- Гэты артыкул утрымл?вае звестк? пра г?сторыю Старажытнага Рыма пачынаючы з
509 года да н.э.
Асно?ны артыкул аб усёй старажытнарымскай цыв?л?зацы? ?
Старажытны Рым
Рэспубл?ка
(
лац.
:
Res publica Populi Romani
) ? г?старычная эпоха
Старажытнага Рыма
(509-27 гады да н.э.). Дзяржа?на-пал?тычны лад Рэспубл?к? сумяшча? дэмакратычныя, ал?гарх?чныя ? манарх?чныя (у традыцыях якая папярэдн?чала,
царскай эпох?
) элементы.
Перыядызацыя г?сторы? Рымскай рэспубл?к?
[
прав?ць
|
прав?ць зыходн?к
]
- Ранняя Рэспубл?ка (509?287 гг. да н.э.)
- Клас?чная (сярэдняя) Рэспубл?ка (287?133 гг. да н.э.)
- Позняя Рэспубл?ка (133-27 гг. да н.э.)
Тэрыторыя Рыма ?
500 г. да н.э.
Рэспубл?канск? лад пра?лення ?сталява?ся ? Рыме пасля выгнання цара Таркв?н?я Гордага (510/509). Прэрагатывы царскай улады был? падзелены пам?ж дзвюма службовым? асобам?, як?я аб?рал?ся штогод ? спачатку называл?ся прэтарам?, а затым
консулам?
. Унутраная г?сторыя ранняй Рымскай рэспубл?к? была г?сторыяй барацьбы перш за ?сё пам?ж
патрыцыям?
?
плебеям?
. У Рыме ? часы царо? ?снава? фонд непадзеленых зямель, так званае
ager publicus
? ≪грамадскае поле≫. Ён павял?чва?ся за кошт заваяваных тэрыторый.
Патрыцы?
, будучы, як прав?ла, ваенным? правадырам?, ?мкнул?ся за кошт грамадскага поля прымножыць свае асаб?стыя ?ладанн?. Плебе? ж был? пазба?лены доступу да гэтых земля? ? пал?тычна бяспра?ным?. Таму ?х барацьба за зямлю перапляталася з патрабаванням? пал?тычных право?. У вын?ку працяглай барацьбы плебе? дамагл?ся шэрагу буйных поспеха?: заснавання пасады народнага трыбуна (494) для абароны ?нтарэса? плебея?, допуску да кансулата (367), адмены пазыковага рабства (326) ? ?нш.
?тал?я ?
400 г. да н.э.
Рымская рэспубл?ка ?
338 г. да н.э.
Першапачатковы абсяг рымскай тэрыторы? бы? вельм? нязначным: жрацы ≪палявога брацтва≫ (fratres arvales), якое ?снавала яшчэ ? эпоху ?мператара?, штогод здзяйснял? ? святкаванне амбарвал?й урачысты абыход рымскага поля, ? гэты абыход супада?, в?давочна, са старажытнай мяжой Р. тэрыторы?; яна мела ? да?жыню 5 рымск?х м?ль (1000 крока?) на правым беразе
Тыбра
або на захадзе, 6 м?ль на левым беразе рак?, 5 м?ль на по?дн?, у напрамку да
Альба-Лонг?
, ? тольк? 2 м?л? на по?начы. Пасля паглынання Рымам некальк?х прыгарадных абшчын ? заваявання ? яшчэ ? царскую эпоху ? гарадо?
Габ?й
?
Ф?дэнэ
, рымская тэрыторыя (ager Romanus) ахопл?вала каля 870 км². На по?дн? рымляне абап?рал?ся на супляменную ?м ?
саюзную федэрацыю лац?нск?х гарадо?
, на по?начы мел? супраць сябе магутныя
этрусцк?я
гарады пад уладай царо?, як?я складал? слабую федэрацыю, на ?сходзе варагавал? з роднасным? горным? плямёнам?
саб?нян
,
вольска?
?
эква?
, што раб?л? набег? на ?радл?вую рымскую ≪Кампан?ю≫. У дробных сутычках з суседзям? прайшла для Рыма першая палова эпох? ? 240 гадо?, якая папярэдн?чала по?наму заваяванню ?тал?? Рымам. На мяжы двух яе пало? ста?ць заваяванне рымлянам? горада
Вея?
(
396 да н.э.
). У пачатку 4 ст. Рым падвергну?ся кароткачасовам?у, але спусташальнаму нашэсцю
гала?
(
390
) на чале з
Брэнам
? спаленню Рыма, але горад хутка адрадз??ся, ? на працягу крыху больш за стагоддзе здоле? падпарадкаваць сабе ?сю ?тал?ю ? тагачасным сэнсе, то бок, за выключэннем дал?ны
По
?
прыальп?йск?х
абласцей, як?я л?чыл?ся
Гал?яй
.
Заваяванне ?тал?? (340?268 гг. да н.э.)
[
прав?ць
|
прав?ць зыходн?к
]
Рымскае заваяванне ?тал??
Знешняя пал?тыка Рыма характарызавалася амаль бясконцым? войнам?. Перамогшы сва?х бл?жэйшых суседзя? (вольска?, эква? ? ?нш.), Рымляне ?
5 ст. да н.э.
авалодал? правым берагам рак?
Тыбр
, затым ваявал? з гарадам?
Лац?нскага саюза
(340?338) ?
самн?там?
(глядз?це
Самн?цск?я войны
) (343?290), як?я завяршыл?ся падначаленнем усёй
Цэнтральнай ?тал??
.
У пачатку
4 ст. да н.э.
Рым ста? вельм? магутным членам лац?нскай федэрацы? ? пача? бачыць у
Лац?нск?м саюзе
тольк? ?нструмент для ажыця?лення сваёй пал?тык?,
лац?няне
ж дамагал?ся ?плывовай рол?. Пасля завяршэння ? Рыме барацьбы
патрыцыя?
з плебеям? лац?няне запатрабавал? для сябе аднаго
консульскага
месца ? доступу ?
рымск? сенат
; рымляне адпрэчыл? гэта патрабаванне ?, разб??шы некальк?м? моцным? ?дарам? лац?нскую федэрацыю, прывял? асобныя лац?нск?я гарады ? по?ную ад сябе залежнасць.
Яшчэ да лац?нскай вайны рымляне мел? сутычк? з самн?там?, храбрым? горцам?
Па?днёвай ?тал??
, жадал? падпарадкаваць сабе багатае ?збярэжжа гэтай вобласц?, з яе грэчаск?м? гарадам?. За валоданне
Неапалем
разгарэлася
другая самн?цкая вайна
(326?304), якая стала сур'ёзным выпрабаваннем здольнасц? Рыма да сусветнага панавання. Бачачы перавагу рымлян,
этруск?
, а таксама ?ншыя горцы Цэнтральнай ?тал?? прыйшл? на выручку самн?там. Рым пав?нен бы? ваяваць на два фронты, але перавага яго дзяржа?най арган?зацы?, невычэрпнасць яго апалчэння ? доблесць яго ваенных правадыро? забяспечыл? яму перамогу. Яшчэ раз брал?ся самн?ты за зброю ? 298?290, задыхаючыся ? жалезным кольцы рымск?х крэпасцей ? ваенных дарог, да ?х на дапамогу зно? паспяшыл? этруск?, умбры, галы ?сходняй ?тал?? ? але зно? перамога засталася на баку Рыма.
Незалежным? застал?ся тольк? грэчаск?я гарады па?днёвай ?тал?? (або ≪
Вял?кая Грэцыя
≫), як?я закл?кал? на дапамогу
эп?рск?м
цара
П?ра
. Заваяванне грэчаск?х земля? у ?тал?? было трэц?м этапам у заваявання Рымам ?тал??.
Рымск? лег?ён
перамог македонскую
фалангу
П?ра, нягледзячы на грозных слано?; у 272 г. зда?ся гарн?зон П?ра ?
Тарэнце
, ? ?зяццем наступнага года
Рег?ума
скончылася заваяванне рымлянам? ?тал??.
У вын?ку ро?ных право? плебея? ?
патрыцыя?
адбылося зл?ццё старых патрыцыянск?х рода? з вярхам? плебсу ? ?тварылася новая арыстакратыя ?
наб?л?тэт
. Паступова прадста?н?к? наб?л?тэту захап?л? ? свае рук? к?ра?н?цтва сенатам ? вышэйшыя дзяржа?ныя пасады. Пал?тычны лад Рыма набы? характэрныя рысы арыстакратычнай рэспубл?к?. Фактычна вядучая роля ? к?раванн? дзяржавай належала Сенату. Ён к?рава? дзяржа?най маёмасцю ? ф?нансам?, знешняй пал?тыкай, ваенным? справам?, пытанням? рэл?г?? ? культу, наз?ра? за ?нутранай бяспекай. Усе дзяржа?ныя пасады (
маг?страты
) был? калег?яльным?, кароткатэрм?новым? ? неаплатным?. Фармальна за вышэйшы орган улады л?чы?ся народны сход, дзе праходз?л? выбары службовых асоб ? прымал?ся або адпрэчвал?ся новыя законапраекты.
Арган?зацыя к?равання заваяванай ?тал?яй грунтавалася на знакам?тым прынцыпе: ≪
падзяляй ? пануй
≫. ?тальянск?я гарады ? абшчыны мел? розны статус (глядз?це
мун?цып??
). На тэрыторы? заваяваных абшчын стварал?ся
калон??
з рымск?м або лац?нск?м правам.
М?жземнамор'е ?
218 г. да н.э.
Пасля заваявання ?тал?? рымская экспанс?я выйшла за межы
Апен?нскага па?вострава
. Тут рымлянам давялося сутыкнуцца з адной з найбуйнейшых дзяржа? Заходняга
М?жземнамор'я
?
Карфагенам
. Так званыя
Пун?чныя войны
працягвал?ся (з перапынкам?) больш за 100 гадо?. У вын?ку
Першай Пун?чнай вайны
(264?241) Рым набы? першыя заморск?я валодання ?
С?цыл?ю
,
Корс?ку ? Сардз?н?ю
, як?я был? ператвораны ?
рымск?я прав?нцы?
. У перыяд
Другой Пун?чнай вайны
(218?201) знакам?ты палкаводзец Карфагена
Ган?бал
уварва?ся ? ?тал?ю ?, узя?шы верх над рымлянам? ? некальк?х б?твах (пры
Канах
у 216 годзе да н.э. ? ?нш.), спусташа? яе тэрыторы? больш за 15 гадо?. Аднак у канчатковым вын?ку вайну карфагеняне прайграл?, рымляне пад камандаваннем
Сцып?ёна Афрыканскага Старэйшага
атрымал? перамогу над Ган?балам (б?тва пры
Заме
? 202 годзе да н.э.) Рыму ад Карфагена адышла
?спан?я
.
Трэцяя Пун?чныя войны
(149?146) звялася фактычна да аблог? Карфагена, як? бы? узяты штурмам
Сцып?ёнам Афрыканск?м Малодшым
, а затым па рашэнн? Сената адданы агню ? зн?шчаны. У вын?ку гэтых война? Рым ператвары?ся ? найбуйнейшую м?жземнаморскую дзяржаву.
Хутка для рымлян адкрылася ? ?сходняя, грэчаская палова М?жземнага мора, дзе ?м ужо належал? востра?
Керк?ра
(сучасны
Корфу
) ? гарады
Апалон?я
?
Эп?дамн
на ?сходн?м беразе
Адрыятык?
.
У канцы 3 ст. рымская экспанс?я звярнулася на ?сход. У вын?ку трох
Македонская война?
(
215-205
,
200-197
,
171-168
) рымляне распа?сюдз?л? сваё панаванне на
Балканск? па?востра?
(да 168), а пасля так званай
С?рыйскай вайны
(192?188) супраць
Антыёха III
паклал? пачатак свайму ?плыву ?
Малой Аз??
.
Экспанс?я Рыма ? II ст. да н.э.
Не?забаве пасля гэтага (у
133 годзе да н.э.
) рымляне м?рным спосабам атрымал? прав?нцыю
Аз?я
: ?х саюзн?к,
пергамск? цар
Атал III
, завяшча? ?м сваё царства пасля сваёй смерц?.
У вын?ку заваявальных война? Рымская рэспубл?ка атрымала значную колькасць рабо?. Шырока кв?тне? гандаль рабам?, як? бы? часта звязаны з п?рацтвам (цэнтр аптовага гандлю ?
востра? Дэлас
). Значэнне мела таксама натуральнае ?зна?ленне рабо?. Усё гэта ? спалучэнн? з нязжыты ? прав?нцыях пазыковым рабствам прывяло да таго, што рабская праца (з канца
III стагоддзя да н.э.
) пачала адыгрываць вядучую ролю ? вытворчасц?. ?нтэнс??на фарм?равалася раба?ладальн?цкая дзяржава. Канцэнтрацыя зямл?, з'я?ленне буйных маёнтка? (
латыфундый
) ? асабл?ва распа?сюджванне
в?л
, раб?лася за кошт эксплуатацы? рабскай працы, што непазбежна выкл?кал? выцясненне дробных сялянск?х гаспадарак, страту зямл? сельск?м плебсам ? ?х па?перызацыю. Абеззямеленыя сяляне часткова станав?л?ся арандатарам? або парабкам?. Мног?я сяляне нак?ро?вал?ся на заробк? ? горад.
Ператварэнне Рыма ? найбуйнейшую дзяржаву спрыяла шырокаму разв?ццю таварна-грашовых аднос?н ? знешняму гандлю. З
?тал??
вывоз?л?ся
в?но
,
ал??кавы алей
,
метал?чныя
вырабы,
керам?ка
; ?воз?л?ся ? Рым сельскагаспадарчыя прадукты (з прав?нцый) ? прадметы раскошы (з кра?н Усходу). Рымск?я заваяванн? спрыял? бесперапынным прытоку грашовага кап?талу за кошт
кантрыбуцый
? ваеннай здабычы. Усё гэта прыводз?ла да разв?цця крэдытна-л?хвярск?х аперацый, як?м? займал?ся цяпер не тольк? асобныя асобы, але ? цэлыя кампан?? адкупшчыка? (
публ?каны
) або канторы мяняла? (
аргентары?
).
Рымскае грамадства гэтага часу было пярэстай карц?най варагуючых класа? ? сасло?я?. Канчаткова аформ?л?ся два асно?ныя антаган?стычныя класы ? рабы ? раба?ладальн?к?. Супярэчнасц? пам?ж ?м? настольк? абвастрыл?ся, што прывял? да ?зброеных па?стання? рабо?. Наз?ралася далейшая дыферэнцыяцыя пануючага класа. Разам з вышэйшай сасло?ем ?
сенатарам?
(то бок прадста?н?кам? наб?л?тэту) з'яв?лася гандлёва-л?хвярскага знаць (
вершн?к?
). Пэ?ную ролю пачала адыгрываць мун?цыпальная арыстакратыя (прыв?леяваныя колы ?тальянск?х абшчын). Расла пал?тычная акты?насць плебса.
Найважнейшай з'явай сацыяльна-эканам?чнага ? пал?тычнага жыцця Рыма 2 ст. варта л?чыць крыз?с пол?снай арган?зацы?. Старыя рэспубл?канск?я ?становы, прыстасаваныя да патрэб ? запыта? невял?к? рымскай абшчыны (
пол?са
), апынул?ся ? новых умовах недастаткова эфекты?ным?. Гэта неадпаведнасць асабл?вая яскрава праяв?лася, напрыклад, у пытанн? к?равання прав?нцыям?. Яны фактычна аддавал?ся ? бескантрольнае распараджэнне намесн?ка? (
праконсула?
,
прапрэтара
), прызначаных Сенатам. Асабл?ва разбуральнай для жыхаро? прав?нцый была дзейнасць
публ?кана?
, як?я, беручы на ??водкуп збор падатка? ? ?носячы ? рымскую казну пэ?ную суму, выб?вал? яе потым з вял?зным? л?шкам? з мясцовага насельн?цтва.
Апошняе стагоддзе ?снавання Рымскай рэспубл?к? насычана яскравым? пал?тычным? падзеям?. У
138
(або
136
) пачалося
Першае с?цыл?йскае па?станне рабо?
, падчас якога па?станцы зраб?л? спробу стварыць сваю дзяржаву; яно было задушана буйным? ?зброеным? с?лам? ?
132
. У
104
?
99
?спыхнула
Другое с?цыл?йскае па?станне рабо?
. Гэтыя руху сустрэл? водгук ва Усходн?м М?жземнамор'? (
Пергам
, астравы
Дэлас
,
Х?яс
). У сам?м г. Рыме пача?ся шырок? рэвалюцыйны рух сельскага плебса, як? прывё? да першых сутычак на вул?цах горада. У 30-20-х гг. 2 ст. рух узначал?л? браты
Гракх?
, як?я ?мкнул?ся шляхам дэмакратычных рэформ дамагчыся адраджэння вольнага сялянства.
Гай Гракх
высуну? таксама прапанову аб дараванн? рымск?х право?
?тал?кам
. У ходзе напружанай барацьбы, якая развярнулася, аформ?л?ся дзве асно?ныя ?дэйна-пал?тычныя плын?:
аптыматы
?
папуляры
.
Марый, ваенны рэфарматар (107?100 гг. э.)
[
прав?ць
|
прав?ць зыходн?к
]
Падчас вайны Рыма супраць
нум?дыйскага
цара
Югурты
(
111
?
105
) выяв?лася глыбокае разлажэнне к?руючых сенацк?х вярхо?, ?х няздольнасць да к?ра?н?цтва, прадажнасць. Рашэннем
кам?цый
камандаванне войскам? было перададзена
Г. Марыю
, як? ? давё? вайну да пераможнага канца. Марыем была праведзена таксама ваенная рэформа ? пача? здзяйсняцца прыём у арм?ю бедных грамадзян (пралетарыя?) ? был? праведзены некаторыя тэхн?чныя нова?вядзенн?. Рэфармавана арм?я
паспяхова адб?ла
небяспечнае для Рыма нашэсця плямёна?
тэ?тона?
(102) ?
к?мвра?
(101).
Унутраныя войны (91-83 гг. э.) ? дыктатура
Сулы
(83-80 гг. э.)
[
прав?ць
|
прав?ць зыходн?к
]
У 91
народны трыбун
М. Л. Друз
па?тары? прапанову Г. Гракха аб дараванн? право?
?тал?кам
. Правал гэтага законапраекта ? сенаце ? забойства Друза паслужыл? падставай для так званай
Саюзн?цк?я вайны
(90-88) ? агульна?тал?йскага па?станне супраць Рыма. Атрыма?шы шэраг ваенных перамог над ?тал?кам, рымляне аднак был? вымушаны даць ?м правы, гэта значыць уключыць усё насельн?цтва Апен?нскага па?вострава ? склад Рымскай грамадзянскай абшчыны.
У 89 пачал?ся войны з пантыйск?м царом М?трыдатам VI, як? пагража? рымскаму панаванню на Усходзе. Сенат даручы? вядзенне вайны
Суле
, але народны сход высуну? кандыдатуру Марыя. Барацьба вакол гэтага пытання прывяла да таго, што Сула нак?рава? тую, што рыхтавалася да паходу на ?сход арм?ю супраць самога Рыма. Упершыню ? г?сторы? горада Рым бы? узяты (88) рымск?м? ж войскам?. Аднак пасля адпра?к? Сулы ? яго арм?? на ?сход панаванне ? горадзе перайшло ? рук? прых?льн?ка? Марыя (консульства Цыны 87). Па вяртанн? Сулы ? ?тал?ю барацьба пам?ж суланцам? ? марыянцам? перарасла ? адкрытую грамадзянскую вайну. Зно? узя?шы з ба? Рым, Сула ?станав?? (у 82) жорстк? тэрарыстычны рэжым (с?стэма
праскрыпцый
). Дыктатура Сула (82-79) была апошняй спробай захаваць пал?тычны лад сенацк?х рэспубл?к?, але яго сацыяльнай апорай бы? ужо не стольк? наб?л?тэт, кольк? ветэраны Рымскай арм??, шчодра надзелены Сулам (як раней Марыем) зямлёй.
У 74 (або 73) адбылося найбуйнейшае ? антычнай г?сторы?
па?станне рабо?
пад к?ра?н?цтвам
Спартака
. Яно сведчыла пра крайняе абвастрэнне антаган?зму ? рымск?м грамадстве. Але па?станцы рабы не став?л? мэтай зн?шчэнне рабства як ?нстытута, не мел? выразнай пал?тычнай праграмы ? таму ?х самаахвярная барацьба скончылася паражэннем (71). Падзе? канца 2 ? сярэдз?ны 1 ст. сведчыл? аб паглыбленн? крыз?су Рымскай рэспубл?к?. Рэвалюцыйны рух рымскага, а затым агульна?тал?йскага плебса бы? нак?раваны супраць Рыма-пол?са, супраць сенацк?х
ал?гарх??
, прыв?лея? закрытай абшчыны. Адз?н з асно?ных яго ?нстытута? ? народны сход (кам?цы?) ? з моманту распа?сюджання грамадзянск?х право? на ?сё насельн?цтва ?тал?? пача? ператварацца ? юрыдычную ф?кцыю. Такое тыповая для пол?снай арган?зацы? народнае апалчэнне пасля рэформы Марыя замяняецца пастаяннай ? прафес?йнай арм?яй. Трансфармава?ся ? пануючы клас: старарымская знаць, сенацкая ал?гарх?я, цесна звязаная з аджы?шым? пол?сным? традыцыям?, гублял? свой ??ранейшы а?тарытэт, уладу, станов?шча. Новыя сацыяльныя групы ? вершн?к?, мун?цыпальная, а затым ? прав?нцыйная арыстакратыя ? усё ? большай ступен? прэтэндавал? на к?руючае станов?шча ? дзяржаве.
Створанае рымлянам? супраць
Карфагена
царства
Мас?н?сы
кв?тнела нядо?га. Спрэчк? пам?ж яго нашчадкам? ? трэц?м пакаленн? прывял? да
вайны супраць Югурты
? да павел?чэння, за кошт
Нум?ды?
, рымскай афрыканскай прав?нцы?. За 100 гадо? да н.э. Рым, з саюзнай яму ?тал?яй, бы? акружаны 10 прав?нцыям? ? 2 на ?тальянск?х астравах, 2 у ?спан??, 2 у кра?не гала?, 2 на Балканск?м па?востраве, 1 у Афрыцы ? 2 у Аз?? (да
Пергам
а далучылася занятая ? 103 г. ? арган?заваная пазней у прав?нцыю
К?л?к?я
). Апошн?я дзве прав?нцы? мел? характар ??гарн?зона?:
Пергам
? на
Чорным моры
,
К?л?к?я
? на
М?жземным
, якое ? той час надзвычай пакутвала ад марск?х разбойн?ка?.
На грэчаск?м Усходзе не было парадку ? ?лады. Рознапляменная
Дзяржава Селе?к?да?
распалася пасля ?дару, нанесенага ёй рымлянам?
пры Магнез??
; дарэмна пераемн?к
Антыёха III
намага?ся гвалто?най эл?н?зацыяй усходн?х рас ? народа? зарадз?ць ?х у адз?нства; цэнтрабежныя с?лы ?зял? верх ?
я?рэ?
па?стал?,
армяне
?
парфяне
адклал?ся, дробныя цары па ?збярэжжы Чорнага мора атрымал? незалежнасць. ?х ус?х перарос
М?трыдат
, цар Понта, на па?днёвым усходзе Чорнага мора. Ка?казск? волат па прыродзе, з набытым грэчаск?м лоскам, ён злучы? горца? Зака?каззя ? грэчаск?я калон?? на Чорным моры ? вял?кае ≪
царства Пантыйскае
≫ ? ста? магутным прадста?н?ком разнастайных элемента?, як?я аб'яднал?ся на ?скра?не цыв?л?заванага свету, каб даць адпор Рыму.
Скарыста?шыся смутай у ?тал??, выкл?канай па?станнем саюзн?ка?, М?трыдат заня? сва?м? войскам?
Малую Аз?ю
, прадстав??шыся як вызвал?цель грэчаск?х гарадо?, захап?? астравы арх?пелага, увайшо? у
Македон??
?
Аф?ны
? правё? па?сюдную разню рымлян ? ?тал?ка?. Мсц??цам Рыма ста?
Сула
, як? амаль на вачах варожых яму марыянск?х лег?ёна? разб?? адно за адным два войск? М?трыдата ?
Беоты?
(пры
Херане?
?
Архамене
), ? затым высадз??ся ? Малой Аз??. Новае царства распалася гэтак жа хутка, як ? ?зн?кла;
М?трыдат
адмов??ся ад ус?х сва?х заваявання? у сферы рымскага ?плыву. Праз дзесяць гадо? пасля смерц? Сулы, кал? рымляне прынял? спадчыну цара
В?ф?н??
Н?камеда
? ператварыл? яго кра?ну ? прав?нцыю, М?трыдат зраб?? новую спробу захап?ць Малую Аз?ю. Яна зно? скончылася ня?дала.
Разб?ты
Лукулам
, М?трыдат страц?? нават
Понт
? шука? прытулку ? свайго зяця, армянскага цара
Тыграна
. Дарэмна
Тыгран
сабра? с?лы свайго вял?кага царства супраць рымлян; яго апалчэнне было разб?та Лукулам пры новай стал?цы
Армен??
,
Тыгранакерце
, ? пры старой,
Артаксаце
; тольк? нежаданне рымск?х лег?ёна? ?сц? далей за Лукулам дазвол?ла Митрадату вярнуцца ? Понт. На месца непапулярнага Лукула з'яв??ся (у 67 г.) у бляску перамог? юны
Пампей
, у начным нападзе ён разграм?? апошн?я с?лы М?трыдата ? гна? яго праз
Груз??
да
Куры
.
Мармуровы бюст
Пампея
з
Новай гл?птатэк? Карлсберга
Ля падножжа Ка?каза
Пампей
спын??ся; яго чакала задача арган?заваць вял?зную прастору ад
Ка?каза
да
Ег?пта
? ад узбярэжжа да
Е?фрата
, як? знаходз??ся пасля падзення Селе?к?да? у по?ным пал?тычным хаосе. Рымляне ?несл? ? гэты хаос моцны парадак з дапамогай уласц?вай ?м змяшанай с?стэмы к?равання, пры як?м непасрэдныя прав?нцы? ?
Аз?я
(заходняе ?збярэжжа Малой Аз??),
В?ф?н?я
,
Понт
,
С?рыя
?
Крыт
? чаргавал?ся з васальным? царам? ? саюзным? гарадск?м? рэспубл?кам?.
Юл?й Цэзар
, з бюста ?
Брытанск?м музе?
(1902).
Вырашальную ролю ? сацыяльна-пал?тычным жыцц? Рыма ? 1 ст. пачал? адыгрываць арм?я ? яе правадыры. У 70-60 адбываецца ?звышэнне
Г. Пампея
. Ён удзельн?ча? у здушэнн? па?стання Спартака ? асабл?ва праслав??ся ? барацьбе са м?жземнаморск?м? п?ратам?. Высок?х ваенных поспеха? ён дасягну?, канчаткова разграм??шы
М?трыдата VI
(64) ? здзейсн??шы паходы ?
Зака?каззе
? С?рыю.
Падзел рымск?х прав?нцый пам?ж удзельн?кам? першага трыумв?рата па вын?ках нарады ? Луцы ? 56 годзе да н.э.
Гней Пампей Магн:
Бл?зкая ?спан?я
,
Далёкая ?спан?я
.
Гай Юл?й Цэзар:
Цызальп?йская Гал?я
,
Нарбонская Гал?я
,
?л?рык
.
Марк Л?цын?й Крас: С?рыя.
?ншыя прав?нцы? Рымскай рэспубл?к?.
У 60 утвары?ся антысенацк? саюз трох вял?к?х ваенных ? пал?тычных дзеяча? Краса, Пампея ? Цэзара, як? не?забаве ператвары?ся ? фактычны ?рад (так званы 1-ы тры?мв?рат). Пасля консульства (59) Цэзар атрыма? у к?раванне
Цызальп?нскую Гал?ю
?
?л?рыю
на 5 гадо?, з правам набору арм??, а некальк? пазней ?
Трансальп?йскую Гал?ю
, якую яшчэ трэба было заваяваць. У вын?ку пахода? Цэзара 58-51 кра?на была зававана. Гэта заваяванне дало рымлянам вел?зарную здабычу, сотн? тысяч палонных, адкрыла шырокае поле дзейнасц? для рымск?х гандляро?, публ?кана? ? г.д. Перамог? ? Гал?? садзейн?чал? папулярнасц? Цэзара. Сенацк?я колы асцерагал?ся захопу Цэзарам адз?наасобнай улады. Пампей перайшо? на бок Сената ?, атрыма?шы асобыя па?намоцтвы, правё? шэраг закона?, фактычна нак?раваных супраць Цэзара. Перад апошн?м стаяла дылема: распусц??шы войска, з'яв?цца ? Рыме як прыватная асоба або перайсц? з войскам мяжу ?тал??, пача?шы тым самым грамадзянскую вайну. Пасля до?г?х вагання?
Цэзар
перайшо? мяжу ? р.
Руб?кон
(10 студзеня 49).
У ходзе грамадзянскай вайны Цэзар атрыма? шэраг вырашальных перамог: над Пампеем (Фарсал, 48), над арм?яй прых?льн?ка? Пампея ? Афрыцы (
Тапс
, 46) ? ?спан?? (
Мунда
, 45). У 45 ён ста? неабмежаваным валадаром рымскай дзяржавы. Яму был? дэкрэтаваны Сенатам надзвычайныя ?шанаванн? ? па?намоцтвы ? пажыццёвая дыктатура, трыбунская ?лада, тытулы ≪?мператар≫, ≪айцец айчыны≫ ? да т.п. Манарх?чныя памкненн? Цэзара выкл?кал? занепакоенасць прых?льн?ка? рэспубл?к?, ? ? вын?ку змовы ён бы? заб?ты (15 сакав?ка 44). Пасля смерц? Цэзара пача?ся новы этап грамадзянск?х война?. У абарону ?нтарэса? сенацкай рэспубл?к? выступ?? к?ра?н?к змовы
Брут
. Цэзарыянца? узначальва? спачатку
Марк Антон?й
, а затым спадчынн?к ? прыёмны сын Цэзара (яго ?нучаты пляменн?к) Актав?ян. У 43 па?ста?
Друг? трыумв?рат
(саюз трох цэзарыянца?: Антон?я,
Актав?яна
?
Леп?да
). ?х улада была санкцыянавана
кам?цыям?
. Трыумв?рат шляхам жорстк?х праскрыпцый расправ??ся са сва?м? пал?тычным? суперн?кам?, а затым выступ?? супраць
Брута
?
Кас?я
, як?я сканцэнтравал? свае с?лы ?
Македон??
. У
б?тве пры Ф?л?пах
(42) рэспубл?канская арм?я пацярпела паражэнне, яе правадыры Брут ? Кас?й скончыл? жыццё самагубствам. Аднак на гэтым грамадзянская вайна не скончылася. Працягвал?ся хваляванн? ? самой ?тал?? (гл. Перуз?нская вайна), пачал?ся ваенныя дзеянн? супраць
Секста Пампея
, як? абгрунтава?ся ?
С?цыл??
, нарэшце, рэзка абвастрыл?ся аднос?ны пам?ж Антон?ем ? Актав?янам. Вайна пам?ж ?м? скончылася перамогай Актав?яна (
пры мысе Акцый
, 31), у наступным годзе бы? захоплены ? ператвораны ?
рымскую прав?нцыю Ег?пет
; Антон?й, як? знаходз??ся там, пакончы? жыццё самагубствам. Актав?ян ста? аднаасобным к?ра?н?ком. Таму 30-ы год часта л?чаць пачатковую датай г?сторы? ?мперы?, хоць часам яе пераносяць на 27-ы, пакольк? менав?та ? гэтым годзе сенат замацава? за Актав?янам правы вярхо?най улады ? паднёс яму ганаровы тытул ≪
А?густ
≫.
- Abbott, Frank Frost (1901). A History and Description of Roman Political Institutions. Elibron Classics.
ISBN 0-543-92749-0
.
- Byrd, Robert (1995). The Senate of the Roman Republic. U.S. Government Printing Office Senate Document 103-23.
- Caesar, Julius (58-50 BC). The conquest of Gaul.
ISBN 0-14-044433-5
.
- Cicero, Marcus Tullius (1841). The Political Works of Marcus Tullius Cicero: Comprising his Treatise on the Commonwealth; and his Treatise on the Laws, Translated from the original, with Dissertations and Notes in Two Volumes By Francis Barham, Esq vol. 1, London: Edmund Spettigue.
- Eck, Werner (2003). The Age of Augustus. Oxford: Blackwell Publishing.
ISBN 0-631-22957-4
.
- Flower, Harriet I. (2004). The Cambridge Companion to the Roman Republic. Cambridge.
- Goldsworthy, Adrian (2003). The Complete Roman Army. Thames & Hudson.
ISBN 0-500-05124-0
.
- Hart, B. H. Liddell (1926, reprint 2004). Scipio Africanus ? Greater than Napoleon. DA CAPO Press.
ISBN 0-306-81363-7
.
- Holland, Tom (2005). Rubicon : the last years of the Roman Republic. Doubleday.
ISBN 0-385-50313-X
.
- Lintott, Andrew (1999). The Constitution of the Roman Republic. Oxford University Press.
ISBN 0-19-926108-3
.
- MacDonald, W. L. (1982). The Architecture of the Roman Empire. Yale University Press, New Haven.
- Matyszak, Philip (2004). The Enemies of Rome. Thames & Hudson.
ISBN 0-500-25124-X
.
- Owen, Francis (1993). The Germanic people; their Origin Expansion & Culture. Barnes & Noble Books.
ISBN 0-19-926108-3
.
- Palmer, L. R. (1954). The Latin Language. Univ. Oklahoma.
ISBN 0-8061-2136-X
.
- Polybius (1823). The General History of Polybius: Translated from the Greek, Fifth Edition Vol 2, Oxford: Printed by W. Baxter.
- Taylor, Lily Ross (1966). Roman Voting Assemblies: From the Hannibalic War to the Dictatorship of Caesar. The University of Michigan Press.
ISBN 0-472-08125-X
.