Францыск Скарына
Франциск Скорина с Полоцька ст.-слав : Франциск Скорининъ
Ф. Скарына. Грав?раваны партрэт з кн?г? ≪Быццё≫ . Прага. 1519
Род дзейнасц?	асветн?к-гуман?ст, п?сьменн?к, грамадск? дзеяч, прадпрымальн?к, вучоны-медык
Дата нараджэння	каля 1490 або пам?ж 1470 ? 1490
Месца нараджэння	Полацк , Полацкае княства , Вял?кае Княства Л?то?скае
Дата смерц?	каля 1551
Месца смерц?	Прага , Карале?ства Багем?я , Земл? багемскай кароны , Свяшчэнная Рымская ?мперыя
Грамадзянства	Вял?кае Княства Л?то?скае
Бацька	Лука Скарына
Жонка	Маргарыта
Дзец?	С?мяон, Франц?шак
Альма-матар	Ягелонск? ?н?верс?тэт Падуанск? ?н?верс?тэт
Медыяфайлы на В?к?схов?шчы
Творы ? В?к?крын?цах

Францы?ск Скары?на , або Франц??шак Скары?на (пам?ж 1485?1490 ^{[1] [2] [3] [4] [5] [6] [7]} , або каля 1470 ^{[8] [9]} , Полацк  ? каля 1551, Прага ) ? беларуск? ? ?сходнеславянск? першадрукар , асветн?к - гуман?ст , п?сьменн?к , грамадск? дзеяч, прадпрымальн?к, вучоны-медык. Перакладчык ? выдавец кн?г Б?бл?? беларуск?м ?зводам царко?наславянскай мовы .

Нарадз??ся ? сям’? заможнага купца ? Полацку, адным са значнейшых гандлёвых ? вытворчых цэнтра? Вял?кага Княства Л?то?скага . Магчыма, у Полацку атрыма? ? пачатковую адукацыю. У 1504 годзе паступ?? у Крака?скую акадэм?ю , дзе атрыма? ступень бакала?ра, а ? 1512 годзе ? Падуанск?м ун?верс?тэце ста? доктарам медыцыны . Пераеха? у Прагу ? там 6 жн??ня 1517 года выда? першую друкаваную беларускую кн?гу ? ≪ Псалтыр ≫.

Л?чыцца адным з найвыдатнейшых г?старычных дзеяча? Беларус?. ?мем Францыска Скарыны названы вышэйшыя ?знагароды кра?ны ? медаль ? ордэн , а таксама Гомельск? ?н?верс?тэт , Нацыянальная б?бл?ятэка , грамадскае аб’яднанне Таварыства беларускай мовы , ?ншыя арган?зацы? ? аб’екты. У розных кра?нах Францыску Скарыну паста?лены помн?к?, а таксама прысвечаны скульптурныя ? жывап?сныя творы.

Паходжанне ? ?мя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

На думку даследчыка?, прозв?шча Скарына паходз?ць ад сло? скора (скура) або скорина (скарынка). ?ван Насов?ч у ≪Сло?н?ку беларускай гаворк?≫ дае скарына,   скарынка ? скарыначка як цвёрдая паверхня выпечанага хлеба ? падае прыклады ≪ Скорину поломай да положи въ капусту ≫ ? ≪ Дай убогому скорынку ≫ ^[10] , у так?м самым значэнн? скарынка ? скарыначка дае ? Тлумачальны сло?н?к сучаснай беларускай мовы ^[11] . ?маверна, прозв?шча асветн?ка паходз?ць ад старабеларускага слова скора ? сырая скура, шкура, мех . Яшчэ ≪ Аповесць м?нулых часо? ≫ кажа пра дан?ну з дра?лян ≪ медомъ и скорою ≫ ^[12] . Ад скоры называлася ? прафес?я ? Вял?к?м княстве Л?то?ск?м, напрыклад, у зап?се Метрык? ад 10 красав?ка 1473 года пра наданне ≪ Яну, конюшему Виленьскому, шесть человек: Юрко скаринич, Иван скаринич, Левон скаринич, Рожай конокормец ≫ ^[13] або ≪ Князю Евлашку Телятине два человека скориничи: Гридко и Хотян ≫ ^[14] , дзе скарын?ч пэ?на не прозв?шча. Бацька ? брат Францыска гандлявал? пушн?най ? скурам?. Род занятка?, ?маверна, бы? спадчынным, магчыма, продак сям’? ? рамесн?к-скарын?ч, як? разбагаце? ? заня?ся гандлем ^[15] .

Пэ?ная дата нараджэння Францыска Скарыны невядома, усе верс?? грунтуюцца на супаста?ленн? ?н?верс?тэцк?х акта?. Скарына паступ?? у Крака?ск? ?н?верс?тэт у 1504 годзе, а ? акце Падуанскага ?н?верс?тэта 1512 года ён названы ≪ маладым чалавекам ≫. Пётр Уладз?м?ра? аднос?? час нараджэння да апошняй чвэрц? XV ст., дума?, што кал? Скарына ? 1504 годзе паступ?? у Крака?ск? ?н?верс?тэт, яму было не менш за 14 гадо? ^[16] . Гэтай даты трымаюцца амаль усе даследчык? жыцця асветн?ка ^[17] . М?калай Алексютов?ч л?чы? часам нараджэння Скарыны 1485?1490 гады ^[3] , як Сцяпан Майхров?ч ^[4] ? Сямён Падокшын ^[5] , гэтую ж дату прапано?ваюць энцыклапедычныя сло?н?к? ^[6] . Уладз?сла? В?слоцк? сцвярджа?, што аб?турыент для паступлення ва ?н?верс?тэт мус?? дасягнуць 14-гадовага ?зросту ^[18] . Аднак вядомы выпадк?, кал? студэнтам? станав?л?ся раней ? г?сторык Ян Длугаш , матэматык Стан?сла? Гжэпск? ? паэт М?калай Рэй паступ?л? ва ?н?верс?тэт у 13-гадовым узросце. Мног?я юнак? станав?л?ся студэнтам? ? ? сталейшым узросце ? наста?н?к Скарыны Ян з Глогава ста? студэнтам у 17 гадо?, М?калай Каперн?к  ? у 18, яго наста?н?к Войцех з Брудзева ? у 22, граматык Ежы з Легн?цы ? у 30, а вядомы ?тальянск? гуман?ст Ф?л?п Кал?мах  ? у 35 гадо?. Уладз?м?р П?чэта л?чы? 14-гадовы ?зрост Скарыны дужа малым ? трыма?ся часу яго нараджэння каля 1485 года ^[1] , такой думк? трыма?ся ? Я?ген Нем?ро?ск? ^[19] . У 1925 годзе М?калай Шчакац?х?н звяза? дату нараджэння з выдавецк?м знакам асветн?ка (сонца з па?месяцам), як? сустракаецца на 26 выявах, ? выказа? думку, што яна прыпала на сонечнае зацьменне, а менав?та на 6 сакав?ка 1486 года ^[2] .

Першыя звестк? пра полацк?х Скарына? вядомы з пачатку 1440-х гадо?, кал? полацк? купец Грыдка Скарына прада? рыжскаму купцу Герке ? крэдыт болей за беркавец воску, а пры атрыманн? аплаты ? Рызе бы? схоплены Геркам ? два тыдн? трыманы ? кайданах ^[20] . З гэтага вын?кае, што полацк?я Скарыны ? давол? стары род ? ?жо да сярэдз?ны XV ст. давол? заможны ^[20] . У 1492 годзе ? перал?ку прэтэнз?й вял?кага князя маско?скага ?вана Вас?лев?ча да вял?кага князя Аляксандра згадваецца Лук’ян Скарына, як? разам з ?ншым палачан?нам абрабава? вел?калуцкага купца. Магчыма, названы Лук’ян тоесны Луку Скарыне ? бацьку Францыска, як? названы пазнейшым? дакументам?. Старэйшага брата Францыска, ?вана Скарыну, карале?ск? дэкрэт называе адначасова в?ленск?м мешчан?нам ? палачан?нам.

У сва?х выданнях Скарына больш за 100 разо? ужывае ?мя ≪Францыск≫, зрэдку ? ≪Францишек≫ ^[21] . У прадмове да Псалтыры 1517 года сказана: ≪ … я, Францишек Скаринин сын с Полоцка ≫, ? тая ж форма сустракаецца ? прадмовах да кн?г? ?ова , Прытча? Саламонавых ? ? в?ленскай Псалтыры . Форма ≪ я, Франциско Скорина ≫, сустракаецца ? прадмове да першай кн?г? Царства? , так падп?саны ? партрэт асветн?ка ? пражск?х выданнях. У творным склоне ?мя (≪… выложена Франциском Скориною ≫) сустракаецца каля 50 разо? ^[22] , у родным склоне (≪ Повелением, працею и выкладом… Франциска Скоринина сына ≫) 64 разы. У Л?то?скай ? Кароннай метрыках, актах Крака?скага ? Падуанскага ?н?верс?тэта? ?мя асветн?ка на лац?нскай мове даецца як Franciscus . Урэшце, у пражск?х дакументах 1538?1539 гадо? названы Francisco welisch gartner ^[23] .

? тольк? ? адз?ным дакуменце ? прыв?ле? караля Жыг?монта Старога ад 21 кастрычн?ка 1532 года ? асветн?к названы Georgij Franciscij Skorina , у гэтым жа дакуменце Скарына называны яшчэ пяць разо?, але тольк? адным ?мем ? Franciscus або Francisco . На падставе гэтага дакумента ? 1875 годзе Антон?й Петрушкев?ч выказа? здагадку, што сапра?дным ?мем Скарыны было Георг?й, а ?мя Францыск ён мус?? узяць, каб паступ?ць у Крака?ск? ?н?верс?тэт ^[24] . Меркаванне стала пано?ным у 1940?1950-я гады, кал? Скарыну звал? выключна Георг?ем. ≪ Георг?й Скарына ≫ ? назва драматычнай паэмы М?хася Кл?мков?ча ? г?старычнага рамана М?кола Садков?ча ? Я?гена Львова. У 1967 годзе Акадэм?я навук БССР прыняла кампрам?снае рашэнне, пры скарочаным ?менаванн? п?саць Францыск Скарына, пры по?ным ? Францыск (Георг?й) Скарына ^[25] . У 1925 годзе польск? даследчык Генрык Ла?мянск? анал?зава? яшчэ адз?н акт 1532 года ? грамату Жыг?монта Старога, ? ? звярну? увагу, што асветн?к там названы egregius Franciscus Skorina de Polocko , таму выказа? здагадку, што п?сар у дакуменце паблыта? словы Georgius ? egregius (г. зн. шано?ны, сла?ны) ^[26] .

Невядома хроснае ?мя Скарыны, старая г?потэза, што Скарына ? хрышчэнн? бы? Георг?ем, супярэчыць сукупнасц? адкрытых ? вывучаных крын?ц ? акты Крака?скага ?н?верс?тэта абвяргаюць вымушанае хаванне Скарынам правасла?нага ?мя Георг?й. У з?мн?м семестры 1504 года, кал? Скарына паступа? ва ?н?верс?тэт, сярод аб?турыента? было 10 Георг?я? (сярод ?х ? Георг?й, сын Якава з Ва?кавыска ) ? тольк? тры Францыск?, у тым л?ку Скарына ^[27] . Катал?к? шанавал? св. Георг?я не меней за св. Францыска . У В?ленск?м кафедральным саборы алтар св. Георг?я ?снава? з 1428 года, а сам святы разам з Каз?м?рам ? М?калаем л?чы?ся заступн?кам В?льн? ^[28] .

Выгляд [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Насуперак распа?сюджанаму меркаванню, на думку чэшск?х навуко?ца? ?ль? Лямешк?на ? Пятра Войта на адз?ным вядомым партрэце Скарына не мае вусо? , тое, што л?чыл? за вусы, напра?дзе ? цень ад носа ^[29] .

Б?яграф?я [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Ранн?я гады [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

?мя асветн?ка ? паслясло?ях яго выдання? абавязкова суправаджае ≪ с Полацька ≫, ≪ из славного града Полоцька ≫, ≪ с Полоцка града ≫, ≪ из града Полоцька ≫ ^[30] . З арх??ных крын?ц вядома, што купец Лука Скарына ме? у Полацку ?ласную зямлю ? гандлёвую справу, якая перайшла ? спадчыну старэйшаму сыну ?вану. У яго камерцыйных аперацыях удзельн?ча? ? малодшы Францыск, што дазваляла яму вучыцца за мяжой ?, мабыць, пазней часткова ф?нансаваць сваё пражскае ? в?ленскае кн?гавыдавецтва. Памёр бацька, ?маверна, каля 1511?1512 года, бо акты Падуанскага ?н?верс?тэта за 1512 год называюць Францыска ≪ рус?нам… сынам нябожчыка пана Лук? ≫.

Пачатковую адукацыю Францыск Скарына мог атрымаць у Полацку, а ?маверней у стал?цы ? В?льн? . Прынамс? Скарына веда? лац?нскую мову , якую ? Вял?к?м Княстве Л?то?ск?м вучыл? ? трыв?яльных ? трыв?яльна-квадрыяльных школах пры параф?яльных касцёлах, катал?цк?х б?скупск?х кафедрах ? мужчынск?х кляштарах. У польскай хрон?цы Яна з Камарова ^[pl] згадваецца кляштар бернардз?нца?-абсерванта? у Полацку, быццам заснаваны ? 1498 годзе, праз што ? катал?цтва навярнулася да 1000 палачан ^[31] . Аднак Полацкая рэв?з?я 1552 года не паведамляе пра катал?цк?я кляштары, няма звестак пра школу ? ? грунто?най працы Антон?я Карбовяка ^{[pl] [32]} , дзе заф?ксаваны ?се вядомыя крын?цам навучальныя ?становы.

Сям’я Скарыны мела цесныя сувяз? з В?льняй, бацька асветн?ка гандлява? там футрам ? скурай. Старэйшы брат Францыска ?ван пэ?ны час жы? у стал?цы, у дакументах названы ≪мешчан?нам в?ленск?м≫. У стал?цы зда?на дзейн?чала школа пры в?ленскай кафедры , у 2-й палове XV ст. яна неаднакроць згадваецца ? актах в?ленскага кап?тула ^[33] . Пра в?ленскую школу, якая падрыхтавала яго да паступлення ? Крака?ск? ?н?верс?тэт , згадвае ? 1477 годзе гаспадарск? п?сар Адам з Котры , ён ≪ из детинства ест при школе виленской ласкаве ховался ≫ ^[34] . Паводле Антон?я Карбовяка, кафедральная школа да пачатку XV ст. была адз?най вучэбнай установай у В?льн?, тольк? ? 1513 годзе пробашч параф?яльнага касцёла св. Яна атрыма? дазвол на адкрыццё другой в?ленскай школы ^[35] . Пры кафедральнай школе выкладал? катэх?з?с , а таксама трыв?яльныя прадметы ? граматыку , рыторыку ? лог?ку . Выпускн?к? школы добра разма?лял? на лац?нскай мове ?, кал? хацел?, працягвал? адукацыю звычайна ? Крака?ск?м ун?верс?тэце ^[36] .

У Кракаве, ступень бакала?ра [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У рэктарства шано?нага айца пана ?аана Ам?цына з Кракава, доктара мастацтва? ? канан?чнага права, ласкаю Бога ? апостальскага прастола б?скупа лаодз?цэнскага ? суфрагана крака?скага, а таксама плябана [касцёла] святога М?калая па-за сценам? Кракава, у з?мн? семестр у год Пана 1504 наступныя асобы ?п?саны... Францыск сын Лук? з Плоцка 2 грошы Рэг?страцыйная кн?га-метрыка Крака?скага ?н?верс?тэта, 1504 год

У з?мн? семестр 1504 года паступ?? вучыцца ? Крака?ск? ?н?верс?тэт на факультэт вольных мастацтва? або ф?ласоф?? . Ун?верс?тэт бы? заснаваны яшчэ ? 1364 годзе Каз?м?рам Вял?к?м , а ? 1400 годзе кароль Ягайла значна пашыры? установу, якая атрымала сваю другую назву ? Ягелонск? ?н?верс?тэт. Ун?верс?тэт ме? тры асно?ныя факультэты: багасло?ск?, юрыдычны ? медыцынск?. Каб паступ?ць на адз?н з ?х, аб?турыент пав?нен бы? прайсц? навучанне на факультэце вольных мастацтва?. Спачатку шкаляр вывуча? цыкл ≪трыв?ум≫ ( граматыка , рыторыка ? лог?ка ), потым ≪квадрыв?ум≫ ( арыфметыка , геаметрыя , астраном?я ? музыка ) ^[37] .

Ун?верс?тэт слав??ся як адз?н з асно?ных цэнтра? е?рапейскай астраном?? ? астралог?? , матэматык? , прававых ? гуман?тарных навук. За 77 год (з 1433 па 1510) ва ?н?верс?тэт зап?салася больш за 17 тысяч аб?турыента?, з ?х больш за 8 тысяч был? ?ншаземцам?. Праз два ц?, зрэдку, тры гады студэнт мог здаць ?спыты ? атрымаць н?жэйшую вучоную ступень бакала?ра, што раб?л?, аднак, далёка не ?се студэнты. За ?казаны час ступень бакала?ра атрымал? тольк? крыху больш за 4 тысячы студэнта? або 23,7 %, а наступную ступень маг?стра тольк? 822 чалавек? ц? ?сяго 4,7 % ад агульнай колькасц? аб?турыента? ^[38] .

Выкладчык? Крака?скага ?н?верс?тэта был? добра вядомыя ? Е?ропе сваёй навуковай ? выкладчыцкай дзейнасцю. Рэктарам ун?верс?тэта ? 1505/06 вучэбным годзе бы? Мацей Мяхо?ск? (1457?1523), як? спецыял?зава?ся ? гал?не медыцыны. Ён бы? прыдворным лекарам каралё? Уладз?слава ? Жыг?монта , яго брашура пра праф?лактыку чумы вытрымала пяць перавыдання? ^[39] , а ≪Трактат пра дзве Сарматы?≫ (Крака?, 1517) ^[40] ста? на до?г?я часы крын?цай веда? е?рапейца? пра Вял?кае Княства Л?то?скае ? Маско?скую дзяржаву ^[41] . Не менш знакам?тым бы? прафесар Ян з Глогава (1445?1507), у якога Скарына слуха? лекцы? па ≪Другой анал?тыцы≫ Арыстоцеля ? па лаг?чных творах Пятра ?спанскага , ? як? ста? наста?н?кам мног?х будучых вучоных, у тым л?ку М?калая Каперн?ка ^[42] . Шматл?к?я працы прафесара друкавал?ся ? Кракаве, Лейпцыгу , Страсбургу ? выкарысто?вал?ся як навучальныя дапаможн?к? для студэнта? ^[43] . Лекцы? па арыфметыцы ? музыцы чыта? Мартын Бем з Алькуша (каля 1470?1540) ^[44] , добра вядомы сва?м сучасн?кам трактатам ≪Аб рэформе рымскага календара≫ ^[45] . Ян са Столбн?цы (каля 1470?1530) ^[46] чыта? лекцы? амаль па ?с?х прадметах факультэта вольных мастацтва?, яго падручн?к па ф?ласоф?? прыроды перавыдава?ся 5 разо? ^[47] , а ? працы ≪Уводз?ны ? касмаграф?ю Пталемея≫ (1512) упершыню ? Польшчы была змешчана геаграф?чная карта, на якой бы? пазначаны няда?на адкрыты кантынент ? Амерыка ^[48] . Працы прафесара? акадэм?? с?стэматычна публ?кавал?ся ? крака?скай друкарн? Яна Галера . Няма сумнення, што ? Кракаве Францыск Скарына ?свядом?? навучальныя ? асветн?цк?я магчымасц? друкаванай кн?г?.

У 1504/1505 вучэбным годзе, кал? Францыск ста? студэнтам, ва ?н?верс?тэт паступ?? 291 чалавек, з ?х 141 ? ураджэнцы Польшчы ? Вял?кага Княства Л?то?скага, а 150 ? з-за мяжы. З 291 аб?турыента вучоную ступень атрымал? 60 юнако?, у тым л?ку ? Скарына. Праз 2 гады (м?н?мальны час для студэнта? ф?ласофскага факультэта), у 1506 годзе ён вытрыма? экзамен на ступень бакала?ра вольных мастацтва?. У прамацыйнай кн?зе ?н?верс?тэта захава?ся наступны зап?с: ≪ У год Пана 1506, у час дэканства Леанарда з Добшыц, бакала?ра канан?чнага права… У тым жа годзе … у бл?жэйшы дзень пасля свята Св. Люцы?, на як? прыпадае сухаядзенне, асобы, узведзеныя ? ступень бакала?ра, был? размеркаваны ? наступным парадку месца?: Мацвей з Семн?йклоп, Андрэй з Зынты, ?аган з Гара?, Тамаш з Падляшша, Францыск з Полацка, л?цв?н, Павел з Марыенбурга (прэфэкт, ён жа стараста), ?аган з Шкок?, Андрэй са Стжэльна, Яка? з Эльб?нга, ?аган з Марыенбурга, ?аган з Фра?штата, Канрад з Монтэрэг?а, ?аган з Урац?слава, Валянц?н з Нова В?ла, Андрэй з Пакоста ≫ ^[49] . Гэта адбылося 14 снежня 1506 года ^[50] . З ус?х студэнта?, атрыма?шых разам са Скарынам ступень бакала?ра, захавал?ся звестк? тольк? пра Андрэя з Пакоста, як? пасля заста?ся пры ?н?верс?тэце, чыта? тут лекцы?, а пасля ста? гнезненск?м в?карыем ? пракуратарам ^[51] .

Пам?ж Кракавам ? Падуяй [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Невядома, дзе бы? ? чым займа?ся Скарына на працягу няпо?ных 6 гадо?. Падуанск?я дакументы называюць Скарыну доктарам вольных навук ? прафесарам. Каб атрымаць гэтае званне, трэба было здаць маг?старск? экзамен, што для бакала?ра тады займала прынамс? два гады. Паводле статута Падуанскага ?н?верс?тэта, кандыдат на атрыманне доктарскай ступен? мус?? для допуску да ?спыту праслухаць трохгадовы курс лекцый, а пасля на працягу года займацца лекарскай практыкай пад наглядам вядомага лекара ^[52] . Ёсць меркаванн?, што ён скончы? ун?верс?тэт у Празе, дзе атрыма? ступень доктара ф?ласоф??. Але больш лаг?чна дапусц?ць, што ён атрыма? доктарскую ступень у Кракаве, дзе дзейн?чал? 2 кафедры медыцыны (без права даваць доктарск?я дыпломы). Лёс мог прывесц? Скарыну ? як?-небудзь ?тальянск? ?н?верс?тэт ? Падуанск? або Балонск? .

Зап?с у акце Падуанскага ?н?верс?тэта 9 л?стапада 1512 года называе Скарыну ≪ secretarii regis Datiae ≫ (сакратаром караля ≪Дацы?≫). Першыя даследаванн? распача? Антон?й Фларо?ск? , як? выказа? здагадку, што маецца на ?вазе Дан?я . Навуковец звярну?ся ? дзяржа?ны арх?? у Капенгагене з просьбай пашукаць дакументы пра Скарыну. У 1937 годзе ён атрыма? адказ ад дырэктара арх?ва, што згадак пра Скарыну ? дакументах першых дзесяц?годдзя? XVI ст. не знайшлося ^[53] . Пасля Фларо?ск? нап?са? румынскаму г?сторыку П. Пана?тэску, як? ? адказ паведамля?, што назва Дак?я датычна румынск?х княства? XVI ст. амаль не ?жывалася, ? што н? адз?н з румынск?х ваявода? таго часу каралём сябе не называ?. Тым не менш, Фларо?ск? працягва? л?чыць, што Скарына мог быць звязаны з Валах?яй , прыводзячы сцвярджэнне пра румынскага кн?гадрукара ? 1508?1512 гадах ? пра тое, што ? Карлавым ун?верс?тэце вучылася нямала юнако? з тых зямель ^[54] . Пётр Уладз?м?ра? л?чы?, што Скарына бы? сакратаром караля Дан??, да якога летам 1509 года вял?к? князь Жыг?монт адправ?? дэлегацыю для заключэння дагавора пра сябро?ства ^[55] . Доказам ён прыводз?? знаходку ? Капенгагене асобн?ка ≪ Малой падарожнай кн?жк? ≫.

Назву Дак?я ? XVI ст. ужывал? як да Дан??, так ? да Валах??. Наста?н?к Скарыны Мацвей з Мехава ? ≪Трактаце пра дзве Сарматы?≫ п?са?: ≪ Скандынав?я знаходз?цца на па?ночным-захадзе, за Германск?м морам, у суседстве з Дак?яй, пад уладай дак?йскага гаспадара, на адлегласц? мног?х м?ль ад Ск?ф?? ≫ ^[56] , пэ?на разумеючы Дан?ю. Там самым часам, у польскай дакументацы? XVI ст. назву Дак?я аднос?л? ? асно?ным да Транс?льван?? , а ? 1512 годзе кароль Жыг?монт узя? шлюб з дачкой транс?льванскага князя Стэфана ^[57] . Так?м чынам, Скарына мог знаходз?цца як у Капенгагене, так ? ? Транс?льван??.

У Паду?, доктарская ступень [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Найдастойнейшыя паны дактары! Прычына скл?кання Вашых Дастойнасцей наступная: прыбы? нейк? вельм? вучоны малады чалавек, доктар мастацтва?, бедны, родам з надзвычай далёк?х краё?, магчыма на чатыры тысячы м?ль ? больш ад гэтага сла?нага горада, для таго, каб узвял?чыць славу ? бляск Паду?, а таксама красуючай супольнасц? ф?лосафа? г?мназ?? ? святой нашай Калег??. Ён звярну?ся да Калег?? з просьбай дазвол?ць яму ? якасц? дару ? асобай м?ласц? падвергнуцца з ласк? Божай выпрабаванням у гал?не медыцыны пры гэтай святой Калег??. Кал?, Вашыя Дастойнасц?, дазвол?це, прадста?ляю яго самога. Малады чалавек ? вышэйзгаданы доктар нос?ць ?мя пана Францыска, сына нябожчыка Лук? Скарыны з Полацка, рус?н [58] . Тадэа Мусац?, царква св. Урбана, Падуя , 5 л?стапада 1512 года

Не пазней за восень 1512 года Францыск Скарына прыбы? у ?тал?ю , у Падую , каб атрымаць ступень доктара медыцыны. Падуанск? ?н?верс?тэт , заснаваны яшчэ ? 1222 годзе ^[59] , прыцягва? да сябе прафесара? ? студэнта? з розных кра?н Е?ропы. Да часу прыезду Скарыны ва ?н?верс?тэце прайшл? навучанне не менш за 36 тысяч студэнта?, з ?х каля 16 тысяч был? ?ншаземцам? ^[60] . Ун?верс?тэт ме? чатыры факультэты: свабодных мастацтва?, права, медыцыны ? багасло?я. Медыцынск? факультэт, атрыма?шы самастойнасць у XIV ст., ме? асабл?вую м?жнародную папулярнасць. Так, у 1501?1503 гадах у Паду? вывуча? медыцыну ? права М?калай Каперн?к ^[61] . Скарына прыеха? у Падую ? цяжк? для горада час. Венецыянская рэспубл?ка , у склад якой уваходз?ла Падуя, знаходз?лася ? стане вайны са Свяшчэннай Рымскай ?мперыяй ? Папскай дзяржавай . У 1509 годзе аб’яднаныя войск? ?мператара Макс?м?л?яна ? папы Юл?я ?? аблажыл? горад, як?, тым не менш, аблогу вытрыма?. Ун?верс?тэт жа ? сувяз? з ваенным? падзеям? 1509?1516 гадо? бы? практычна закрыты ^[62] . Аднак доктарск?я экзамены калег?я ?н?верс?тэта ?сё ж прымала: так, праз шэсць дзён пасля Скарыны экзамен на ступень доктара права трыма? М?кала Гоз?й з С?ракуз ^[52] .

Актавая дакументацыя ?н?верс?тэта захавалася давол? добра. Яшчэ каля 1740 года канцлер факультэта свабодных мастацтва? Джузепе Марыа М?ната сабра? старыя акты ? 37-томны звод, да якога бы? прыкладзены старанна складзены паказальн?к ^[63] . На жаль, ?мя дактаранта пададзена з памылкай: ≪ Luca Porina di Poloczko ≫, як ? час абароны. У канцы XVIII ст. абат Франчэска Дарыгела скла? сп?с ус?х дактаро?, што абаран?л? дысертацы? ва ?н?верс?тэце. У рукап?се, як? захо?ваецца ? б?бл?ятэцы ?н?верс?тэта дагэтуль ^[64] , ?мя асветн?ка перададзена дакладна. Сп?с Дарыгела даследава? С. В?ндакев?ч у пошуках паляка?, што вучыл?ся ва ?н?верс?тэце ^[65] . ?. Шляпк?н на падставе сп?са? адшука? акты ? апубл?кава? ?х на лац?нскай мове ? 1892 годзе ^[66] . У 1937 годзе зап?с адшука? ? паведам?? пра гэта А. Фларо?ск? , як? рыхтава? сваю знаходку да друку, але праз Другую сусветную вайну не здоле? зраб?ць гэтага. У 1960 годзе Янка Садо?ск? па?торна адкры? дакумент, а пасля ? апубл?кава? ^[67] . У 1961 годзе ? Рыме выйшл? ? свет факс?м?ле арыг?нала, лац?нск? тэкст ? беларуск? пераклад ^[68] . Акты дазваляюць дакладна ап?саць усе цырымон??, звязаныя з наданнем Францыску Скарыне доктарскай ступен?.

У першым акце апавядаецца пра пасяджэнне калег?? дактаро? вольных мастацтва? ? медыцыны, якое адбылося ? царкве святога Урбана 5 л?стапада 1512 года а 10 гадз?не ран?цы. Адкры? сход в?цэ-прыёр калег?? Тадэа Мусац?, як? ва ?ступным слове прадстав?? кандыдата: ≪ Францыск, ён сын нябожчыка Лук? Скарыны з Полацка, рус?н ≫ ^[69] . Пасля ? залу запрас?л? Скарыну, ён ≪ пакорл?ва ? пачц?ва прас?? дапусц?ць яго да ?спыта? па медыцыне ≫. Затым калег?я прыступ?ла да абмеркавання. Выступленн?, паводле акта, был? шматл?к?м?. Канечна пытанне вырашалася галасаваннем, якое было аднагалосным ? усе дактары выказал?ся за допуск Скарыны да ?спыта? ^[52] .

?спыты праходз?л? ? два этапы. Спачатку кандыдат пав?нен бы? прайсц? гутарку ? дыскус?ю, як?я паказвал? яго падрыхтаванасць да наступнага этапу. Першы ?спыт адбы?ся 6 л?стапада 1512 года а 3 гадз?не. Паводле акта, Скарына ≪ бл?скуча адказа? па памяц? ? абверг прад’я?леныя яму пярэчанн?; выдатна аргументуючы, ён паказа? сябе з найлепшага боку ≫ ^[70] . Дыскус?ю вял? прафесары-экзаменатары Францыска дэ Ноал?с, ?еран?ма а Мула, Барталамеа Барызона ? ?еран?ма дэ Урб?на пад старшынствам в?цэ-прыёра Тадэа Мусац?, акрамя таго, у царкве прысутн?чала яшчэ 8 дактаро?. Калег?я прызнала, што Францыск Скарына ≪ варты быць дапушчаным да асабл?вага экзамену па медыцыне ≫ ^[71] .

Уласна ?спыт адбы?ся 9 л?стапада 1512 года ? палацы б?скупа. Аднак гэта была хутчэй загадзя падрыхтаваная парадная цырымон?я, бо пытанне з прысваеннем ступен? было вырашана яшчэ 6 л?стапада ^[71] . Сярод ганаровых гасцей был? б?скуп Аргел?ск? Па?ла Забарэла, в?цэ-рэктар ун?верс?тэта, доктар медыцыны ? свабодных мастацтва? Францыска Фульманел? з Вероны , названы ? акце ≪ выдатным навуко?цам ≫, а таксама ≪ высокашано?ны ? Хрысце айцец ? пан доктар С?кст ≫ ? гэта бы? не хто ?ншы, як кардынал С?кст дэла Раверэ, пляменн?к папы Юл?я ??. Скарыне ?зно? прапанавал? пытанн? па медыцыне. Паводле дакумента, ≪ пан маг?стр Францыск, сын нябожчыка пана Лук? Скарыны з Полацка, рус?н, на прапанаваныя яму ран?цай гэтага дня пытанн? па медыцыне бл?скуча адказва? па памяц? ? адх?л?? выказаныя яму пярэчанн?, выдатна аргументуючы, ён праяв?? сябе найлепшым чынам. У сувяз? з гэтым ус?м? там прысутным? вучоным?, з агульнай згоды ён бы? ацэнены як падрыхтаваны ? варты быць дапушчаным да асобага экзамену па медыцыне ≫ ^[58] .

Пасля гэтага Тадэа Мусац? абвясц?? Францыска Скарыну доктарам медыцыны, а Барталамеа Барызона ?ручы? доктарскую мантыю ? берэт, у як?х Скарына ? адлюстраваны на сва?м вядомым партрэце, змешчаным у двух пражск?х выданнях. У канцы акта перал?чаны ?мёны 24 прафесара? Падуанскага ?н?верс?тэта. Менав?та ? гэтым акце (а пасля ? на палях зборн?ка Джузепе М?ната ^[72] ) Скарына названы ≪ secretarii regis Datis ≫ ^[73] .

Падуанск? ?н?верс?тэт захава? памяць пра Францыска Скарыну. У адну з а?дыторый, названую Залай сарака , перанесл? кафедру, з якой, як л?чыцца, чыта? лекцы? Гал?леа Гал?лей , а таксама памясц?л? сорак партрэта? найбольш знакам?тых выхаванца? ун?верс?тэта. Партрэты нап?саны тэмперай на палатне ? размешчаны ? два рады. Партрэт Скарыны знаходз?цца ? друг?м радзе: злева ад яго выява знакам?тага польскага паэта Яна Кахано?скага , справа ? маско?скага лекара Пятра Постн?кава ^[ru] . Акрамя Скарыны, у зале знаходз?цца выява яшчэ аднаго чалавека, звязанага з Беларуссю, ? караля Рэчы Паспал?тай Стэфана Баторыя . Партрэты намаляваны ? 1940-х гадах ?тальянск?м мастаком Джакама даль Форна. Скарына намаляваны ? чырвонай доктарскай манты?, па-над якой нак?нуты аблямаваны мехам плашч. Пад мантыяй белая кашуля з вышытым ка?няром. Галава не пакрытая, бачны высок? лоб з вял?к?м? залыс?нам?. На правай руцэ ? чорная пячатка. Выява на партрэце н?якага падабенства з вядомым партрэтам на гравюры не мае. У верхняй частцы партрэта змешчаны надп?с: ≪ Franciscus Skoryna de Poloczko 1512 ≫ ^[73] .

Пачатак кн?гадрукавання ? Празе [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Пасля падуанскай абароны звестак пра Скарыну зно? няма на працягу пяц? гадо?. Ста?шы доктарам медыцыны, Францыск Скарына атрыма? магчымасць займацца лекарскай практыкай. Гэты занятак у той час добра аплачва?ся ?, магчыма, дазваля? часткова пакрываць выдавецкую дзейнасць, якая на?рад ц? была прыбытковай. Тым не менш, як асабл?ва выключны лекар Скарына сябе не зарэкамендава? ^[74] . Магчыма, ён працава? ? наста?н?кам, бо ≪доктарам мастацтва?≫ у тыя часы называл? ? наста?н?ка гуман?тарных навук ? ф?лалог??, паэтык?, красамо?ства ? ?нш.

Не выключаецца, што раб?? гэта на радз?ме. На карысць гэтай здагадк? сведчыць выдатнае веданне ?м жывой гаворк? сва?х бацько? ? старабеларускай л?таратурнай ? штодзённай гутарковай мовы. В?даць, у гэты час ён пача? перакладаць Б?бл?ю . Перыяд 1513?1516 гадо? у жыцц? Скарыны не асветлены дакументам?, але менав?та ? гэты час ён вырашы? пачаць кн?гадрукаванне. Безумо?на, яго ? гэтых намерах падтрымл?вал? земляк? з В?льн?, Полацка, беларуск?я купцы, члены в?ленскага маг?страта . Няма сумнення?, што ? 1510-х гадах Францыск Скарына наведа? Вял?кае Княства Л?то?скае ? В?льню, Полацк, ?ншыя гарады ? ? заручы?ся падтрымкай суайчынн?ка?.

6 жн??ня 1517 года ? Празе выходз?ць першая кн?га Псалтыр , друкаваная ≪ повелением и працею избранного мужа, в лекарских науках доктора Франциска, Скоринина сына с Полоцька ≫ ^[75] . Кн?гадрукаванне ? Чэх?? пачалося ? 1468 годзе, яшчэ пры жыцц? ?агана Гутэнберга ^[76] . Даследчык? л?чаць, што Скарына арэндава? адну з пражск?х тыпаграф?й ^[77] разам з абсталяваннем ? персаналам, як? раб?? асно?ную тыпаграфскую працу ^{[78] [79]} . У сва?х выданнях Скарына часта паведамляе: ≪ Выложена працею ? вытиснена повелением ≫ ^[80] , гэта значыць, што пераклад зроблены ?ласна Скарынай, а друкавал? выданне друг?я асобы па яго ≪ повелению ≫.

У 1517 годзе пры падтрымцы в?ленск?х мецэната? Якуба Баб?ча ? Багдана Онькава асветн?к заснава? у Празе першае ? г?сторы? ?сходнеславянск?х народа? выдавецтва, абсталява? друкарню.

На працягу трох гадо? Скарына выдава? ?люстраваныя кн?г? Б?бл?? пад агульнай назвай ≪Бивлия руска, выложена доктором Франциском Скориною из славного града Полоцька, Богу ко чти и людем посполитым к доброму научению≫ . ?нтэнс??ная выдавецкая дзейнасць Скарыны ? Празе ? 1517?1519 гадах дазваляе думаць, што ён пасял??ся тут не пазней як у 1516 годзе. За тры гады Скарына выда? 23 кн?г? (кал? л?чыць усе кн?г? Пяц?кн?жжа ? Царства? асобным? выданням?). 11 кн?г маюць дакладныя даты, на пяц? тольк? год друку ? 1519, а на чатырох з пяц? выдання? Пяц?кн?жжа дата наогул не пазначана. Таму храналаг?чны час выхаду можа быць дадзены тольк? для выдання? 1517?1518 гадо?, для астатн?х тольк? прыбл?зна: Псалтыр , ≪ ?о? ≫, ≪ Прытчы Саламона ≫, ≪ ?сус С?раха? ≫ (усе 1517), ≪ Еклез?яст ≫, ≪ Песня песням ≫, ≪ Прамудрасць Божая ≫, ≪ Царствы ≫, ≪ ?сус Нав?н ≫ (усе 1518), ≪ Юдз?ф ≫, ≪ Суддз? ≫, ≪ Быццё ≫, ≪ Выхад ≫, ≪ Лев?т ≫, ≪ Л?чбы ≫, ≪ Друг? закон ≫, ≪ Руф ≫, ≪ Эсф?р ≫, ≪ Плач Ерам?? ≫, ≪ Прарок Дан??л ≫ (усе 1519). Некаторыя з апошн?х выдання?, як?я не маюць выхадных звестак ? традыцыйна датуюцца 1519 годам, магчыма, надрукаваны ? 1520 годзе ^[81] .

Агульны аб’ём выдання? ? 1200 л?сто?, з ?х у 1517 годзе надрукавана 324, 1518 ? 352, 1519 ? 524 л?сты. За так? каротк? тэрм?н немагчыма падрыхтаваць да выдання тэксты кн?г ? выканаць тэхн?чныя задачы па ?х мастацк?м афармленн? ( ?люстрацы? , заста?к? , букв?цы , каляровы друк ? г.д.). Значыць, хутчэй за ?сё, у 1517 годзе Францыск Скарына ?жо ме? рукап?с по?най Б?бл?? ? сва?м перакладзе. Пра гэта ?скосна сведчаць сп?сы Скарынавых пераклада?, як?я не ?вайшл? ? яго друкаваную Б?бл?ю. У Празе ён не паспе? выдаць кн?г прарока?, апрача прарока Дан??ла, ? кн?г Новага Запавету.

Пераезд у В?льню [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Каля 1520 года Францыск Скарына пераеха? у стал?цу Вял?кага Княства Л?то?скага В?льню. Выказваецца меркаванне, што прыезд Скарыны бы? выкл?каны падрыхто?кай да друку тольк? што прынятага Статута, як? вял?к? князь абяца? надрукаваць ≪вял?кай колькасцю кн?г б?тым? л?тарам?≫ ^[82] . Друк так ? не адбы?ся, але мяркуецца, што шрыфт для выдання бы? адл?ты, ён пазней выкарысто?ва?ся для набору ≪Малой падарожнай кн?жк?≫ ? Апостала ^[83] .

У пачатку 1520-х гадо? ён заснава? у доме Якуба Баб?ча ^[84] першую ва Усходняй Е?ропе друкарню ? пача? тут кн?гадрукаванне. Каля 1522 года выда? ≪ Малую падарожную кн?жку ≫, якая складаецца па меншай меры з 21 частк?: Псалтыр , ≪ Часасловец ≫, ≪Акаф?ст жываноснай труне Гасподняй≫, ≪Канон жываноснай труне Гасподняй≫, ≪Акаф?ст архангелу М?ха?лу≫, ≪Канон архангелу М?ха?лу≫, ≪Акаф?ст ?аану Прадцечы≫, ≪Канон ?аану Прадцечы≫, ≪Акаф?ст Багародз?цы≫, ≪Канон Багародз?цы≫, ≪Акаф?ст апосталам Пятру ? Па?лу≫, ≪Канон апосталам Пятру ? Па?лу≫, ≪Акаф?ст цудатворцу М?коле≫, ≪Канон цудатворцу М?коле≫, ≪Акаф?ст крыжу Гасподняму≫, ≪Канон крыжу Гасподняму≫, ≪Акаф?ст ?сусу≫, ≪Канон ?сусу≫, ≪Шасц?дневец≫, ≪Канон пакаяльны≫, ≪Паслядо?насць царко?нага збору≫ ^[85] ; а таксама ≪ Апостал ≫, як? выйша? асобным выданнем у 1525 годзе. Некаторыя частк? ≪Малой падарожнай кн?жк?≫, магчыма, выходз?л? як асобныя выпуск?.

У В?льн? Скарына выконва? функцы? сакратара в?ленскага б?скупа Яна з князё? л?то?ск?х . У самым ранн?м дакуменце, датаваным кастрычн?кам 1523 года, ён пазваны ≪egregio et honorabilibus Francisco Phisico≫ ^[86] (гэта значыць ≪ паважаны ? шано?ны Францыск Ф?з?к ≫, гэты тытул звычайна аднос?л? да дактаро? медыцыны). 20 сакав?ка 1526 года ≪egregio viro Francisco, medicinae doctore≫ (паважаны муж, пан Францыско, доктар медыцыны) удзельн?ча? пры рэг?страцы? граматы на заснаванне касцёла ? мястэчку В?с?це ^[87] . У В?льн? Францыск Скарына ажан??ся з Маргарытай, удавой в?ленскага радцы Юрыя Адверн?ка, мабыць, аднаго з былых фундатара? друкарн? ? В?льн?, ? жы? у яе камян?цы на Нямецкай вул?цы недалёка ад палаца князё? Слуцк?х. Няма звестак, што Скарына ме? у В?льн? ?ласны дом. ?маверна, усе сродк? ён аддава? на выдавецкую справу. Ф?нансавае станов?шча асветн?ка палепшылася пасля таго, як яго жонка Маргарыта перамагла ? судовым працэсе са сваякам? за яе в?ленск? дом (1529).

Скарына ? Лютэр [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У адной з кн?г вядомага слав?ста Варфаламея Коп?тара , надрукаванай у Вене ? 1839 годзе, апубл?каваны артыкул ≪ Г?старычнае пытанне пра доктара медыцынскага факультэта Праг? Францыска Скарыну, як? чын?? падкопы супраць доктара Марц?на Лютэра ≫ ^[88] . У артыкуле апавядаецца, як у 1525 годзе спачатку Меланхтан , а пасля Лютэр пазнаём?л?ся з нейк?м доктарам Францыскам, як? зачарава? ?х сваёй вучонасцю ? манерам?. Аднак хутка Лютэр спалоха?ся папярэджвання? сва?х сябро?, пак?ну? В?тэнберг ? нап?са? у маг?страт просьбу затрымаць доктара ? падвергнуць яго катаванню ^[89] . Францыск, аднак, зачарава? ? сябро? маг?страта, ? тыя адпусц?л? яго.

Коп?тар сцвярджа?, што тым доктарам бы? Францыск Скарына. Тым не менш, Коп?тар л?чы? сваё сцвярджэнне г?потэзай, якая магла стаць фактам тольк? пасля знаходк? ? арх?вах В?тэнберга дакумента? з ?мем Скарыны. Не паведамляе Коп?тар ? пра крын?цы, на падставе як?х ён зраб?? вывад пра сустрэчу Лютэра ? Скарыны, м?малётам спасылаючыся на Зекендорфа , як? ≪ прытрымл?ва?ся ?ншага погляду пра гэты ?нцыдэнт ≫. Зекендорф у сваёй працы паведамляе пра нейкага я?рэйскага доктара з Польшчы, як? спрабава? атруц?ць Лютэра. Доктара схап?л?, аднак сам Лютэр пажада?, каб злачынцу не катавал?, а адпусц?л? ^[90] . Паводле Зекендорфа, падзея адбылася ? 1525 годзе, а ?мя доктара медыцыны не паведамляецца. Аднак у адным з л?сто? Лютэра барону Шварцэнбергу ад 21 снежня 1524 года згадваецца ≪ доктар Францыск ≫ ^[91] , з як?м рэфарматар бы? у добрых знос?нах. Знаёмства з доктарам працягвалася да верасня 1525 года, кал? Лютэр пераеха? у Торгау пасля ап?санага ?нцыдэнта.

Даследчык? л?чаць, што пад загадкавым доктарам не крыецца асоба Францыска Скарыны, як? ? тым жа 1525 годзе надрукава? у В?льн? Апостал , а ? сакав?ку 1526 года прысутн?ча? пры зацвярджэнн? граматы князя Юрыя Слуцкага б?скупам Янам ^[92] .

Шлюб з Маргарытай [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Першым звестк? пра жонку Скарыны знайшо? Пётр Уладз?м?ра? , як? яшчэ ? 1888 годзе надрукава? акт 1529 года ^[93] . У акце даецца рашэнне караля Жыг?монта па скарзе в?ленск?х жыхаро? Марц?на Субачов?ча ? М?калая, сына Багдана Чупрына. Адказчыкам па справе была ≪ Малкгорета, жоне доктора Францышъка Скоринина, которая перед тым была за рядцою виленьским Юрем Одверником ≫ ^[94] .

Гэтая скарга пачалася ? 1523 годзе, яшчэ пры жыцц? Юрыя Адверн?ка, ? тычылася дома ≪ в месте Виленьском, который лежит на Рынку подле дому Иванова Плешывцова и Василева Воропанева ≫, а таксама ?ншай маёмасц? ? ≪ иншое имене и статъки ≫. Большасць даследчыка? л?чыць, што Адверн?к ф?нансава? кн?гавыдавецкую дзейнасць Скарыны ^[95] . Да 1529 года ?се першапачатковыя ?дзельн?к? скарг? памерл?, Юрый Адверн?к памёр пасля кастрычн?ка 1525 года ^[96] . Справа аказалася працяглай: спачатку яе разгляда? гарадск? суд, пасля войт з бургам?страм? ? радцам?, потым да справы далучы?ся ?плывовы б?скуп Ян з князё? Л?то?ск?х, у якога Скарына бы? лекарам и сакратаром. ?стцы спасылал?ся на тэстамент Дароты Стан?слававы, як? бы? без пячатк? ? як?, згодна са скаргай, ≪ зламал судом своим князь Ян, бискуп виленский ≫. Рашэнне караля было на карысць Маргарыты: ≪ тот дом доктора Францышъка Скорины Маркгорете держати и въжывати супокойне на вечные часы ≫. Акт бы? падп?саны ? прысутнасц? самога Скарыны, б?скупа Яна ? ?ншых Пано? Рады .

Акрамя гэтага акта, ≪ Маргарета, су?ласн?ца выдатнага мужа Францыска, называнага доктар Скарын?н ≫, згадваецца яшчэ ? познаньск?м акце ад 23 кастрычн?ка 1529 года ^[97] . Дакументальных пацвярджэння? пра смерць Маргарыты няма, аднак у пазнейшых арх??ных матэрыялах з 1532 года яе ?мя не згадваецца. Вял?к? пажар у В?льн? летам 1530 года выкац?? дзве трэц? горада. Магчыма, у тым пажары заг?нула ? яго жонка, пак?ну?шы маленькага сына С?мяона. ^[98]

Магчымая паездка ? Маскву [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Пасля друкавання Апостала Скарына спыняе друкарскую дзейнасць. Адной з прычын даследчык? называюць вял?к? пажар у В?льн? 2 сакав?ка 1530 года, як? зн?шчы? палову горада, у тым л?ку кафедральны сабор, палац б?скупа Яна ?, магчыма, дом Якуба Баб?ча, у як?м знаходз?лася тыпаграф?я, а таксама дом на Рынку, як? належа? жонцы асветн?ка Маргарыце. У 1536 годзе пак?дае в?ленскую кафедру заступн?к Скарыны б?скуп Ян ^[99] .

Як л?чаць даследчык? ( Антон?й Фларо?ск? , ?ос?ф Первольф , Сымон Брага , В?ктар Дарашкев?ч ), у канцы 1520-х ? пачатку 1530-х гадо? Скарына мог наведаць Маскву з мэтай распа?сюджання сва?х выдання?. Гэтыя меркаванн? грунтуюцца на тэксце граматы Жыг?монта А?густа 1552 года: ≪ … кал? ? пра?ленне нашага богададзенага бацьк? нейк? яго падданы, вядомы набожным намерам, вырашы?шы надрукаваць ? выдаць на рускай мове Свяшчэннае П?санне, прыбы? да маскав?та?, гэтыя кн?г? был? публ?чна спаленыя паводле загаду князя, бо был? выданы падданым рымскай царквы ? ? месцах, як?я падлягаюць яе ?ладзе ≫ ^[100] . Грамата была надрукавана ? 1862 годзе а?стрыйск?м г?сторыкам ?. Ф?длерам ^[101] , а ? 1888 годзе варша?ск? даследчык ?. Первольф адзначы?, што ? грамаце маецца на ?вазе Скарына ^[102] . Верс?ю падрабязна абгрунтава? А. Фларо?ск? ^[103] . Верс?я л?чыцца магчымай з-за напружаных сацыяльна-пал?тычных абстав?н у Маско?скай дзяржаве, дзе яшчэ был? памятныя на?гародска-пско?ск?я ерас? з ?х вольным тлумачэннем б?блейск?х тэкста? ? з канца XV ст. бы? свой аф?цыйны звод Б?бл??. У 1525 годзе ? Маскве бы? асуджаны Макс?м Грэк , якому был? вядомы выданн? Скарыны, ? ? працах якога ?снуюць тэкстуальныя супадзенн? з пражск?м? кн?гам? Царства? ^[104] , а таксама вял?кая колькасць беларус?зма? ^[105] .

Смерць брата, Кён?гсберг ? судовыя цяжбы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У пачатку 1530-х гадо? пагоршылася матэрыяльнае станов?шча беларускага першадрукара, памерл? амаль усе айчынныя апекуны яго пачынання?: Якуб Баб?ч , Багдан Онка?, Рыгор Адверн?к. У пачатку л?пеня 1529 года пам?рае брат асветн?ка ?ван, як? ме? асно?ную маёмасць у Познан? . Адразу ? гродск? суд был? пададзены ?ск?, у як?х бы? ? ?ск Францыска Скарыны ^[106] . Адказчыкам выступа? пляменн?к Скарыны Раман. 26 кастрычн?ка 1529 года адбы?ся суд, пасля якога крэдыторы атрымал? ? кошт кампенсацы? маёмасць нябожчыка ?вана (пераважна скуры), а Францыск Скарына, ≪ як гало?ны апякун паважанай Маргарыты ≫, ≪ з’яв??шыся асаб?ста ≫, заяв??, што вызваляе Рамана ?ванав?ча ад прэтэнз?й на суму ? 204 коп л?то?ск?х грошай ≪ наза?сёды ? навечна ≫, атрыма?шы ? пакрыццё до?га 23 500 скур. Так?м чынам, на той момант прэтэнз?? крэдытора? к нябожчыку ?вану Лук?чу Скарыне был? ?ладжаныя ^[107] .

Пачалася чарада працэса? у В?льн? за нерухомую маёмасць жонк?. Паводле рашэння суда, жонка Скарыны атрымала ? спадчыну дом у В?льн? ды ?ншую маёмасць. Але аднав?ць выдавецкую справу тады не ?далося: за нечаканай смерцю брата ?вана ? Познан? пачалася зацяжная судовая цяган?на з яго крэдыторам?. Амаль тры гады асветн?ку прыйшлося змагацца з правакацыям? ? падступнасцю х?трых гандляро?.

У 1530 годзе нейк?я прычыны сх?л?л? яго з’ездз?ць у Кён?гсберг . Пра гэта стала вядома пасля публ?кацы? ? 1918 годзе А. А. М?лав?давым чатырох дакумента? 1530 года прускага герцага Альбрэхта , васала Польшчы ? пляменн?ка караля Жыг?монта ^[108] . У першым л?сце ад 16 мая да в?ленскага ваяводы А. Гаштольда Альбрэхт выказвае высокае меркаванне пра таленты Скарыны, ≪ найвыдатнейшага мастацтва, якое ён дэманструе з дз??ным бляскам ? вопытам, атрыманым, в?даць, дзякуючы шматгадовым працам ? вандро?кам з мэтай атрымання мноства веда?, мы м?ласц?ва прыл?чыл? яго да кругу нашых падданых ≫. Так?м чынам, герцаг Альберт набл?з?? асветн?ка да свайго двара ? фактычна зал?чы? яго да дваранскага сасло?я . Альбрэхт хадайн?чае перад Гаштольдам ≪ наконт асаб?стых спра? ? маёмасц?, пак?нутых у В?льн? разам з жонкай ? дзецьм? ≫ ? прос?ць, каб ≪ доктар Францыск… не бы? пак?нуты на волю лёсу ≫. Друг? дакумент ? падарожная грамата ад той жа даты, адрасаваная ≪ ?с?м ? кожнаму паасобку ≫ ^[109] . Трэц? дакумент ад 18 мая адрасаваны В?ленскаму маг?страту ^[110] , сэнс якога ? таксама просьба ? садзейн?чанн? Скарыне. У чацвёртым л?сце ад 26 мая А. Гаштольду Альбрэхт скардз?цца, што Скарына ≪ тайна звё? з сабой ??дзея ? нашага друкара, … пак?ну? мноства нямоглых ? недалекаваных… ≫. ?маверна, гэта было звязана з распа?сюджаннем у 1529?1530-х гадах у Пруск?м герцагстве пандэм?? англ?йскай гарачк? ^[ru] . Даследчык? думаюць, што паездка магла быць звязана з судовым? спрэчкам? са сваякам? жонк? ^{[111] [112]} , а таксама з планам? Альбрэхта выдання л?таратуры ? ?нтарэсах пратэстантызму ? Кён?гсбергу ^[113] , дзе Скарына мог працаваць як лекар ^[114] . Пасля вяртання ? В?льню Скарына ме? намер абнав?ць сваё друкарскае абсталяванне, для чаго ? вывез з Прус?? друкара ^[115] .

5 лютага 1532 года кароль Жыг?монт выда? указ, у як?м загадва? затрымаць Скарыну ? знявол?ць яго па скарзе варша?ск?х я?рэя? Лазара ? Майсея ^[116] . Скарга тычылася да?го? нябожчыка ?вана, а таксама маёмасц?, якую, па ?х меркаванню, ≪ доктар Францыск, яго брат, узя? сабе ≫, ≪ збег з горада В?льны, пераязджае з аднаго месца ? ?ншае ≫. Наступны дакумент ад 12 красав?ка паведамляе пра суму до?га ? пра тое, што Майсей упа?наважвае Якуба Бжоску спагнаць з ≪ доктара Скарыны ≫ суму па скарзе ^[117] . У сярэдз?не красав?ка Францыска Скарыну, як? прыеха? у Познань, заключыл? ? турму. Яго пляменн?к Раман адразу прыеха? з Гданьска ? 26 красав?ка заяв?? у маг?страце, што пакольк?, па сведчанн? самога я?рэя, до?г бы? зроблены яго бацькам, то ? адказваць пав?нен ён сам ^[118] . На новае разб?ральн?цтва н? варша?ск? я?рэй, н? яго ?па?наважаны не з’яв?л?ся. Раман патрабава?, каб Скарыну вызвал?л? з турмы, заяв??шы, што мае неабходную маёмасць, каб заплац?ць до?г, кал? яго справядл?васць будзе даказана судом, а таксама ?нёс залог ^[119] . Майсей звярну?ся са скаргай да караля, 2 мая ^[120] Жыг?монт выда? новы л?ст, як?м загада? не вызваляць Скарыну. Новае разб?ральн?цтва працягнулася 4 чэрвеня, зно? Раман патрабава? вызвал?ць Скарыну, але безвын?кова. Тым часам, напэ?на з пратэкцы? Яна з князё? Л?то?ск?х ^[121] , справа пачала карэнна мяняцца. У новым л?сце ад 24 мая ^[122] кароль, даведа?шыся, што ≪ Францыск Скарына з’я?ляецца вельм? паважаным ? маёмасным чалавекам, што н?чога з рэча? брата ? яго няма ? што ёсць спадчынн?к? … ?вана Скарыны ≫, загадва? ≪ неадкладна вызвал?ць названага Францыска Скарыну ≫. 17 чэрвеня Францыск Скарына ≪ з’яв??ся асаб?ста ≫ ? маг?страт, праз свайго паверанага Мацея Лонг?я прад’яв?? л?ст ^[123] ? патрабава?, каб у суд вызвал? Майсея ц? яго паверанага, з як?х ён патрабава? кампенсацыю за ?рон, прычынены не тольк? яму, але ? ≪ паважанаму пану ? ?ладыку, б?скупу в?ленскаму ≫. Судовую справу закрыл? два карале?ск?я ?казы. У першым з ?х ад 21 л?стапада 1532 года загадвалася, каб Францыска Скарыну ≪ збав?л? ад нападак ? дамагання? ≫ за да?г? яго брата ^[124] . Друг? ?каз ад 25 л?стапада таго ж года падкрэсл?ва? заслуг? Скарыны ^[125] , яго ≪ дабрачыннасць, незвычайную вучонасць у мастацтве медыцыны, вопытнасць ? ?менне ≫. Таксама ≪ выдатны ? сла?ны Францыск Скарына з Полацка ≫ вызваля?ся з-пад юрысдыкцы? гарадск?х ? земск?х судо?, бра?ся пад карале?скую ≪ахову ? апеку ≫. У грамаце кароль адзначы?, што зраб?? ён гэта, ≪ далучаючыся да шчырых просьба? некаторых нашых дарадчыка? ≫.

Так?м чынам, працэс скончы?ся для асветн?ка шчасна, хоць яму ? прыйшлося правесц? некальк? месяца? у познаньскай турме. В?ленск? б?скуп Ян, у якога Скарына служы? сакратаром ? ?рачом, застава?ся на пасадах да 1535 года, пасля чаго бы? пераведзены ? Познань, дзе не?забаве памёр. Яшчэ раз ?мя Францыска Скарыны згадвалася ? судовай справе двух зяцё? ?вана Скарыны, якая разглядалася ? Полацку 4 кастрычн?ка 1535 года ^[126] . Суд вырашы? перадаць М?хну А?сянн?каву ≪ дворыща, што в замъку Полоцъком суть ≫, аднак прызна?, што ? маёмасц? ёсць ? ≪ часть доктора Франъцышка Скорыны ≫, за якой, пры ная?насц? прэтэнз?й, доктару трэба будзе звярнуцца да А?сянн?кава. Францыска Скарыны, аднак, у той час ужо не было ? кра?не. Спалучэнне розных абстав?н ? адсутнасць выразнай сацыяльнай падтрымк? вымус?л? Францыска Скарыну пак?нуць ВКЛ ? ад’ехаць у Прагу .

Вяртанне ? Прагу [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Дакладна невядома, чаму Францыск Скарына пак?ну? ВКЛ ? пераеха? у Прагу: судовыя скарг? скончыл?ся для яго ?дала, а сам ён атрыма? шматл?к?я прыв?лег??, як?я паляпшал? яго маёмасны стан. Асветн?к мог працягваць службу ? б?скупа Яна ? выдавецкую дзейнасць. Л?чыцца, што в?ленская тыпаграф?я магла ?цалець пасля злашчаснага пажару 1530 года, бо грав?раваная на дрэве арнаментыка Скарыны выкарысто?валася ? в?ленск?х тыпаграф?ях яшчэ праз шмат часо? пасля смерц? Скарыны. Магчыма, нейкую ролю ? ад’ездзе адыграла маравая пошасць 1530?1533 гадо? ^[127] .

У 1535 годзе кароль Чэх?? ? Венгры? Фердынанд вырашы? стварыць у Празе батан?чны сад, аднак у кра?не не знайшлося садо?н?ка з неабходным? ведам?, ? пачал?ся пошук? садо?н?ка?. У чэрвен? 1538 года ? батан?чным садзе працавала ?жо чатыры мужчыны ? адна жанчына. У ≪Перал?ку работ па ?тальянскаму саду ? чэрвен? 1538 г.≫ названа ?мя ≪Францыска, ?тальянскага садо?н?ка≫ ( Franciscus welischer gartner ) ^[128] , гэтае ж ?мя (≪майстра Францыска≫) згадваецца ? л?сце ад 27 чэрвеня 1538 года. Гэтым садо?н?кам бы? сам Францыск Скарына, бо ? грамаце Фердынанда ад 29 студзеня 1552 года згадваецца ≪ памерлы доктар Францыск Рус Скарын?н з Полацка, наш садо?н?к ≫. Аднос?ны Скарыны з Багемскай каморай был? складаным?: камора абв?навачвала Францыска ? тым, што ≪ ён працуе мала ≫ ^[129] , у сваю чаргу, камора затрымл?вала заробк? Скарыны. У красав?ку 1539 года запазычанасць перад Францыскам склала каля 200 гульдэна? ^[130] , таму Скарына вырашы? звярнуцца асаб?ста да караля. У л?сце ад 21 л?пеня таго ж года кароль загадвае ≪ разл?чыцца з ?м ? каб вы яго больш не затрымл?вал? ≫ ^[131] . Так?м чынам, беларуск? асветн?к працава? батан?кам у Празе да 1539 года.

Чэшск? хран?ст Вацла? Гаек паведамля? пра пажар у Празе 2 чэрвеня 1541 года ^[132] , у як?м сярод ?ншых асоб у доме адм?н?стратара пражскай епарх?? Яна з Пухава згарэл? ≪ кухарка Магдалена, а таксама хлопчык Франц?шак, сын кол?шняга доктара Руса ≫ ^[133] . Даследчык? (А. Фларо?ск? ? ?нш.) тлумачыл? гэты летап?сны фрагмент у тым сэнсе, што Скарына памёр каля 1540?1541 гадо?, а яго малы сын заг?ну? у гэтым пажары ^[134] . Гэтую г?потэзу падтрымал? мног?я б?ёграфы, сярод ?х ? М?калай Алексютов?ч ^[135] . Аднак ?ншыя даследчык? слова ≪кол?шн?≫ тлумачыць не ? сэнсе ≪нябожчык≫, а ? значэнн? ≪наста?н?к≫, што магло значыць чэшскае слова ≪доктар≫ у адпаведнасц? з яго лац?нск?м значэннем. У гэтым тлумачэнн? Ф. Скарына служы? наста?н?кам у ≪казацеля≫ (прапаведн?ка) ксяндза Яна, як? мог к?раваць адной з катал?цк?х школ. В?ктар Дарашкев?ч выказва? меркаванне, што словы Гаека ≪ nekdy doktora Rusa ≫ трэба перакладаць не як ≪памерлага доктара Руса≫, а як ≪доктара Руса, як? некал? жы? у Празе≫ ^[136] .

Смерць [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

?маверна, памёр каля 1551 ^[137] або ? студзен? 1552 года. Аднак ёсць верс?я пра смерць Скарыны яшчэ да 1541 года ^[138] , такая дата найчасцей сустракалася ? савецк?х энцыклапедычных даведн?ках ^[139] .

Захавалася ≪давераная грамата≫ караля Фердынанда I , выдадзеная 29 студзеня 1552 года: ≪Мы, Фердынанд ? г.д., абвяшчаем гэтай граматай, што кол?шн? доктар Франц?шак Рус Скарына з Полацка, як? некал? тут жы?, наш садо?н?к ? у гэтым карале?стве чэшск?м бы? чужаземцам ? сышо? на вечны спакой ? пак?ну? пасля сябе сына С?мяона Руса ? пэ?ную маёмасць, паперы, да?г? ? ?ншае, яму належнае. ? прас?? нас вышэйзгаданы С?мяон [выдаць] грамату ? агульны ?каз на выпадак, кал? б ён знайшо? што-небудзь з маёмасц? вышэйзгаданага свайго бацьк?, каб яму была выдадзена ? аказана дапамога≫ . Кароль задавол?? гэтую просьбу ? загада? ус?м службовым асобам Чэшскага карале?ства дапамагаць С?мяону Скарыне ? такой справе. Сярод спадчыны асветн?ка названы кн?г? ? ?ншыя паперы ^[140] . У тым самым 1552 годзе заяв?л? пра свае прэтэнз?? Марц?н Онкав?ч ? ла?н?к в?ленскага маг?страта купец То?сц?к адносна ≪ рэча? ? маёмасц?… пак?нутых пасля смерц? доктара Францыска Скарыны ? ацэненых у 150 коп у л?то?скай манеце ≫ ^[141] .

Месца пахавання Скарыны невядома. С?мяон Скарына ?зя? ад бацьк? ? спадчыну ? яго прафес?ю, чэшск? хран?ст Вацла? Бжэзан паведам??, што старшы святар ?ржы Чэтл да сваёй смерц? (22 мая 1577) ≪ карыста?ся паслугам? доктара, нейкага паляка С?мяона, па прозв?шчы Рус, з Полацка ≫ ^[142] . Прозв?шча паходз?ць ад ≪руск?≫, у тагачасным сэнсе ? ≪беларус≫, а ≪паляк≫ ? звычайны анахран?зм , бо ?с?х жыхаро? Рэчы Паспал?тай у Е?ропе часам называл? палякам?. Апошн? раз ?мя С?мяона Скарыны ?пам?наецца чэшск?м даследчым садова-паркавага мастацтва Ф. Тэплым: ён згадвае пра ≪ старога садавода Руса з Полацка Шымона Русака ≫, ≪якога праз яго нядужасц? пасла? ягамосць пан у 1584 годзе лячыцца ? Добры Водзе, каля Капл?цы   (чэшск.)  ( бел. ≫ ^[143]  ? горада ? па?днёвай Чэх?? .

У 2017 годзе даследчык Адам Мальдз?с выказа? здагадку, што Скарына мог быць пахаваны ? касцёле Святога В?та ? Чэск?м-Крумлаве на по?дн? Чэх?? ^[144] .

Культурная спадчына [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Выдавецкая дзейнасць [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Пасля знаёмства з лац?нск?м?, чэшск?м?, старажытная?рэйск?м? ? царко?наславянск?м? тэкстам? Б?бл??, у 1517?1519 гадах Францыск Скарына пракаментава? ? надрукава? к?рыл?цай у Празе 23 кн?г? Б?бл?? пад агульным загало?кам ≪Библия руска, выложена доктором Франциском Скориною из славного града Полоцька, богу ко чти и людем посполитым к доброму научению≫ . До?г? час сярод л?нгв?ста? вялася дыскус?я пра мову, на якую ён перакла? кн?г?: на беларускую рэдакцыю царко?наславянскай мовы ц? на царко?ны стыль старабеларускай мовы . Беларуск?я л?нгв?сты прыйшл? да высновы, што мова пераклада? Б?бл?? Францыска Скарыны ? гэта беларуская рэдакцыя царко?наславянскай мовы, дзе ёсць пэ?ны ?плы? гутарковай беларускай , чэшскай ? польскай мо? ^[145] .

Заснаванне беларускага кн?гадрукавання стала вяршыняй духо?най дзейнасц? Францыска Скарыны, найбольш выразным ? яскравым пралогам беларускага Адраджэння 1-й паловы XVI ст. У друкаванай кн?зе Скарына бачы? невычарпальныя магчымасц? духо?най асветы народа, выхавання высок?х хрысц?янск?х, маральных ? грамадзянск?х якасцей, усё большага далучэння ? акты?нага ?заемадзеяння з е?рапейск?м культурна-г?старычным соцыумам. ?маверна, працяглыя падарожжы па кра?нах з разв?тым кн?гадрукаваннем (Польшча, асабл?ва ?тал?я, Чэх?я ? ?нш.), знаёмства з друкаванай кн?гай, якая з канца XV ст. усё ? большых маштабах пран?кала на земл? ВКЛ, спрыял? яго планам, а падтрымка беларуск?х мяшчан В?льн? ? Полацка забяспечыла ?х ажыцця?ленне. У адрозненне ад Польшчы, дзе ? той час значныя колы духавенства ? вярхо?ная ?лада не падтрымл?вал? падобных праекта? (як раней Швайпольта Ф?ёля ? канцы XV ст.), дзе ?снавала значная манапал?зацыя друкарскай справы, больш падыходз?ла для рэал?зацы? яго плана? Чэх?я. Менав?та ? Празе Скарына ? асно?ным завяршы? свой пераклад ? каменц?раванне тэкста? Б?бл?? на падставе лац?нск?х, чэшск?х, старажытна-я?рэйск?х ? царко?на-славянск?х крын?ц ? ? 1517?1519 гадах выда? 23 кн?г? Старога Запавету. В?ленск?я выданн? 1520-х гадо? ? ≪ Малая падарожная кн?жка ≫ ? Апостал ? больш звязаны з традыцыйнай беларускай ? ?сходне-славянскай кн?жнасцю (за выключэннем некаторых дадатка?, арнаментык? ? каментарыя? Скарыны) ? выдавал?ся на царко?на-славянскай мове. У В?льн? Францыск Скарына, у адрозненне ад Праг?, ме? сваю друкарню ? доме старшага бурм?стра Якуба Баб?ча каля Рынку ? больш акты?на займа?ся непасрэдным? друкарск?м? справам? ^[146] .

Кн?г? Скарыны вылучаюцца высок?м? выдавецк?м? ? друкарск?м? якасцям?. Беларускае кн?гадрукаванне адразу пачалося з высокага е?рапейскага ?зро?ню. Рэнесансныя выданн? Ф. Скарыны, адметныя мастацк?м, гравюрным, арнаментальным упрыгожваннем, шрыфтам ? ?ншым? кампанентам? выдавецкай эстэтык? ? майстэрства, был? арыентаваны на ?се сла? беларускага насельн?цтва. Яны вылучал?ся практычным? памерам?, а каментары? разл?чаны на ?спрыняцце кн?жнай прамудрасц? простым (≪паспал?тым≫) людам ≪языка рускага≫ (беларускай ? ?ншых усходне-славянск?х мо?). 3 гэтай мэтай ён тлумачы? на палях кн?г? арха?чныя царко?на-славянск?я словы ≪рускай мовай≫. ?ншыя марг?нал?? Скарыны пав?нны был? падкрэсл?ць духо?нае адз?нства Свяшчэннага П?сання. 3 замежных, магчыма, славянск?х выдання? ён запазычы? падзел псалмо? на вершы ^[146] .

Кн?г? Скарыны зраб?л? вял?к? ?плы? на разв?ццё духо?най культуры Беларус? ? Укра?ны, стымулявал? ?зн?кненне кн?гадрукавання ? Маско?скай Рус?, распа?сюджвал?ся ? шматл?к?х рукап?сных коп?ях. Арнаментальныя матэрыялы В?ленскай друкарн? Скарыны да 1652 года выкарысто?вал?ся ? выданнях найбуйнейшай беларускай друкарн? ? В?ленскай брацкай друкарн? ? яе ф?л?яла ? Е??нскай друкарн? , а некаторыя пражск?я ?н?цыялы сустракаюцца ? выданнях Астрожскай друкарн? ва Укра?не ? канцы XVI ст. ^[146]

Невядома, хто супрацо?н?ча? са Скарынам у яго выдавецкай ? друкарскай дзейнасц?. На думку даследчыка?, шматл?к?я рэнесансныя гравюры пражск?х выдання? выконвал?ся прадста?н?кам? розных мастацк?х школ пры ?дзеле самога Францыска (партрэт Скарыны да кн?г? ≪?сус С?раха?≫ ? ≪Царствы≫). У В?ленскай друкарн?, безумо?на, працавал? ? беларуск?я мастак?, гравёры, рамесн?к?, друкары. ^[146]

Марг?нальныя зап?сы XVI?XVIII ст. на кн?гах Скарыны сведчаць пра ?х акты?нае выкарыстанне розным? слаям? беларуск?х ? замежных чытачо?: купцам?, святарам?, наста?н?кам?, вучням?, тагачаснай адукаванай эл?тай, гарадск?м патрыцыятам, правасла?ным? ? ?н?яцк?м? манахам? ? ?нш. ^[146]

Да цяперашняга часу захавал?ся прыкладна 523 кн?г?. Найбольшая колькасць экзэмпляра? (350) захо?ваецца ? Рас??, 47 - ва Укра?не, 36 - у Польшчы, 28 - у Беларус?, 19 - у Славен??, 18 - у Дан??, 11 - у Герман??, 10 - у Вял?кабрытан??, па 2 - у Л?тве. ? Чэх??. З 28 экзэмпляра? Беларус? цяпер 10 захо?ваецца ? Нацыянальнай б?бл?ятэцы ^[147] .

Выданн? Скарыны [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Л?таратурная творчасць [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Францыск Скарына зраб?? ?стотны ?клад у разв?ццё беларускай л?таратуры. Ён значна пашыры? межы ? магчымасц? традыцыйных л?таратурных жанра? ? прадмо?, сказання? ? паслясло?я?.

У нарацыях п?сьменн?ка адлюстро?ваюцца пераважна падзе? старажытнай г?сторы?. Так, прадмова да кн?г? ≪Юдз?ф≫ утрымл?вае л?таратурна апрацаваныя г?старычныя сюжэты пра бл?зка?сходн?я царствы старажытных часо?. У творах Ф. Скарыны ? белетрызаваным стыл? ап?сваюцца найбольш значныя царко?ныя саборы, дэталёва паведамляецца пра дзяржа?ных асоб, мног?х ф?лосафа? ? рэл?г?йных дзеяча?.

П?сьменн?к на старонках прадмо? ? сказання? ствары? ярк?я ? запам?нальныя вобразы рэальных г?старычных асоб ? цара Саламона , Юдз?ф?, Аляксандра Македонскага, ф?лосафа Ф?лона, апостала? Пятра ? Па?ла. Ф. Скарына акцэнтава? увагу пераважна на дзейнасц? г?старычных персанажа?, паказва? значнасць ?х спра? ? вел?ч учынка?.

Асабл?ва каларытны вобраз ег?пецкага цара Пталамея Ф?ладэльфа, створаны Ф. Скарынам у прадмове да кн?г? ≪?сус С?раха?≫. П?сьменн?к звяртае ?вагу на дзейнасць Пталамея па пашырэнн? кн?жных веда?, мудрасц? ? ф?ласоф??, дэталёва ап?свае запрашэнне ?м з ?ерусал?ма ? Александрыю 72 вучоных дзеля перакладу кн?г з я?рэйскай на грэчаскую мову. Ф. Скарына паведамляе пра захапленне Пталамея кн?гам?, створаную ?м ун?кальную Александрыйскую б?бл?ятэку, дзе той сабра? звыш сарака тысяч рарытэтных кн?г. П?сьменн?к паказвае асветн?цкую м?с?ю цара Пталамея арнаментаваным? ? ?знёслым? словам?: ≪Таковый убо был милосник наукы и мудрости, иже болей избрал оставити в науце и в книгах вечную славу и паметь свою, нежели во тленных великих царскых сокровищах≫.

Характэрная адзнака творчага метаду Ф. Скарыны ? рэгулярнае акрэсленне сваёй м?с?? перакладчыка ? выда?ца. Ён нязменна ?казва? на асветн?цк?я матывы ? адукацыйнае прызначэнне сваёй творчай працы, у аснове якой ? пашырэнне веда?, мудрасц?, навук?, добрых норава?. Так, пра высакародную ? гуман?стычную ск?раванасць сваёй працы над кн?гай ≪?сус С?раха?≫ Ф. Скарына п?са?: ≪Прото ж и я, для похвалы Божней и для посполитого доброго и розмноженыя мудросты, уменыя, опатрености, разуму и науце, приложил есм працу выложити книгу сию на рускый язык, елика бо прежде писана быша к нашему научению≫.

Беларуск? першадрукар выяв?? сябе як майстар паэтычнага слова. У прадмовах да кн?г ≪?о?≫, ≪Зыход≫ ? ≪Эсф?р≫ змешчаны некальк? ц?кавых рыфмаваных радко?, як?я не страц?л? свайго мастацкага ? духо?на-маральнага значэння да нашага часу.

Першы паэтычны твор Ф. Скарыны ? вершаванае чатырохрадко?е на тытуле кн?г? ≪?о?≫ (1517):

Богу въ Троици единому ко чти и ко славе, Матери его Пречистой Марии к похвале. Всем небесным силам и святым его к весел?ю, Людем посполитым к доброму научению.

У вершаванай форме паэт сц?сла, але надзвычай дакладна сфармулява? прызначэнне свайго выдання. Гэты верш ? адз?н з найбольш ранн?х узора? беларускай верс?ф?кацы?. У яго структуры прыкметны яшчэ давол? значныя адступленн? ад усталяваных с?лаб?чных нарматыва?. Тут захавана колькасная суразмернасць сумежных радко?, адпаведны ?здым ? спад ?нтанацы? перад ? пасля цэзуры, парнасць рыфмо?к? (славе ? похвале, веселию ? научению). ^[148] . ?стотна, што выкарыстаная Ф. Скарынам рытм?чная суаднесенасць радко? ? 16:15, 15:14, дазваляла лёгка запомн?ць верш, з’я?лялася эстэтычна прывабнай ? дасканалай.

Друг? вершаваны твор Ф. Скарыны ≪Веруй у Бога адз?нага≫ змешчаны ? прадмове да кн?г? ≪Выхад≫ (каля 1519):

Веруй в Бога единаго, А не бери надармо имени его, Помни дни светые святити, Отца и матку чтити. Не забивай ни едина И не делай греху блудна. Не вкради, что дружнего, А не давай сведецтва лживага. Не пожедай жены ближнего, Ни имения или речи его.

Верш нап?саны ? адпаведнасц? з лог?кай б?блейных ≪Дзесяц? запаведзей Майсея≫, але даступнай для беларускага чытача мовай. У гэтым вершы адыход а?тара ад прынцыпа? с?лаб?зму яшчэ больш в?давочны: з ус?х пяц? двухрадко?я? тольк? трэцяе захо?вае васьм?складо?н?к, усе астатн?я маюць розную метрычную структуру. У вын?ку кожнае двухрадко?е з’я?ляецца па сутнасц? завершанай ?нтанацыйна ? с?нтакс?чна структурнай адз?нкай ^[148] . Верш мае пераважна паралельную рыфму ? адметную рытм?чную структуру ? 9:12, 9:7, 9:9, 7:11, 10:11, ? давол? м?лагучную ? лёгкую для чытацкага ?спрымання.

Трэц? верш Ф. Скарыны змешчаны ? канцы прадмовы да кн?г? ≪Эсф?р≫ (1519):

Не копай под другом своим ямы ? Сам въвалишся в ню. Не став Амане Мардохею шибинице Сам повиснеш на ней.

Па змесце прыведзенае чатырохрадко?е ? гэта апрацо?ка старажытнага мудрасло?я, у як?м гучыць закл?к да чалавека пазбягаць злых учынка?. Верш зн?таваны паэтычнай думкай, звязанай з канкрэтным сюжэтам ? павышанай эмацыянальнасцю. Пра гэта сведчыць ? граф?чнае вылучэнне страфы ? канцы прадмовы ^[148] . Дзеля рытм?чнай арган?зацы? верша паэт ужывае суаднесенасць радко? ? 11:5, 13:7.

Так?м чынам, першыя паэтычныя творы Ф. Скарыны ? гэта няро?наскладовыя, дас?лаб?чныя вершы, у як?х сустракаецца ?зас?лаб?зм ? ро?наскладовасць у межах вершаванага перыяду. Метрыка верша? Ф. Скарыны цалкам адпавядае мо?на-фанетычным асабл?васцям беларускай мовы. Яны нап?саны паводле прынцыпа? тан?чнай ? с?лаба-тан?чнай мо?ных с?стэм.

Вершаваныя ?ста?к? ? прадмовах Ф. Скарыны выконвал? важныя эстэтычныя функцы?. Паэтычныя радк? стварал? ?знёслае ?спрыманне ?сёй кн?г?, абуджал? эмоцы? ? глыбок?я пачуцц? ? чытача, рыхтавал? яго да сустрэчы з незвычайным, таямн?чым, прыгожым.

Паэтычны талент Ф. Скарыны выяв??ся на н?ве г?мнаграф?? ? духо?ных верша? у гонар Бога, Мац? Божай, святых, як?я ён апубл?кава? у ≪Малой падарожнай кн?жцы≫. Ф. Скарына перакла? ? творча перапрацава? творы старажытных паэта?-г?мнографа? ? ?ос?фа Песняп?сца, Яна Дамаск?на, Рамана М?лагучнага.

У ≪Малой падарожнай кн?жцы≫ сярод мноства духо?ных песнапення? ёсць два акаф?сты, як?я ?трымл?ваюць ?мянныя акравершы Ф. Скарыны, што сведчаць пра г?мнаграф?чныя здольнасц? паэта. Так, ≪Акаф?ст ?сусу≫ змяшчае акраверш: ≪Делал доктор Скоринич Францыскус≫. Як паказа? анал?з, гэты твор бы? складзены з перапрацаваных частак песнапення? папярэдн?х г?мнографа?.

≪Акаф?ст ?аану Прадцечу≫ ? арыг?нальны паэтычны твор, як? ?трымл?ва? акраверш: ≪Писал доктор Скоринич Францыскус≫. Ён нап?саны паводле ?зора? в?зантыйск?х г?мна? ? бл?зк? да ?х тэматычна. Б?блейны персанаж ?аан Прадцеча паслужы? для Ф. Скарыны незаменнай персан?ф?каванай асновай для стварэння вобраза стано?чага героя, ?дэальнага чалавека, м?с?я якога ? выхо?ваць ? навучаць, быць бездакорным узорам для пераймання, служыць прыкладам добрых спра? ? ?чынка?. Паводле мастацкай канцэпцы? Ф. Скарыны, стано?чы герой ? адукаваны чалавек, духо?на трывалы ? ?нтэлектуальна прасветлены, навучае людзей дабру ? справядл?васц?, нязменна спрыяе разв?ццю народа? (≪разные языки житием просвет?вый≫). Ён смела змагаецца з ворагам, цярпл?вы ? надзейны, захо?вае цялесную чысц?ню, не зло?жывае в?ном.

Асветн?цкая дзейнасць [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Францыск Скарына першым сярод усходн?х славян падрыхтава? с?стэматызаваны кодэкс канан?чных б?блейск?х кн?г, пра што сведчыць дакладны перал?к ? вызначэнне м?с?? кожнай з ?х у ≪Прадмове да ?сёй Б?бл??≫. Асветн?к слушна вылучы? чатыры асно?ныя жанрава-тэматычныя групы кн?г, што складал? Б?бл?ю, пра што ён п?са? у прадмове да ≪Першай кн?г? Царства?≫: першая група ? законы, навук? ? суды Божыя, другая ? г?старычныя ? летап?сныя кн?г?, трэцяя ? ≪ кн?г? пра мудрасць, розум ? навуку Старога ? Новага запавета? ≫, чацвёртая ? кн?г? прароцтва? ? ?я?лення?.

Францыск Скарына асаб?ста ажыццяв?? пераклад надрукаваных ?м кн?г Б?бл??. У прадмове да ≪Першай кн?г? Царства?≫ ён л?таральна п?са?: ≪ О сих всех книгах, мною на руски язык ново выложенных и о именах их ширей, в предисловиах от мене на кожныи роздельно положенных, выписано знойдеши ≫.

Пры перакладзе Б?бл?? Францыск Скарына абап?ра?ся на глыбок? ф?лалаг?чны анал?з папярэдн?х выдання? ? выкарысто?ва? старадрук?. Рыхтуючы да друку тэксты Свяшчэннага П?сання, асветн?к грунто?на займа?ся ?х глыбок?м? тэксталаг?чным? апрацо?кам?, экзегетыкай ? гермене?тыкай ? каментаваннем б?блейных кн?г, тлумачэннем незразумелых месца? на палях, што з’я?ляецца адным з вызначальных кампанента? яго творчага метаду.

Пра ?ласныя ф?лалаг?чныя прынцыпы ? характар апрацо?к? б?блейных кн?г ён паведамля? у прадмове да ≪Псалтыра≫: ≪ Так же положил есми на боцех некоторыи слова для людей простых, не рушаючи самое ?Псальтыри“ ни в чем же. Яко суть ?онагри“ и ?геродеево жил?ще“ и ?хлябне“ и иные слова, которые суть в ?Псалтыри“ неразумные простым людем. Найдуть е на боцех русским языком, что которое слово знаменуеть. Теже розделил есми вси псалмы на стихи по тому, яко ся в ыных языцех делить ≫.

Франц?шак Скарына зыходз?? з таго, што ? тэксце Б?бл?? ?снуюць два семантычныя ?зро?н?: першы ? л?таральны, знешн? ? друг? ? унутраны, глыб?нны, духо?ны. Асветн?к даводз??, што не тольк? асобныя выказванн?, але нават кожнае слова ? Б?бл?? мае свой унутраны, патаемны сэнс, як? патрабуе тлумачэння, пэ?нага духо?нага напружання. ≪ Написаны суть воистину сие книги внутрь духовне е, разумеющим о тайнах превеликих Божиих ≫. Так?м чынам, ён узаконьва? алегарызм, прытрымл?ваючыся думк?, што ?нутраны сэнс Б?бл?? здольныя зразумець пераважна духо?ныя асобы, адукаваныя людз?. Францыск Скарына ?казва? таксама ? на выключную важнасць л?таральнага, вонкавага аспекту б?блейнага дыскурсу. На яго думку, знешн? бок, л?таральнае прачытанне Б?бл?? адрасаваны простым людзям: ≪ Написаны теж и зовнутрь, понеже не толико докторове а люди вченые в них разумеють, но всякий простый и посполитый, чтучи их или слухючи, может поразумети, что ест потребно к душному спасению его ≫. Францыск Скарына ?след за евангел?стам Матфеем л?чы?, што просты чалавек можа ?бачыць у Святым П?сьме тое, што нярэдка застаецца не?спрынятым ? добра адукаваным? людзьм?.

Выданн? Скарыны з’я?ляюцца ?н?кальным? помн?кам? свецкай рэнесанснай б?блейскай п?сьменнасц?. ?х месца ? е?рапейск?м ? беларуск?м культурна-г?старычным працэсе вызначаецца г?старычным? ?мовам?, традыцыям?, своеасабл?васцю ? агульным узро?нем духо?нага разв?цця Беларус? ? ?сходне-славянск?х зямель ВКЛ. Разам з тым яны адлюстро?ваюць ? асаб?стыя рысы выда?ца, яго духо?ную адоранасць ? непа?торнасць, вел?ч яго подзв?гу.

Б?бл?я Скарыны не адпавядае по?насцю н?воднаму з вядомых рукап?сных ц? друкаваных звода? Свяшчэннага П?сання. Яна адыходз?ць ад царко?ных традыцый не стольк? сва?м складам ? зместам (дзе многа канан?чнага), кольк? агульнай нак?раванасцю, жывым духам ? свецкай хрысц?янскай пры?знятасцю, грамадск?м?, нацыянальна-патрыятычным?, гуман?стычным? ? асветн?цк?м? тэндэнцыям?. Творы Скарыны непары?на ? арган?чна звязаны з яго выданням?, тэмам? ? нак?раванасцю яго духо?най дзейнасц?. Яны ?я?ляюць сабой сукупнасць уступных, заключных ? каментуючых матэрыяла?, як?я дастасаваны да адпаведных б?блейск?х кн?г ? ствараюць з ?м? ? з усёй Б?бл?яй разам арган?чную цэласнасць. Асно?ную ролю адыгрываюць ≪ предьсловия ≫ ? бл?зк?я да ?х па функцыях ≪ сказания ≫. У пражск?х выданнях 21 прадмова ? 4 сказанн?, у в?ленск?х ? адпаведна 2 ? 21. Большасць даследчыка? аднос?ць прадмовы ? сказанн? да адной жанравай разнав?днасц?, на думку ?ншых ( У. Конан , В. Дарашкев?ч, А. Яскев?ч) ? сказанн? бл?жэй да пазнейшых беларуск?х пропаведзей, казання?. Яны звычайна больш сц?слыя, адрозн?ваюцца сваёй стыл?стыкай, красамо?ствам, насычаны багасло?скай рыторыкай ^[149] .

Кн?г? Скарыны прызначал?ся для прыватнага ? сямейнага чытання, выкарыстання ? царко?ных службах ? свецк?х б?бл?ятэках. Францыск Скарына ?л?чва? адсутнасць у ВКЛ ? ?сёй Усходняй Е?ропе разв?той кн?жна-п?сьмовай традыцы? перап?свання б?блейск?х звода?, недастатковае знаёмства з ?м? свецк?х ? нават царко?ных кола?. Асобныя рукап?сныя зводы Б?бл?? (≪Генадз?е?ская Б?бл?я≫, 1499; ≪Дзесятагла?≫ Мацея Дзевятага, 1502?1507; ≪Пяц?кн?жжа≫ дзяка Фёдара, 1514) не был? прызначаны для шырокага распа?сюджання, ? тольк? вынаходн?цтва друку адкрыла перад ёй шырок?я перспектывы. Каб пазбегнуць спрошчанага, памылковага ?спрыняцця Б?бл??, Скарына ?мкну?ся ? простай ? зразумелай форме каменц?раваць б?блейск?я тэксты, падаваць звестк? пра г?старычныя, бытавыя, багасло?ск?я, мо?ныя рэал??. У тэалаг?чным кантэксце асно?нае месца ? прадмовах ? сказаннях Скарыны займала т. зв. экзагеза ? тлумачэнне алегарычнага зместу кн?г Старога Запавету як прадвесця ? прароцтва новазапаветных падзей, перамог? хрысц?янства ? свеце ? надзе? на вечнае духо?нае выратаванне. Комплекс прадмо? ? сказання? дапа?няюць калафоны ? паслясло?? з некаторым? выхадным? звесткам? ? т. зв. надп?санн? ? сц?слыя ?ступныя каментары? да частак кожнай кн?г? ^[149] .

Даследчык? адзначаюць стылявы ? жанравы с?нкрэтызм асно?ных твора? Францыска Скарыны, дасканаласць выя?ленчых сродка?, публ?цыстычнасць, экспрэс??насць, прытчавы ? алегарычны характар, багацце г?старычных, ф?ласофск?х, тэалаг?чных каментарыя?, сугучнасць узнёслай мо?най стыл?стыцы кн?г Б?бл?? ^[149] .

Светапогляд, гуман?зм [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У творах Скарыны своеасабл?ва с?нтэзавал?ся антычныя ? сярэдневяковыя традыцы? з ?дэалог?яй е?рапейскага Адраджэння, хрысц?янск? гуман?зм з рэнесансна-гуман?стычным? ?я?ленням?. Патрыятычныя пачуцц?, яго намаганн? садзейн?чаць усебаковаму духо?наму ? грамадскаму разв?ццю Айчыны не супярэчаць поглядам на г?сторыю чалавецтва, права, заканада?ства, звыча? ? традыцы? ?ншых народа?. Ён далёк? ад рэл?г?йнага фанатызму, вая?н?чага м?с?янерства. Яго канфес?янальныя погляды вызначаюцца талерантнасцю, а ? пражск?х выданнях ? нават пэ?най неакрэсленасцю. Сучасныя даследчык? звяртаюць шмат уваг? на характарыстыку асветн?цк?х ?мкнення? Скарыны, яго павагу да свецк?х навук, кн?жнай справы, л?таратуры, мастацтва, п?сьменства, духо?ных здабытка? старажытных часо? ? эпох? Адраджэння ^[150] .

Францыск Скарына высока ацэньва? выдатных дзеяча? антычнага свету, знакам?тых б?блейск?х героя?, паз?ты?на став??ся да сучаснага яму караля Жыг?монта Старога . У с?стэме Боскай ?ерарх?чнай пабудовы свету ? зямной грамадскай г?сторы? Скарына анал?зава? вядомую сярэдневяковай тэалог?? антыном?ю: ≪закон прыражоны≫ (Боск?) ? ≪закон п?саны≫. ?дэ? прававой дзяржа?насц?, справядл?вага ? маральнага вяршэнства закона? у тыя часы был? надзвычай актуальным?. Менав?та тады бы? распрацаваны ? зацверджаны першы агульнадзяржа?ны збор закона? ? Статут Вял?кага Княства Л?то?скага 1529 года , як? с?стэматызава? ? рэгулява? асно?ныя сферы сацыяльных ? прававых аднос?н. Апалог?я ≪прыражонага закона≫ ? Скарыны ? гэта праекцыя ?дэальнай мадэл? прававой арган?зацы? грамадства, заснаванай на Боск?х ? хрысц?янск?х запаветах. ≪ Закон прироженый в том наболей соблюдаем бываеть: то чинити иным всем, что самому любо ест от иных всех, и того не чинити иным, чего сам не хощеши от иных имети ≫. ≪ Закон п?саны ≫, па словах Скарыны, бы? таксама дараваны ад Бога ? Свяшчэнным П?санн?, а пазней устано?лены ад людзей праз царко?ныя саборы ? земск?я законы. Скарына не бачы? неабходнасц? ? пара?нанн? п?саных закона? розных кра?н ? народа?. Для яго больш ?стотныя асно?ныя пастулаты права, ?х бл?зкасць ? падабенства да ≪прыражонага закона≫. Як абгрунтаванне сасло?на-манарх?чнага ладу, удасканалення земскага заканада?ства ?спрымалася сучасн?кам? яго ап?санне старажытных право? ? статута?, заключаных у б?блейск?х кн?гах: права паспал?тае, язычн?цкае, царскае, рыцарскае, гарадское, марское, купецкае ? ?нш. ^[151]

Кн?г? Скарыны сведчаць пра значныя змены ? разв?цц? духо?ных ? этна?нтэграцыйных працэса? на Беларус?, асэнсаванн? г?старычнага ? культурна-мо?нага адз?нства беларускай народнасц?. Традыцыйнасць этнаг?старычных вызначэння? у Скарыны ? ≪ Русь ≫, ≪ руская мова ≫, ≪ Б?вл?я руска ≫ ? не пярэчаць таму, што ? сва?х выданнях ён ме? на ?вазе перш за ?сё Русь айчынную, уласна беларуск?я земл? з ?х насельн?цтвам, традыцыям? ? культурай. Яскравым пацвярджэннем этнаг?старычнай ? патрыятычнай свядомасц? Скарыны з’я?ляецца яго зам?лаванне Полацкам ? Полаччынай. Яно напа?няе яго агульнапатрыятычныя ?я?ленн? канкрэтным зместам ? любо?ю да сваёй малой радз?мы, сям’?. Францыск Скарына адзнача?: ≪ Понеже от прирождения звери, ходящие в пустыни, знають ямы своя, птици, летающие по воздуху, ведаюць гнёза своя; рибы, плавающие по морю и в реках, чують виры своя; пчёлы и тым подобная боронять ульев своих, ? тако ж и люди, и где зродилися и ускормлены суть по Бозе, к тому месту великую ласку имають ≫. Адсюль ? палкае жаданне Скарыны служыць свайму народу, распа?сюджваць хрысц?янск?я ? рэнесансна-гуман?стычныя погляды, натхняць на асаб?стую ? грамадскую акты?насць, дасканаласць, пасц?жэнне высок?х сэнса? зямнога быцця ? Боск?х запавета? ^[150] .

Пал?тычныя ? сацыяльныя погляды Скарыны складал?ся пад уздзеяннем рэальных працэса?, што адбывал?ся на Беларус?, у ВКЛ, Польшчы, ?ншых е?рапейск?х кра?нах. Яго пал?тычным ?дэалам была моцная ? асветная манарх?чная ?лада, якая падтрымл?вае хрысц?янскую справядл?васць, законнасць, правасуддзе, м?рныя знос?ны з суседзям?, спрыяе разв?ццю духо?най культуры, гандлю, рамяства. ?дэальным? прав?целям? Скарына л?чы? старажытных грэчаск?х ? рымск?х царо? ? заканада?ца?: Салона , Нуму Памп?л?я , Л?курга , ег?пецкага цара Пталамея IV Ф?лапатара . На яго думку, манарх пав?нен быць набожным, мудрым, адукаваным, дабрачынным, чулым, а таксама справядл?вым да сва?х падданых. Сацыяльныя аднос?ны Скарына таксама ацэньва? хрысц?янск?м? прынцыпам?: не адма?ляючы ?снавання класавых проц?легласцей, л?чы?, што ?заемааднос?ны пам?ж ≪ богатыми ≫ ? ≪ убогими ≫ пав?нны складвацца на аснове ≪ братолюбия ≫ ? ≪ друголюбия ≫ ^[152] . Значная ?вага да пытання? права, рол? народа? у выпрацо?цы закона?, ?дэй справядл?васц?, ро?насц? ?с?х людзей перад законам сведчыць пра тое, што ён бы? занепакоены рэальным станов?шчам спра? на сваёй Радз?ме, з’явам? сацыяльнай дыскрым?нацы?, феадальнай анарх??, свавольства ^[153] .

Скарына з’яв??ся выразн?кам ?дэалог??, духо?ных патрэб гараджан Беларус? (пераважна купцо? ? рамесн?ка?). Светапогляд Скарыны тлумачы?ся не тольк? тыповым? рысам? эпох?, але ? культурна-г?старычным? абстав?нам?. На светапогляд Скарыны па?плывал? народна-этычныя ? эстэтычныя, а таксама л?таратурныя традыцы?. У цэнтры ?ваг? знаходз?лася праблема чалавека ? грамадства. Скарына разгляда? ? выраша? пытанн? сэнсу жыцця, духо?нага свету, годнасц? чалавека, паходжання маральных уя?лення?, агульнага ? ?ндыв?дуальнага дабра. Ён сцвярджа? самакашто?насць чалавечага жыцця, але не адма?ля? ? веры ? жыццё на тым свеце. Этыка Скарыны арыентуе чалавека на грамадска-карыснае зямное жыццё, служэнне ≪ пожитку посполитому ≫, маральнае ?дасканаленне, ≪ абы, начившися мудрости ≫, людз? ≪ добре живучи на свете ≫. Праблемы сэнсу жыцця ? вышэйшага дабра разглядал?ся ? прадмовах да шматл?к?х кн?г, у тым л?ку да кн?г Прытча? Саламона , ?суса С?рахава , Еклез?яста ^[154] .

Духо?ная спадчына Францыска Скарыны была асэнсавана ? ? значнай ступен? ?спрынята ? разв?та наступным? пакаленням? беларуск?х мысл?целя?, гуман?ста?-асветн?ка?. Супаста?ленне прававых ?дэй Скарыны са зместам Статута 1529 года дазваляе зраб?ць выснову пра практычнае ?васабленне некаторых ?дэй асветн?ка ? заканада?ства ^[155] .

Ушанаванне памяц? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Найбуйнейшыя мерапрыемствы па ?шанаванн? Францыска Скарыны адбывал?ся ? Беларус? ? ?ншых кра?нах у 1917, 1925, 1967, 1972, 1986?1991, 2017 гадах. Асабл?вую значнасць мела святкаванне ? 2017 годзе 500-годдзя беларускага кн?гадрукавання , яно дало ?мпульс даследаванню ? папулярызацы? спадчыны Францыска Скарыны. На працягу 2012?2017 гадо? намаганням? Алеся Сушы ? Рамана Матульскага арган?заваны м?жнародныя выставы выдання? Скарыны (у тым л?ку з замежных збора?) у М?нску, Полацку, Маскве, Празе, Лондане ? ?нш.; адбыл?ся навуковыя канферэнцы?, мастацк?я конкурсы, пленэры, масавыя мерапрыемствы для дзяцей; з друку выйшл? дзясятк? навуковых ? папулярных публ?кацый на розных мовах. Пад к?ра?н?цтвам Алеся Сушы таксама праведзена навуковая работа па выя?ленн?, ап?санн? ? атрыманн? л?чбавых коп?й выдання? Скарыны з Вял?кабрытан?? , Герман?? , Польшчы , Рас?? , Укра?ны , Чэх?? ? ?ншых кра?н, у вын?ку сфарм?равана электронная калекцыя з больш за 200 па?натэкставых коп?й (у фондах Нацыянальнай б?бл?ятэк? Беларус? ). У 2013?2017 гадах рэал?заваны фундаментальнай значнасц? навуковы ? выдавецк? праект па факс?м?льным узна?ленн? кн?жнай спадчыны Францыска Скарыны (выдадзена 20 тамо?). У 2015?2017 гадах адбылося вяртанне ≪Малой падарожнай кн?жк?≫ Францыска Скарыны ? Беларусь.

• ?мем Францыска Скарыны названы вул?цы ? плошчы ? М?нску (у 1991?2005 гадах ?мя Скарыны таксама нас?ла гало?ная маг?страль горада, цяпер праспект Незалежнасц? ), Полацку ( вул?ца , плошча ? праспект ), В?цебску , Нясв?жы , Оршы , Слуцку ? ?ншыя, Гомельск? дзяржа?ны ?н?верс?тэт , г?мназ?я № 1 М?нска, г?мназ?я № 1 Полацка , беларуская г?мназ?я ? В?льнюсе .
• Помн?к? яму паста?лены ? Полацку , Л?дзе , М?нску (перад Нацыянальнай б?бл?ятэкай Беларус? ? ? дворыку БДУ ), В?льнюсе , Кал?н?нградзе , Празе , К?шынёве .
• ?мем Францыска Скарыны названа малая планета № 3283 (1979 QA10) Сонечнай с?стэмы .
• Уведзены дзяржа?ныя ?знагароды Беларус?  ? медаль Францыска Скарыны (1989) ? ордэн Францыска Скарыны (1995).

Жыццё ? дзейнасць Францыска Скарыны вывучае комплексная навуковая дысцыпл?на ? скарыназна?ства .

• 
  Помн?к у Полацку
• 
  Помн?к у Кал?н?нградзе
• 
  Помн?к у Празе

У ф?латэл?? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• 
  Паштовая марка СССР , ≪ Францыск Скарына - 500 год ≫ (1988)
• 
  Паштовая марка Беларус? , выдадзена ? гонар заснавання Дня беларускага п?сьменства ? друку ; на марцы выя?лены знак Скарыны (1995)
• 
  Паштовая марка Беларус?, выдадзена ? гонар 480-годдзя беларускага кн?гадрукавання (1997)
• 
  Паштовая марка Беларус?, выдадзена ? гонар 480-годдзя беларускага кн?гадрукавання (1997)
• 
  Паштовая марка Беларус?, выдадзена ? гонар 480-годдзя беларускага кн?гадрукавання (1997)
• 
  Паштовая марка Беларус?, выдадзена ? гонар 480-годдзя беларускага кн?гадрукавання (1997)
• 
  Паштовая марка Беларус? са знакам Скарыны (2001)
• 
  Паштовы блок Беларус?, выдадзены ? гонар Францыска Скарыны (2015)
• 
  Паштовы блок Беларус?, выдадзены ? гонар 500-годдзя беларускага кн?гадрукавання (2017)
• 
  Спецыяльны паштовы штэмпель Беларус?, выдадзены ? гонар 500-годдзя беларускага кн?гадрукавання (2017)
• 
  Канверт першага дня Беларус? , выдадзены ? гонар 500-годдзя беларускага кн?гадрукавання (2017)

У к?нематографе [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• У 1969 годзе на к?настуды? ≪ Беларусьф?льм ≫ зняты мастацк? ф?льм ≪ Я, Францыск Скарына… ≫, ролю першадрукара выкана? Алег Янко?ск? .

Гл. таксама [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Б?бл?я Францыска Скарыны
• Знак Скарыны
• Кн?гавыдавецкая дзейнасць Францыска Скарыны

За?ваг? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Л?таратура [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• 450 год беларускага кн?гадрукавання. ? Мн., 1968.
• Antoni Karbowiak . Dzieje wychowania i szkoł w Polsce (t. 1 1898, t. 2 1903, t. 3 1923). ? Petersburg (t. 1-2), Lwow (t. 3).
• Аг?ев?ч У. У.  С?мвол?ка гравюры Скарыны. ? Мн., 1999.
• Алексютов?ч М. А.  Скарына, яго дзейнасць ? светапогляд. ? Мн., 1958.
• Ан?чэнка У. В.  Сло?н?к мовы Скарыны. Т. 1?3. ? Мн., 1977?94.
• Беларус?ка=Albaruthenica. Кн. 9. 480 год беларускага кн?гадрукавання: Матэрыялы 3-х Скарын. чытання?. ? Мн., 1998.
• Б. С. У Беларуск?м ?нстытуце Навук? ? Мастацтва // Беларус. ? 1966. ? № 110. ? С. 1 (рэферат В?та?та Тумаша ≪Кал? нарадз??ся ? памёр доктар Скарына≫).
• Булыка, А. М.  Мова выдання? Францыска Скарыны / А. М. Булыка, А. ?. Жура?ск?, У. М. Свяжынск?. ? М?нск : Навука ? тэхн?ка, 1990. ? 253 с.
• Владимиров П. Доктор Франциск Скорина. Его переводы, печатные издания и язык . ? СПб.: Тип. Императорской акад. наук, 1888.
• Галенчанка Г. Я. Францыск Скарына ? беларуск? ? ?сходне-славянск? першадрукар . ? Мн., 1993.
• Гравюры Францыска Скарыны. ? Мн., 1990.
• Галенчанка Г. Я. Францыск Скарына: у пац?не верс?й, стэрэатыпа? ? м?фа? Арх?вавана 26 мая 2022. // Российские и славянские исследования, 2007, вып. 2.
• Груша А. Скорина Франциск // Православная энциклопедия . ? М .: Церковно-научный центр ≪Православная энциклопедия≫, 2022. ? Т. LXIV. ? С. 273-277. ? 752 с.
• Груша А. Реплика в связи с новыми данными о возможных родственниках Франциска Скорины // Да?н?я факты ? новыя ?дэ?. ? Минск, 2021. ? С. 145?153.
• Дварчан?н I. Франц?шак Скарына як культурны дзеяч ? гуман?ст на беларускай н?ве: Пер. з чэш. ? Мн., 1991.
• Зап?сы Бел. ?н-та навук? й мастацтва. Кн. 21. ? New York, 1994.
• Ка?ка А. Тут мой народ: Франц?шак Скарына ? бел. л?т. XVI ? пач. XX стст. ? Мн., 1989.
• Конан У. М.  Боская ? людская мудрасць: (Франц?шак Скарына: жыццё, творчасць, светапогляд). ? Мн., 1990.
• Лабынца? Ю. Пачатае Скарынам: Бел. друкаваная л?т. эпох? Рэнесансу. Мн., 1990.
• Лабынца? Ю. Скарына?ск? каляндар: (Да 500-годдзя з дня нараджэння Ф. Скарыны). 2 выд. Мн., 1990.
• Лемешкин И. 1470 ? год рождения Ф. Ско?рина // Францыск Скарына: новыя даследаванн?. ? М?нск: Беларуская навука, 2019. ? С. 23-85. ? ISBN 978-985-08-2415-8
• Мальдз?с А. Францыск Скарына як прых?льн?к збл?жэння ? ?заемаразумення людзей ? народа?. Мн., 1988.
• Немировский Е. Л. Франциск Скорина: Жизнь и деятельность белорусского просветителя. ? Минск: Мастацкая л?таратура, 1990. ? 597 с. ? ISBN ISBN 5-340-00813-4 .
• Пано? С. В.  Матэрыялы па г?сторы? Беларус?: 46 тэм для вывучэння. Заданн? для самакантролю. Лаг?чныя схемы. Тэрм?налаг?чны сло?н?к. Храналаг?чныя схемы. Тэрм?налаг?чны сло?н?к. Храналаг?чная табл?ца. Карты / С. В. Пано?; пад навук. рэд. М. С. Сташкев?ча, Г. Я. Галенчанк?. ? 6-е выд. ? Мн.: Аверсэв, 2005. ? 415 с.: ?л. ? (Экзамены). ББК 63.3(4Бел) П 16) ISBN 985-478-881-4 .
• Падокшын С. А.  Ф?ласофская думка эпох? Адраджэння ? Беларус?: Ад Францыска Скарыны да С?мяона Полацкага. ? Мн., 1990.
• Плях?мов?ч ?. Каб жыць не менш за 500 год // Наста?н?цкая газета. ? 2017. ? 19 жн. ? С. 18-19; Ун?верс?тэт: газета Беларус. дзярж. ун-та [Электронны рэсурс]. ? 2017. ? 25 жн. Арх?вавана 8 кастрычн?ка 2017.
• Подокшин C. A. Франциск Скорина . ? М.: Мысль, 1981. ? 215 с.
• Полехов С. В. Малоизвестные сведения о роде Франциска Скорины // Берковские чтения ? 2015. Книжная культура в контексте международных контактов. Минск; М., 2015. ? С. 389?392.
• Прысутны . Даклад пра Рыгора Хадкев?ча // Беларус. ? 1969. ? № 151. ? С. 5. (Рэферат В?та?та Тумаша ? Таронта (Канада) пра гетмана Рыгора Хадкев?ча як паслядо?н?ка Ф. Скарыны ? выдавецкай справе.)
• Рэферат у Ню Брансьв?ку // Беларус. ? 1966. ? № 110. ? С. 6. (Рэферат В?та?та Тумаша ≪Агляд жыцця ? дзейнасц? Ф. Скарыны ? святле арх??ных знаходак≫.)
• Скарына ? яго эпоха. ? Мн., 1990.
• Скарына Францыск // Асветн?к? зямл? Беларускай: Энцыкл. давед. / Рэдкал.: У. М. Жук. ? Мн.: БелЭн, 2001. ? 496 с.
• Скарына Францыск // Мысл?цел? ? асветн?к? Беларус?, X?XIX стст.: Энцыкл. давед. ? Мн.: БелЭн, 1995. ? 671 с.
• Спадчына Скарыны: 3б. матэрыяла? першых Скарына?ск?х чытання? (1986). ? Мн., 1989.
• Старажытная беларуская л?таратура (XII?XVII стст.) / Уклад, прадм., камент. ?. Саверчанк? ? М?нск: Кн?газбор, 2007. ? (≪Беларуск? кн?газбор≫). ISBN 985-6824-43-5
• Сусветная спадчына Францыска Скарыны / складальн?к А. Суша. ? М?нск: Беларуская Энцыклапедыя, 2017.
• Суша А. А. Франциск Скорина ? человек мира. ? Минск: Беларуская Энцыклапедыя , 2016. ? 303 с. ? ISBN 978-985-11-0947-6.
• Суша А. А. Францыск Скарына. Чалавек-энцыклапедыя. ? М?нск: Беларуская энцыклапедыя ?мя Ф. Скарыны, 2016. ? 119 с.
• Суша А. А. Францыск Скарына. Чалавек свету. ? М?нск: Беларуская энцыклапедыя ?мя Ф. Скарыны, 2016. ? 128 с.
• Суша А. А.  Францыск Скарына. Чалавек-легенда. ? М?нск: Беларуская энцыклапедыя ?мя Ф. Скарыны, 2016. ? 112 с.
• Францыск Скарына ? яго час: Энцыкл. давед. Мн., 1988.
• Францыск Скарына: Жыццё ? дзейнасць: Паказ. л?т. Мн., 1990.
• Францыск Скарына: Жыццё ? дзейнасць: Паказ. л?т. Дад. за 1530?1988 гг., 1989?1993 гг. ? Мн., 1995.
• Францыск Скарына: Зб. дак. ? матэрыяла?. Мн., 1988.
• Тумаш В. Пяць стагоддзя? Скарын?яны, XVI?XX: [Б?бл?ягр.]. ? Нью Ёрк, 1989.
• Чамярыцк? В. А.  Беларуск? тытан эпох? Адраджэння. ? М., 1990.
• Чатырохсотлецце беларускага друку, 1525?1925. ? Мн., 1926.
• Яскев?ч А. А.  Творы Ф. Скарыны: Жанравая структура. Ф?лас. погляды. Мастацтва слова. ? Мн., 1995.
• Wisłocki W. O wydawnictwie Liber diligentiarum Krakowskiego Fakultetu Filozoficznego z lat 1487-1563. ? Krakow, 1886.
• Ол?на Эла . Падагра ? ген?яльнасць. Спроба дыягназу Скарыны прафесарам Сарокам // Наша слова.pdf. № 3 (107), 17 студзеня 2024.
• Брага Сымон . Доктар Скарына ? Маскве // Спадчына. 1991. № 4. ? С. 11-29.
• Тумаш В?та?т . Скарына ? Паду? // Спадчына. 1996. № 6. ? С. 171?227.

Б?бл?яграф?я [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Прадмовы ? паслясло??. ? Мн., 1969.
• Творы: Прадмовы, сказанн?, паслясло??, акаф?сты, пасхал?я. ? Мн., 1990.
• Б?бл?я: Факс?м?льнае ?зна?ленне Б?бл??, выданай Францыскам Скарынаю ? 1517?1519 гг. ? Т. 1?3. ? Мн., 1990?1991.

Спасылк? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

	Францыск Скарына ? В?к?цытатн?ку
	Францыск Скарына ? В?к?крын?цах
	Францыск Скарына на В?к?схов?шчы

•   Павел Кота?: Што мы ведаем ? чаго не ведаем пра Франц?шка Скарыну

Гэты артыкул уваходз?ць у л?к выдатных артыкула? беларускамо?нага раздзела В?к?педы?.

Гэта артыкул 2017 года Беларускай В?к?педы?.