Х?усам
Йина	г?ишлойн г?ирсаш [d]
Медиафайлаш Викилармехь

Х?усам ? ламастан, стаг ваха кечйина г?ишло йа ?аламан къайлаволийла. Практикан функци, йоцуш х?усамо символан роль йу, арахьара хаосах лардеш адаман оьздангаллин аренашкахь структуран ойла кхочушйо, уьйр йо доьзалан йа тайпанан хьалхарчу чкъоьрашца . Иштта ойла йича х?усам кхетайина ца ?а шен веха г?ишло, амма шуьйрачу маь?нехь ц?а а, эвла а, мохк а кхетадо ^[1] .

Х?усам ц?арца кхетадо гуттаренна нах беха квартиран ц?енош, йукъара х?усамаш болх бечу йа доьшучу хенахь беха, хьешан ц?енош йоцучу хенахь бахархьама. Квартиран ц?еношна йукъадоьду хьешан ц?ийнан тайпана а, къанойн интернаташ ^[2] .

Т?ехулара куц, пенийн а, чухулара а х?усам йина г?ирс тайп-тайпана бу (иза хила тарло дечиг , гата , т?улг , бетон , латта , кибирчиг , болат , аьнгали , даь?ахк , ло ).

Истори [ нисйе б?аьра | нисйе ]

Адамаша х?усам лелайо хьалхалера бахаман йукъараллин х?оттаман заманара дуьйна. Йуьхьанца уьш йара тайп-тайпана хьехаш . ?аламан х?усамашка кхочуш ца далора ширачу адаман хьашташ, уьш тойан буьйлабелира. Бехачу майдане т?улг била буьйлабелира (масала, шира х?уттийла Ла Ферраси , Эль-Кастильо хьех ), т?улгийн керташ ( Х?уттийла Ильски Краснодаран махкахь) йан йолийра, йа т?улгуш духкура кертан меттана ( Волчи грот хьех Г?ирмахь). Аренашкара адамийн шира х?усамаш хилла тоьланаш а, баннаш а.

Климат хийцайаларо, шелйаларо, дийзийтира адамийн т?аьхь-т?аьхьа жигара х?усамаш йан. Йуьхьанца лерина белхан г?ирс боцуш, белхан г?ирс хилира дечиг а, дийнатийн даь?ахкаш а. Дуьненахь уггаре ширачех йина йолу х?усаман 10 эзар шо ду, иза йина мамонтан даь?ахкех; карийна ССРС махкахь Межирич йуьртахь, Киевн гена йоццуш, х?инцалерачу Украинехь . Х?усам мамонтан ц?уканашца къевлина хилла хила тарло. Х?усам карийна 1965 шарахь ахархочун 2 метр к?оргехь, шен кертахь ларма йоккхуш ^{[3] [4]} .

Х?усамаш таханлерачу кхетамца йан йолийра, схьагарехь, неолитат заманехь дуьйна, амма маь?-маь??ехь, тайп-тайпана оьздангаллашкахь х?усамаш йар цхьаьна хенахь ца доладелла. Иштта, Ширчу Мисран уггаре хьалхара йевза неолитан х?усамаш йу вайн эрал X эзар шо хьалхара , ткъа Грецехь карийна вайн эрал 6000 шо хьалха йинарш. Луьра ?аьнаш долчу къилбаседа регионашкара х?усамаш, гоьрга йа деак?уо чоь йу йуккъехь кхерчан меттиг а йолуш, лакхахь к?ура д?абахийта ?уьрг а долуш. Наггахь ишттачу х?усамехь адамаша буьйса йоккхура шайн х?усаман дийнаташца. Болгарин г?алахь Стара-Загора музей йу ≪Неолитан х?усамаш≫ (болг.) нохч. , цигахь гойту оцу муьрера х?усаман бахамехь оьшу х?уманаш: дуьххьарлера бепиг дотту пеш, куьйга хьовзо хьер, кхира пхьег?аш, кхин а ^[5] .

Кхерстаран дахарера охьахевшина дахаре девлчи х?усамаш к?ез-к?езиг хийцало. Х?усаман куц, барам, латтар къаьста йаккхий башхаллашца, дозу регионан къоман а, оьздангаллин а башхаллех, цуьнан х?усамден социалан хьолех. Йекъачу хьаннаш йоцучу к?ошташкахь йора поппар чутоьхна, кибирчиган , буьда кибирчиган г?ишлош. Европера хьаннех йехаш йолчу к?ошташкахь а, Азехь а дора хьаннийн ц?енош . Йуьхьанца иштта ц?енош лаьттара цхьана чоьнах, т?аьхьа йан йолийра г?ишлош, масех чоь йолуш, шен-шена лерина йолу: масала дуьйшу чоь , х?ума йуу чоь , хьешан чоь , кхин д?а а.

Вайн эрал IX эзар шо хьалха йукъадовлу дуьххьарлера т?улгийн ц?енош . Археологашна т?улгийн дахаран г?ишлош карийна ширачу нах хевшинчу меттигашна йукъара йу Къилба-Малхбален Анатоли Чайоню а, Палестинера Иерихон а ^[6] .

Борзан б?ешеран муьрехь Европехь уггаре йаьржина х?усам лаьттах аьхкина тоьланаш хуьлу. Цаьрца цхьаьна ду латтан т?ехулара ц?енош, пенаш дуттура т?улгех йа дора з?арех т?е поппар а тухий. Неолитан а, Борзанан б?ешеран а дозанехь йаьржа б?ог?амийн х?усам , кхин т?е из алело область дикка шуьйра йу ? италин террамар а, Альпашна йисттера (ингалс.) нохч. ?аьмнаш т?ехь йина г?ишлош а т?иера, Океанера б?ог?аман г?ишлошка а, Калимантанера даякийн х?усамашка а кхаччалц.

Т?емаш даржар бахьнехь йан йолайо ч?аг?йина йарташ ( нах хевшина меттиг Березняки , Ярославлан область, Тушемля г?ала , Смоленскан область) ^[7] .

Цхьайолу х?усаман кепаш (масала г?а?ланаш ) билгалчу историн муьрашкахь, долахь хила таро йара, цуьнца дог?у социалан хьал долчеран (масала элий ). Йуьхьанца, алсама лелориг йуьртабахам болуш, ц?енош дора кегийрачу тобанашца (йарташ, поселкаш, к?отарш). Т?аьхьа пхьоланаш кхиарца т?аьхь-т?аьхьа г?аланаш кхиара.

Ширачу Мисран х?усамаш [ нисйе б?аьра | нисйе ]

Массо а кхечу меттигашкахь санна, Мисран махкара хьалхара х?усамаш тоьланаш а, хьехаш а, тайп-тайпана дийнатийн ц?оканех дина раг?уш а, йуьйцина конструкцеш лелош йина х?усаман йара. Т?аьхьа лело йолийра малхехь йакъийна кибирчиг. Уггаре йаккхий а, шира а кибирчигах йина меттигех йу Меримде Бени-Салама , иза кхоллайелла некъел хьалхарчу муьрехь . Ишттачу кибирчигийн х?усамаш овалан хуьлура, ц?енкъа латта хьаьккха, тхьов къовлура эрзаца. Оцу кепара х?усамаш йисина т?аьхьа а ? Хьалхара паччахьаллин муьрехь а, т?аьхьа а. Алсама таро йолу нах, масала, ц?уйн таро йара дукъошах х?усам йан. Пир?унийн г?аланаш хила тарлора йаккхий кибирчигийн г?ишлош ^[8] .

Ширачу Грецин х?усамаш [ нисйе б?аьра | нисйе ]

Ширачу х?усамех ч?ог?а к?езиг археологин хаамаш бу. Цхьаьна декъех ширачу х?усаман сурт х?отталур ду гомеран поэмашкахь. Х?усам ондда йихкина йара латталерца; ц?ийнан коьрта дакъа керт хилла. Иштта ц?ийнан комплекс йукъайан тарлора беш, хасбеш, бани, бассейн. Ша къастош йара зударийн аг?о (гинекей), иза хила тарлора шолг?ачу г?ат т?ехь.

Классикан муьран г?алин х?усамаш билгалйохура г?алин планан структурица. Г?ала еак?уо куьпашна йекъаро, иштта йеак?уо г?ишлош йойтура, кхин т?е массо г?ишло тера барам болуш а йара. Йовха климат хиларна коьрта чоьнаш ц?ийнан къилбаседан аг?ора хуьлура. Кораш а, не?арш а арайовлура чоьхьарчу керта, циггахь т?ег?анаш а йара шолг?ачу г?от т?евала. Чоьнаш йоькъура функцица: андрон (божарийн чоь) лерина йара тойнашна, ойкос (кхерч болу чоь), кхин а. Г?ишлош йуттура йаттанза йолчу кибирчигех, тхов бора дечиган, бедан т?е гераг йуьллура йа латта тосура.

Эллинистийн муьрехь х?усамаш кхиаран ?аткъам бора бахамашца нах къастар. Алсамо таро йолчу наха дора ах куп д?алаьцна йа сов ц?енош. Х?усаман коьрта тайпа хуьлу перистилан ц?а, иза дукхахьа нисло йухадина пастадан ц?а ^[9] .

Ширачу Руман х?усамаш [ нисйе б?аьра | нисйе ]

Къаьстина социалан декъадаларо Руман имперехь йийкъира х?усамаш тайп-тайпана социалан тобанийн кепашка. Г?алин бахархой т?екхетар бахьнехь, алсама долу дакъа миска нах хуьлура, т?аккха йукъайелира инсула тайпана х?усам. Инсула дуккха а г?оташ йолу ц?а дара, цунна чуьра чоьнаш мехах чубуьтуш йара. Дукха хьолахь х?усам баккхал йа цхьа пхьолг?а йара, т?ехула кхин т?е йина вахаран г?ат а йолуш. Иштта т?ехула х?усам йан таро хилира имперера г?ишлошйаран техника кхиарна, масала, руман бетон йукъайалар, дика тодар нартолан къовламийн техника. Амма ша конструкцин дикалла дукха хьолахь лахара хуьлура, цундела уьш чуоьгура. Инсулашкахь хи а, канализаци а йацара. Локхалла инсулийн хила тарлора 5-6 г?ат.

Алсама хьал долчу румхойн х?усам йара атриуман-перистилан ц?енош ( домусаш ). Гуттаренна а модификаци йеш, кхин т?е г?оташ йеш, бух бира йуккъехь чоьхьара керт йолу дуккха квартиран ц?енош-г?унаш т?аьхьа йукъадовларан. Атриуман-перистилан ц?еношна чохь, атриум а, перистиль а йоцуш, дуккха чоьнаш йара тайп-тайпана функци йолуш, цхьа низам доцуш т?еечу х?усамаш цхьаццанхьа дийна цхьа х?усам йуй теша олий хаттар а х?отталора.

Ша-кепара х?усамаш хилла императорийн резиденцеш. Йуьхьанца, хила тарло, уьш домус тайпана хилар, ткъа т?аьхьа царех шортта корпусаш йолу ансамблаш хилла. Царна йукъайог?ура шеш г?аланаш, ?аршан залаш, базилика , бассейнаш, стадиумаш, ларарий , бахаран корпусаш, кхин г?ишлош.

Руман элийн кхин цхьа тайп х?усаман хилла виллаш (ингалс.) нохч. . Вилла г?алин арахьара дахаран х?усам хилла. Калориферан йовхо йукъайаларо таро йира церан дерриг шарахь веха х?усам хила. Виллаш тайп-тайпана йара, цхьаьна гулахь г?ишло а хила тарлора, шен функцешца йекъна г?ишлош а хила тарлора. Дукха хьолахь г?айренаш т?ехь йа бухташкахь лаьтта, виллашна йукъабог?ура кема соцу причал а. Уггаре йаккхий вилланаш йара шуьйра архитектурин-ландшафтан композицеш цхьаьна ойланца дина ^[10] .

Х?усамаш Русехь [ нисйе б?аьра | нисйе ]

Ширачу Русан заманахь, феодалийн йукъаметтигаш кхиарца, хийцайала йолало тайпана к?отарш йаккхий йукъарчу хьолашца йолу йарташца, иза хилира бахам цхьаьна доьзало лело буьйлабалар бахьнехь. Адамийн х?усамаш оцу муьрехь шен хьалха хилла кеп лелайора ? иза латтан т?ехулара йа цхьа дакъа лаьттах доьллина ц?а, тоьла. Къилбаседехь пенаш даран коьрта г?ирс дукъош хилла, къилбехахь даьржина дара каркасан конструкцеш чу поппар а тоьхна. Ц?енош дара цхьаьна чоьнах лаьтташ, кхерч латтара дукха хьолахь т?ехьарчу пенаца, ц?енкъа охкийн бахаман сурсаташ ор чу йохкура.

Элий бехачу эвланашкахь хуьлура г?ишлойн дифференциаци шен ?алашонца: билгалйовлу килсаш, лайшан къаьстина х?усамаш, дааран сурсаташ ?алашде х?усамаш. Уггаре чолхе структура йара элийн х?усамийн ? хоромийн . Хоромаш, дукхах ерг, хьаькхна вовшех хиттина дукъойх йина йара, уьш кхаа декъах лаьттара: сени, йовха чоь, шийла бахаман чоь ^[11] .

Интерьеран а, план х?отторан а истори [ нисйе б?аьра | нисйе ]

Хьалхалерачу х?усамех а, церан интерьерех а к?езиг хаа, амма аьтту болу церан историн т?аьхьа терго йан уггаре атта лочкъийлашка кхаччалц. Шира Руман архитектора Витрувийс тардолуьйтура, хьалхара архитектурин г?ишло т?е поппар хьаькхна геннех йина бун хилар, ? атта х?усам (ингалс.) нохч. ^[12] . Т?аьхьуо Филипп Табора ( Philip Tabor ) билгалдоккхура, XVII б?ешеран голландин ц?енош бух хилар таханлерачу архитектурин ^[13] :

Дахаран х?усамах вай ма-кхеттара, х?усамийн а х?усам йу ? Нидерландаш . XVII б?ешеран деаннах хьалхарчу кхаа декъехь и ойла чаг?йелира. Нисса оцу хенахь голландхойн хилла кхечера йоцу вовшахкхетта таро, церан таро йара меттиг беркате тойан.

Дуьххьарлера йоза (ингалс.)

As far as the idea of the home is concerned, the home of the home is the Netherlands . This idea's crystallization might be dated to the first three-quarters of the 17th century, when the Dutch Netherlands amassed the unprecedented and unrivalled accumulation of capital, and emptied their purses into domestic space.

Йукъара чоьнаш [ нисйе б?аьра | нисйе ]

Йуккъера б?ешерашкахь дукхаха йолу капиталан х?усамаш йара керташкахь , цигахь цхьацца белхаш а дора, тайп-тайпана хиламаш а хуьлура. Оцу х?усамашкахь дехара дукха адам, царна йукъахь доьзал, гергара нах, белхалой, ялхой, хьеший ^[12] . Церан дахар дара дукхаха дерг коммуналан, х?усаман чоьнаш цуьнца йог?уш а йара. Йоккхачу чоьнехь (ингалс.) нохч. дукхаха дерг массара цхьаьна х?ума йаара, гуламаш бора, ткъа йоккха сирла чоь йукъара дуьйшу чоь йара ^[14] .

Чучча чоьнаш [ нисйе б?аьра | нисйе ]

Чучча чоьнаш йолу х?усамаш йан йолийна италин г?аланашкахь XV а, XVI б?ешерашкахь, архитектурин Йухаметтах?отторан муьрехь. Кертара х?усамех къаьстина, г?алан дукхаха йолу чоьнаш стенна хьажийна йу билгала хууш дацара, амма х?оранна а церан луларчу чоьнаш чу йоьдуш масех не? хуьлура. Эванс Робина (1944?1993) (ингалс.) нохч. йуьйцура иштта план ≪шаьшша лаьтта, амма дика вовшахтесна палатийн матрица≫ санна ^[15] . Цуо таро лора г?алин бахархошна йерриг г?ишло чухула парг?ата лела чучча чу а оьхуш, цкъацц?а къайленийн дозанаш дохош. ≪Чухула лела чучча чухула бен таро а йацара. Ламеш а, сени чоьнаш а, нагахь уьш елахь а, цхьаьна чу йоьдура, цигара кхечу чоьне, цкъан а ца бора ?йукъара некъ“. Х?усаман пенаш чоьнаш къастайахь а, х?усаман йиллина план йара ^[15] . Йиллинчу плано бахархой лаахь а ца лаахь а социалалле а, уьйране а буьгура ^[12] .

Сени чоь [ нисйе б?аьра | нисйе ]

Сени чоь йукъайаларан уггаре хьалхарчех масала карадо Бофор-Хаузехь ( инг.   Beaufort House ), иза дина 1597 шарахь лондонан Челсихь ингалсан архитекторан Зоп Джонан (ингалс.) нохч. проектаца, цуо шен чертежаш т?ехь йаздина: ≪Ехха дехьаволийла массарна йуккъехула≫ ( инг.   A Long Entry through all ) ^[16] . Оцу х?усамера х?ора чуьра аравалалора урам т?е йукъарчу сенин чухула а, йукъара чу-ара волу не?архула а, чучча чухула а ца лелаш. Оцу хенан иштта архитектурин болх боккха хийцам бара. Ингалсан архитектора Пратт Роджера (ингалс.) нохч. йаздина, ≪йуккъехула чекхволу ц?ийна дохаллехь йукъара чоь хиларо, таро йора адамашна вовшен са ца гатдайта чучча чухула лелаш≫ ^[17] . XVII б?ешарахь йукъаралла йекъайелла, адамашна йукъара харцо совъйаьлла, йукъараллин классаш а, чкъоьраш а кхин а ч?ог?а къаьстина. Оцуо архитектурин ?аткъам ца бича ца болура. Йехаш йолчу х?усамехь дукха луьра йоькъу чоьнаш ялхошна а, лахара классашна а; ялхочун бакъо йацара тоьхначу дозанал аравала, х?усамден хьеший болуш йа хира нах болуш муххале а ^[17] . Оцу къечарна а, хьал долучарна а социалан декъадаларо дира, XIX б?ешарахь дукхаха долу британин г?алин ц?енош сени чоьнаш йолуш, чучча чоьнаш д?а а йохуш.

Социолога Рубцински Уитольда (ингалс.) нохч. билгалдаьккхира, оцу хенахь ≪х?усам йекъайелира дийнан а, буьйсенан а чоьнашна, формалан а, формалан йоцу а меттигашна≫ ^[18] . Оцу хенара чоьнийн йара цхьа не? йукъара сени чу йоьдуш, цунах чеккхенца хилира йукъарчух, долара башха чоьнаш ^[12] .

Болх ц?ийнах къастабар [ нисйе б?аьра | нисйе ]

Ширачу заманахь а, Йуккъера Б?ешерашкахь а дукхаха долу адамаш болх бора шеш дехачохь: шайн ц?ахь, йа ц?ийнан гергахь: лаьттан декъа т?ехь, даьхьанан кертахь, пхьолг?ехь йа баккхал чохь. XVII б?ешеран Голландехь долийра т?ехь-т?ехьа алсама болх, пхьоланаш йа бизнес, х?усамах къасто, иза доьзна дара промышленностан революцица , йаккхий фабрикаш йахкарца, кегийра пхьераш арататтарца.

Ингалсан Ренессансан йаккхийра х?усамех къаьсташ, Голландехь ≪дешийн≫ XVII б?ешарахь х?усамаш йора дикка жима майда йолуш, х?оранна а чохь вехара максимум виъ-пхиъ стаг ^[12] . Оцу заманан голландхой шайна бен т?е ца товжура, шайн ницкъех бен ца тешара, кхин а х?усамехь ялхой ца лелабора. Цундела х?усамаш кегийра йора: ц?а цунна чохь беха доьзалан ницкъашца леладалийта ^[12] . Оцу заманан Голландийн беха х?усамех хилира дег?ана аьхна бен, х?усаман ?алашо йара сада?ийтар, доьзале а, гергара накъосташка а. Шена хилар иштта ладаме дара; цундела, голландийн ц?ийнан компакталле хьаьжна ца ?аш, цунна чохь чучча чоьнаш а ца йеш, йора йукъара сени. XVII б?ешо чекхдолуш, голландийн х?усамийн таханлерачу кепах тера йолу трансформацин процесс чекхйелира ^[12] .

Х?усаман эволюци XIX?XX б?ешерашкахь [ нисйе б?аьра | нисйе ]

Промышленностан революцис г?аланашкара х?усамийн мах ц?еххьана хьалабаьккхира: мехах чубуьтура бедан т?е, тоьли чу, божалаш чу, ларми чу.

Британи|Йоккха Британехь]] заводашкара а, фабрикашкара а дукха белхалошна ийшира х?усамаш. Иза бахьнехь, г?ишлошйар сихдан а, дораха дан а, буьйлабелира массашкахь т?ег?ан тайпана дукха дакъош долу блокех ц?енош дан. Ингалсан г?аланийн урамаш дуьзира ирча кибирчигийн шина т?ег?ан ц?енойн мог?анаш ? лахахь кухни к?оран пеш йолуш, урам т?е а, жимачу беша а араволийла, лакхахь ? йеккъа цхьа чоь массарна а.

Билгалдахарш [ нисйе б?аьра | нисйе ]

Хьажоргаш [ нисйе б?аьра | нисйе ]

House Викилармехь

• Жилище в БСЭ
• Самые удивительные дома мира Архивйина 2012-01-19 ? Wayback Machine
• Комфортное и безопасное строительство, системы Умный дом Архивйина 2016-03-04 ? Wayback Machine
• Необычные дома. Нестандартная архитектура Архивйина 2013-09-29 ? Wayback Machine
• Строим дом из дерева (Т?е цакхочу хьажорг)
• Дом каталог чохь йу хьажоргаш Open Directory Project ( dmoz ).
• Жилище ? одно из основных материальных условий существования человека Архивйина 2014-10-29 ? Wayback Machine