Qaraylar
ya da
qaraimler
(
qarayca
Qırım ?ivesi -
къарайлар
, Litvaniya ?ivesi -
karajlar
) -
Qırım
,
Litvaniya
ve ?arbiy
Ukrainada
ya?a?an kicik bir halqtır.
Qaraylar -
hunn
ve
hazar
qabileler birle?mesine kirgen qaraylarnın nesli sayıla. XI asırda Qırımda hazarlarnın akimiyeti bitken son, qaraylar
Qırq Yerde
muhtar ?ekilde ya?ama?a devam etken ediler. Ba?ta bu kicik devletini halq tarafından saylan?an akimler idare etseler de, ileride olarnın soyundan kelgenler idareni devam ettiler. ?lk idare etken sulale - Uzun la?abı ile belli ol?an Hacı Musanın sulalesidir. ?unı qayd etmek kerek ki, halqnın maneviy ayatına ve makeme i?lerine baqqan gahanlar, Sar, Biy ve Celebilernin (unvanlar) elinde ol?an arbiy i?lerge qarı?may ediler. Du?manlarnın ucumi ile arbiy i?lerini idare yetkenler aynı zamanda serdar vazifesinde de buluna ediler.
Qırım Hanlı?ı
zamanında qaray yolba?cıları, Qırım hanlarına tabi olıp, oz unvanlarına ve Cufut Qaleni idare etme aqqında saip ediler. Qırım hanları olarnın idaresine qarı?may ediler. Qaray knazları, Qırım hanlarının hızmetinde bulunsa bile, qalede idare etmege devam eteler. Qırım hanları tarafından qaray knazlarına bergen yarlıqlarda arbiy hızmetleri icun olar?a tarhan unvanı berilgeni qayd etile. XV asırnın sonunda idare Sinani bey Hocanın eline kece. 50 yıllıq idaresinden son akimiyet onın sulalesinden Celebi Sinanige, son onın o?lu Yosifke kece. Butun idareciler Qırım hanlarnın hızmetinde bulunıp, Bey, Celebi ve A?a unvanlarını qazanıp ve hanlar ogunde qaray halqnın vekili olıp, bazıları aynı zamanda diniy maqamı Gahan vazifesinde buluna ediler.
XVIII asırnın sonunda qaraylar, Qırımnın butun ealisi kibi Rusiyege qo?ul?an edi. XIX asırda idare merkezi
Cufut Qaleden
Kezlev
?eerine kecti. Mında Diniy ?dare, ibadethane (
kenassa
), "Qaray Bitikligi" adlı milliy kitaphanesi, Aleksandr adına qaray diniy oquv yurtu, en buyuk qaray cemaatı buluna edi. O vaqıtta "Karaimskaya jızn" ("Qaray ayatı") ve "Karaimskoye slovo" ("Qaray sozu") mecmuaları ne?ir oluna, milliy ve diniy kongressler kecirile edi. 1918 senesi, Qırımda 9 qaray cemiyeti, 11 ibadethane ve 13 oquv yurtu qayd etilgen edi. Sovet devrinin ilk yıllarında qaray klubları, ve mektepleri calı?a, cemiyetler oz faaliyetini kostere ediler. Lakin sonra (1940-si seneleri) milliy te?kilatlar yoq etildi, mektepler ve ibadethaneler qapatıldı.
II Cian cenki
zamanında qaraylar arbiy i?lerinde i?tirak ete ediler, coqusı elak ol?anlar. 1944 s. qaraylarnın bir qısmı Qırımdan surgun etildi.
Qaray halqnın sayısı ep azalmaqta. ?imdiki zamanda
Mustaqil Devletler ?ttifaqında
, Baltik devletlerinde ve
Lehistanda
2 binge yaqın qaray ya?ay. Olarnın en buyuk qısmı
Ukrainada
(1100 ki?i), ?u cumleden Qırımda (820 ki?i) ya?ay.
1990-ıncı senelernin ba?ında Qırımda qaray milliy te?kilatlar yanıdan tiklene.
Aqmescit
,
Kefe
,
Kezlev
,
Ba?casaray
ve
Yalta
?eerlerinde medeniy ve diniy cemiyetler oz faaliyetini kostere. "Qırım Qaraylar" cemiyeti ?imdi 9 yerli ve
Melitopol
,
Harkiv
ve
Adesteki
(Odessa) qaray cemiyetlerni birle?tire. Litvaniya, Lehistan,
Moskva
ve
Sankt Peterburgda
da qaraylarnın cemiyetleri bardır.