Qırım Halq Cumhuriyeti
(arab hurufatında ??????? ?????? ??????????????) ?
1917
senesi
dekabr 26
-da
I Qırımtatar Qurultayında
ilan etilgen bir cumhuriyettir. Aynı zamanda
Musluman
bir Halq tarafından qurul?an birinci
demokratik
Cumhuriyettir.
Qırımtatarlarnın
topla?uvı. Noman Celebicihan kamera?a baqıp tura. Noman Celebicihannın artında eki dane bir tuslu bayraq kormek mumkun
Osmanlı Devletinin son eki yuz yılına baqqanımızda bir coq vilayetlerinde topraq coy?anını koremiz.
Avropalılarnın Osmanlı?a “Hasta Adam” aytmaları, devletnin ne qadar kucsuz ol?anını kostere. Kucsuz ol?anı icun Avropa Devletleri Osmanlı Devletini
Almaniyanın
tarafında
I Cian Cenkine
qo?ulma?a mecbur ettiler.
1913 senesi. Osmanlı Devletinde, ukumetke kelgen
?ttihat ve Teraqqi Fırqası
devlette yanılıqlar ve deni?iklikler ketire. Bu yanılıqlar ?ubesiz Qırımnın siyasiy ayatına da tesir etti. Qırımtatar talebelernin “Vatan Cemiyeti”, “Milliy Fırqa” kibi siyasiy areketler o kunlerde quruldı.
I Cian Cenkinde a?ır ?ayıplar al?an Rusiyede muhalefet ayaqlana ve imperator
II Nikolaynı
tahttan cekeler. Ukumetke “Vaqtınca Ukumet” (Временное Правительство) kece. Monarhiyadan vazgecip, butun zemaneviy dunyada ol?anı kibi, Rusiye de deni?mege mecbur edi.
O vaqıtlarda Rusiye devletinin bir parcası ol?an Qırım yarımadasında da ihtilal yelleri esmege ba?lay.
?smail Gasprinskiy
,
Noman Celebicihan
,
Asan Sabri Ayvazov
,
Abdure?it Mediyev
ve diger qırımtatar liderleri
Sankt Peterburg
,
Moskva
,
Ades
,
Voronej
?eerlerinde tasil al?anlarında, calı?qanlarında bu deni?ikliklerden tesir etileler.
Rusiye ?mperiyasının bu qıyın zamanlarında, Ukraina topraqlarında milletci sesler yukselmege ba?lay. 1917 senesi martta Ukrain milletcilerinin ba?ı sayıl?an
Mıhaylo Gru?evskiy
Merkeziy Radanı
toplay.
1917 senesi noyabr 7 (22)-de Rada mustaqil
Ukraina Halq Cumhuriyetini
ilan etti. Bu vaqia Rusiye topraqlarında ya?a?an butun azlıqlar icun bir misal olıp mucadelelerine yarıq tuttı.
Qırım o zamanlarda Rusiye ?mperiyasının icinde
Tavrida Guberniyasının
(vilayetnin) bir parcası sayıla edi.
1917 senesi. Aprel 7 kunu Aqmescitte “Butunqırım Musulmanları Kongressi” toplandı. Bu topla?uv?a Qırımnın ce?it ?eer ve koylerinden 1500-den coq ki?i qatıldı. Kongresste en aktiv ol?anlar Vatan Cemiyetinden
Seyitcelil Hattat
,
Ablakim ?lmiy
,
Asan Sabri Ayvazov
kibi milletciler edi. Kongresste Qırım Musulmanları Merkeziy ?cra Komiteti tayin etildi. Noman Celebicihan komitetnin reisi ve Qırım muftisi saylandı, Cafer Seydamet ise o kungece Rusiye Ukumetinin ellerinde ol?an Vaqıf Komissiyasının reisligine saylandı. Ekisi de o zaman Qırımda degil, cenkte ediler.
Bu vaqıtlarda er kesnin aqlından kecken “Qırım Qırımlılarnındır!” fikri aydınlarımız tarafından cesurce aytılma?a ba?landı.
1917 senesi oktabrde Musulman ?cra Komitetinin bir topla?uvında Noman Celebicihan Qırımnın kelecegini saylanması Qurultaynın toplanmasınen mumkun olaca?ını soyledi ve bu fikir qabul etilip Qurultaynın toplanması qararı alındı.
Qurultay?a 76 vekil saylandı. Olardan 24-du
Yalta
uyezdinden
, 19-ı
Aqmescit
uyezdinden, 16-sı
Kefe
uyezdinden, 11-i
Kezlev
uyezdinden ve
Or Qapı
uyezdinden 6 vekil. Vekillernin aralarında dort qadın:
?efiqa Gasprinskaya
,
Anife Bodaninskaya
,
?lhan Tohtar
,
Hatice Avcı
da bar edi.
Qurultay dekabr 9 kunu
Ba?casaraynın
Hansarayında
acıldı.
Bir coq topla?uvnın artından dekabr 26-da Qurultay Qırımtatar Esas Qanunını qabul etti. En muim maddeleri:
Rusca Vikitekada Qırım Halq Cumhuriyetinin Esas Qanunı bar
- Madde 1
Qurultay er bir milletnin oz iradesi ile milliy ayatını idare etmesini qabul ete.
- Madde 4
Meclis-i Mebusannın (parlamentnin) alelhusus topla?uvları oz tarafından tayin eteler. Fevqulade topla?uvlar ise azalarnın ucte birisinin resmiyen talabı ile toplanır.
- Qurultay Meclis-i Mebusannın (Parlament) qurulmasına qarar bere. Milliy Parlament icun saylavlar er uc senede bir kere yapılacaq. Mecliske saylav hususları:
- - Saylama-saylanma aqqı qadın-erkek 20 ya?ını toldur?an er kes icun birdir. (Bu husus islam ve turk dunyasında ilk olıp, tarihqa kecti)
- - Gizli rey.
- - Acıq saylav.
- Bu hususlar zemaneviy Avropada bile coq daa kec qabul etilgen edi. Mesela Turkiyede bu muim mesele 1930-larda qabul etile.
- Madde 7
Qurultay qanun yaratıcılıq akimiyetinin, icralıq akimiyetinin, uquqiy akimiyetinin er birinin butunleyin mustaqilliklerni qabul etmeknen milliy idarede er boluknin oz dairelerinde uquqiy ceetten saip olmasını qabul eter.
- Madde 17
Qurultay Qırımda tatarlar arasında ol?an mırzalıq, beylik, celebilik, duhovnıylıq, dvoranlıq, knazlıq, me?canlıq, poselanlıq kibi unvanlarnı ve olarnın bergen imtiyazlarını la?u ete.
- Mırza, bey, celebi, knaz kibi la?aplardan vazgecildi.
Qurultay bu yanılıqlarnın yalınız demokratik bir devlette mumkun olaca?ını diqqatqa alıp, Qırım Halq Cumhuriyetini ilan etti.
Geray hanlarının
taraq tam?alı
mavı bayra?ı cumhuriyet bayra?ı oldı. Noman Celebicihannın “
Ant Etkenmen
” ?iiri Milliy Gimn sayıldı.
Cumhuriyetnin ordusını, Rusiye ?mperiyasının ordusının icinde ol?an Qırım Suvari polku ve qırımtatar piyade askerleri te?kil etti.
Dekabr 28-de Qurultay Cumhuriyetnin Ukumetini qurdı. Ukumet Reisi ve Adalet naziri -
Noman Celebicihan
, Hariciye ve mudafaa i?leri naziri -
Cafer Seydamet
, Maarif i?leri naziri ?
Amet Ozenba?lı
, Maliye ve vaqıf i?leri naziri ?
Seyitcelil Hattat
, Diyanet i?leri naziri ?
Amet ?ukri
saylandı.
Ukraina Radası Qurultay topla?uvına hayırlama mektubini yolladı, Rusiyenin bol?evik ukumeti ise Qırımtatar qurultayını ve ukumetini tanımadı.
Rusiyede ukumetke kelgen bol?evikler ya? cumhuriyetni devirip yarımadada kommunist rejimini qurmaq istey ediler. Bunın icun
Aqyarda
toplan?an Arbiy ?htilal Komiteti
Qara Deniz flotunın
gemilerini Aqyardan
Kezlev
,
Yalta
,
Kefe
,
Keric
ve diger ?eerlerge yollap Cumhuriyet askerlerinen qattı uru?ma?a ba?ladı.
Yanvar 16
-da fevralnin ba?ına qadar
Alma ozeni
, Aqyar ve Ba?casaray yaqınlarında cenk sure edi.
Suyren
koyunin yaqınlarında 40 binlik bol?evik ordusınen cenkle?ken 3 bin ki?ilik Cumhuriyet ordusı ma?lup oldı. Bunın artından, Qırımnı istila etken bol?evikler Cumhuriyetinin feshini ilan ettiler. Qırım Cumhuriyeti ukumetinin reisi Celebicihan Aqyarda zindan?a qapatıldı.
1918 senesi
fevral 23
-de de idam etildi.
Boyleliknen tarihta ilk Qırımtatar Cumhuriyeti yoq oldı.
- QIRIM.net
10 mayısnın 2010 s.
arhivlengen
.
- Yunus Qandım "Kure? meydanını ot basmaz", Aqmescit, 2002