Па?зуны?
,
рэптыл??
(
Reptilia
) ?
клас
вышэйшых пазваночных (
амн?ёт
).
Вядомы з сярэдняга
карбону
(каля 300 млн гадо? назад). Паходзяць ад
стэгацэфала?
, мел? 2 гало?ныя эвалюцыйныя ствалы ?
зверападобных
(дал? пачатак
млекакормячым
) ? дыяпс?д (
архаза?ра?
? леп?даза?ра?, як?я дал? пачатак
птушкам
). Найбольш разнастайныя был? ?
мезазойскую
эру (каля 200?150 млн г. назад), кал? сярод ?х з’яв?л?ся марск?я (
?хтыяза?ры
? ?нш.) ? лятаючыя (
птэраза?ры
) формы.
Выдзяляюць 4 сучасныя
атрады
:
кракадз?лы
,
лускаватыя
,
чарапах?
?
дзюбагаловыя
; больш за 8 тыс. в?да?.
Пашыраны ?сюды, акрамя палярных абласцей, найбольш у троп?ках ? субтроп?ках. Жывуць у розных б?ятопах: ад сух?х адкрытых месца? да рознага тыпу лясо?, балот ? вадаёма?. Некаторыя ?падаюць у з?мовую або летнюю спячку. На Беларус? сустракаюцца 7 в?да?:
вераценн?ца ломкая
,
гадзюка звычайная
,
мядзянка
,
вуж звычайны
,
чарапаха балотная
,
яшчарка жывародная
?
яшчарка порсткая
.
Да?жыня ад некальк?х сантыметра? (некаторыя
яшчарк?
) да 10 м (некаторыя
зме?
), маса ад некальк?х грама? да 500 кг ? больш (некаторыя кракадз?лы, чарапах?). Цела ?крыта рагавой луской, пласц?нкам? або панцырам. Канечнасц? пяц?пальцыя, у некаторых в?дазмененыя (
марск?я чарапах?
,
хамелеоны
) або рэдукаваныя (зме?, некаторыя яшчарк?). Па?зуны ?
пайк?латэрмныя жывёлы
. Сэрца трохкамернае (у кракадз?ла? чатырохкамернае). У гала?ным мозгу ? зачаткавая кара (неапалеум). Сярод эмей ? яшчарак ёсць ядав?тыя. Пераважна драпежн?к?, некаторыя чарапах? ? яшчарк? расл?ннаедныя. Раздзельнаполыя. Размнажаюцца яйцам?, мног?м уласц?ва
яйцажыванараджэнне
? жыванараджэнне; некаторым змеям ? яшчаркам уласц?вы
партэнагенез
. У па?зуно? наз?раецца
хом?нг
.
Асобныя в?ды ? аб’екты промыслу. Прэпараты змя?нага яду выкарысто?ваюцца ? медыцыне.
Вывучае па?зуно?
герпеталог?я
.
Шк?лет рэптыл?й мае касцявыя (храстковыя) тканк?, як?я з’я?ляюцца апорай цела або асобных яго частак ? выконваюць ахо?ную ? ?ншыя функцы?. Складаецца з восевага шк?лета (
пазваночн?ка
),
чэрапа
, паясо? канечнасцей ? свабодных канечнасцей. У змей паясы канечнасцей ? свабодныя канечнасц? адсутн?чаюць.
Чэрап рэптыл?й складаецца суцэльна з касцей, за выключэннем нязначнай колькасц? храстковых элемента? у слыхавой ? нюхавай абласцях. Для яго характэрна ная?насць даху з покры?ных касцей. У вын?ку разрастання паднябенных адростка? м?жск?в?чных ? верхняск?в?чных касцей, а таксама разв?цця паднябенных касцей у кракадз?ла? ? чарапах утвараецца другаснае косцявое паднябенне, якое падзяляе насаглотку ? ротавую поласць. У цэлым разв?ццё чэрапа ? розных груп рэптыл?й звязана з характарам харчавання ? ?ншым? асабл?васцям? б?ялог??.
Пояс пярэдн?х канечнасцей у рэптыл?й акасцянелы. Характэрным з’я?ляецца ная?насць крыжападобнага надгрудн?ка, як? звязвае грудз?ну з ключыцам?. Тазавы пояс утвораны дзвюма безназо?ным? касцям?, як?я паяв?л?ся ? вын?ку зл?цця падуздышнай, сядал?шчнай ? лабковай касцей. Правыя ? левыя лабковыя ? сядал?шчныя косц? злучаюцца храстковай перамычкай ? ?твараюць закрыты таз. Пяц?пальцыя канечнасц? пабудаваны паводле тыповага наземнага тыпу. ?х будова ? розных в?да? ? груп па?зуно? знаходз?цца ? прамой залежнасц? ад спосабу перамяшчэння.
Мышачная с?стэма рэптыл?й складаецца з гладкай мускулатуры, якая абслуго?вае ?нутраныя органы, ? папярочна-паласатай або шк?летнай мускулатуры, што забяспечвае перамяшчэнне цела ? яго асобных частак у прасторы.
Мускулатура
? рэптыл?й дыферэнцыраваная ? ?складненая. Адбываецца амаль по?нае расчляненне сегментальнай мускулатуры на асобныя мышцы ? групы мышца?. Так, сп?нная мускулатура дзел?цца на 3 групы мышца?, як?я выг?наюць ? ф?ксуюць пазваночн?к. Разв?ваецца магутная жавальная мускулатура. У сувяз? са з’я?леннем шыйнага аддзела дыферэнцыруецца шыйная мускулатура, якая к?руе рухам? галавы ? шы?. У змей сп?нная мускулатура добра разв?та ? ?складнена. У чарапах у сувяз? з абмежаваннем рухомасц? сп?ны яна ? значнай меры рэдуцыруецца. Мускулатура канечнасцей ускладняецца, забяспечваючы больш разнастайныя ?х рух?. Стужкападобныя мышцы тулава не тольк? выг?наюць цела, але ? ?дзельн?чаюць у руху канечнасцей. У некаторых рэптыл?й (
змей
,
яшчарак
) з’я?ляецца падскурная мускулатура, якая зменьвае станов?шча рагавых лускав?нак ? ?дзельн?чае ? перамяшчэнн? цела. У сувяз? з рэберным дыханнем разв?ваецца характэрная для ?с?х
амн?ёта?
м?жрэберная мускулатура, якая адыгрывае важную ролю пры дыханн?. Хутк?я ? складаныя рух? рэптыл?й запатрабавал? стаб?л?зацы? станов?шча ?нутраных органа? за кошт узмацнення мышца? брушнога прэса.
У рэптыл?й органам? дыхання служаць
лёгк?я
, у большасц? з ?х
скура
сухая ? ? газаабмене не ?дзельн?чае. Лёгк?я яшчарак ? змей маюць ячэйкавыя ?нутраныя сценк?, як?я значна павял?чваюць дыхальную паверхню. У чарапах ? кракадз?ла? унутраная поласць лёгк?х падзелена с?стэмай перагародак, як?я надаюць лёгк?м губкавую будову. У водных чарапах, як?я маюць панцыр, функцыю дадатковых органа? дыхання выконваюць нарасц? глотк? ? анальныя пузыры з вельм? разв?той кап?лярнай сеткай. У рэптыл?й удасканалены паветраносныя шлях? ? механ?зм дыхання. Ад гартан? ? ?х адыходз?ць трахея (дыхальнае горла), яна дзел?цца на 2 бронх?, што вядуць у лёгк?я. Вентыляцыя лёгк?х забяспечваецца за кошт усмоктвальнай работы грудной клетк?, якая расшыраецца ? вын?ку скарачэння м?жрэбернай ? брушной мускулатуры. ?нтэнс??насць дыхання залежыць ад знешняй тэмпературы ? стану жывёл. З павышэннем тэмпературы частата дыхання звычайна ?зрастае, што, в?даць, звязана не тольк? з павел?чэннем абмену рэчыва?, але ? з некаторай тэрмарэгуляцыяй арган?зма.
Крывяносная с?стэма рэптыл?й адрозн?ваецца амаль по?ным раздзяленнем малога ? вял?кага круго? кровазвароту, а значыць, ? патока? артэрыяльнай ? вянознай крыв?.
Сэрца
мае 2 адасобленыя перадсэрдз? ? раздзелены няпо?най перагародкай жалудачак. Артэрыяльны конус рэдуцыраваны, а вянозная пазуха зл?ваецца з правым перадсэрдзем. З жалудачка выходзяць 3 самастойныя сасуды: з правай (вянознай) частк? ? лёгачная артэрыя, з левай (артэрыяльнай) частк? ? правая дуга аорты, а ад сярэдз?ны ? левая дуга аорты. Левая ? правая дуг? аорты, як?я абг?наюць сэрца, зл?ваюцца ? сп?нную аорту. У правую дугу аорты ? адыходзячыя ад яе сонныя ? падключычныя артэры? паступае артэрыяльная кро?, у левую ? мяшаная, а ? лёгачную артэрыю ? вянозная. Асно?ная маса крыв?, якая паступ?ла ? сп?нную аорту, разнос?цца да ?с?х органа? ? тканак. Вянозная кро? ад унутраных органа? ? задн?х аддзела? цела зб?раецца ? заднюю полую вену, а з пярэдн?х аддзела? ? у пярэднюю полую вену. Полыя вены ?падаюць у вянозную пазуху. У левае перадсэрдзе выл?ваюць кро? лёгачныя вены, як?я могуць у некаторых в?да? аб’ядно?вацца ? адз?н сасуд. У нырках ? печан? ?твараюцца варотныя с?стэмы.
Нервовая с?стэма рэптыл?й складаецца з
цэнтральнай нервовай с?стэмы
(гала?нога ? сп?ннога мозга), перыферычных нерва? ? с?мпатычнай нервовай с?стэмы. Па?шар’? пярэдняга мозга разв?ты, у асно?ным за кошт павел?чэння мазгавога купала ? паласатых цел. Кара з шэрага мазгавога рэчыва ? зачатак другаснага мазгавога паднябення (неапал?ум). Пярэдн? мозг разам з карой сярэдняга мозга выконвае ролю асно?нага асацыяты?нага цэнтра, як? вызначае характар паводз?н. Прамежкавы мозг зверху прыкрыты па?шар’ям? пярэдняга мозга. Акрамя эп?ф?за ад яго даху адыходз?ць асобны святлоадчувальны (парыетальны) орган, як? мае структуры, аналаг?чныя вочным, што рэагуюць на хуткае зацямненне як магчымую небяспеку. Мяркуюць, што ён можа служыць рэцэптарам, што рэг?струе сезонныя змяненн? светлавога рэжыму. Сярэдн? мозг мае больш разв?тыя зрокавыя дол?. Прада?гаваты мозг утварае ? рэптыл?й выг?н у вертыкальнай плоскасц?, характэрны для ?с?х амн?ёта?. Рэптыл?? маюць 11 пар гала?ных нерва?. Вегетаты?ная (с?мпатычная ? парас?мпатычная нервовыя с?стэмы) каардынуе работу вегетаты?ных с?стэм арган?зма.
Мочапалавая с?стэма прадста?лена
ныркам?
, палавым? залозам? (ганадам?), вывадным? пратокам? ? вонкавым? органам?.
У рэптыл?й органам? выдзялення служаць тазавыя нырк?. ?х нефроны губляюць сувязь з цэлам?чнай вадкасцю. Большае разв?ццё атрымл?ваюць ба?менавы капсулы, бо ?ся нагрузка па рэгуляцы? водна-салявога абмену прыходз?цца на ?х. Ад вольфавага канала, як? выконвае ? самцо? амф?б?й змешаную функцыю, аддзяляецца ?ласна мачаточн?к, а сам канал выконвае ? рэптыл?й тольк? функцыю семяправода. Мачаточн?к? адкрываюцца ? клааку. Сюды ж адкрываецца ?
мачавы пузыр
. У самак вольфа? канал рэдуцыруецца. Мача рэптыл?й складаецца ? асно?ным з эмульс?? мачавой к?слаты. У дарослых рэптыл?й мача з мачаточн?ка? пападае ? клааку, а з яе ? мачавы пузыр, пры напа?ненн? якога праз клааку вык?дваецца вонк?. Сценк? мачавога пузыра здольныя да ?смоктвання вады ? раствораных рэчыва? з мачы.
Парныя палавыя залозы (ганады) ляжаць у поласц? цела па баках
пазваночн?ка
. Яйкавод самак (мюлера? канал) уя?ляе сабой танкасценную трубку, якая адкрываецца лейкай у поласць цела, а друг?м канцом ? у клааку. У сценках яйкавода ёсць залозы, як?я выпрацо?ваюць яйкавыя абалонк?: бялковую, падшалуп?нную ? шалуп?нную. Бялковая абалонка з’я?ляецца своеасабл?вым запасам вады для зародка, як? разв?ваецца (у змей ? яшчарак яна адсутн?чае). Астатн?я абалонк? ахо?ваюць яйка ад механ?чных пашкоджання?, расцякання, пран?кнення хваробатворных м?краарган?зма? ? ?нш. Семянн?к? ? рэптыл?й маюць прыдатк?, як?я ?я?ляюць сабой астатак тула?най нырк?. Праз канальцы прыдатка семянная вадкасць трапляе ? вольфа? канал. Для рэптыл?й (акрамя гатэры?) характэрна ная?насць органа спаро?вання, пакольк? апладненне ? ?х унутранае. Ён ?я?ляе сабой парныя вырасты задняй сценк? клаак?, як?я ? перыяд узбуджэння выварочваюцца вонк?.
Пераважная большасць дарослых рэптыл?й з’я?ляецца драпежн?кам? ? корм?цца чарвям?,
малюскам?
,
казуркам?
,
млекакормячым?
дробных ? сярэдн?х памера? ? некаторым? ?ншым? жывёлам?. Спосабы здабычы ежы разнастайныя, але сярод ?х можна вылучыць два асно?ныя ? ≪атаку з засады≫ (пас??нае чаканне ахвяры ? месцах, дзе яе вял?кая колькасць) ? акты?ны пошук. Напрыклад,
гадзюка
часцей атакуе ахвяру з засады, а
вуж
аддае перавагу акты?наму перамяшчэнню ? пошуках здабычы. Большасць рэптыл?й у харчаванн? аддаюць перавагу той ц? ?ншай групе корму. Спецыял?зацыя харчавання звычайна падкрэсл?вае характар месцапражывання? ? спосаб жыцця жывёл. Так харчовы спектр
балотнай чарапах?
складаецца з дробных насельн?ка? вадаёма? ?
ручайн?ка?
,
л?чынак
стракоз
,
жуко?-плывунцо?
, камаро?, чарвей, малюска?, часам з
апалон?ка?
? дарослых амф?б?й. Разнастайныя ? спосабы заглытвання ежы. Гадзюка спачатку заб?вае ахвяру сва?м ядав?тым сакрэтам, як? мае звышхуткае такс?чнае дзеянне, каб яна не рухалася. Пасля ?кусу
мыш
парал?зуецца ?жо на 2-5-й хв?л?не, а яшчэ праз 2-4 хв?л?ны г?не.
Мядзянк?
? вужы заглытваюць сваю ежу жы?цом. Склад харчовага рацыёну ? колькасць патрэбных кармо? вызначаюць месца амф?б?й ? рэптыл?й у харчовых ланцугах, а адпаведна ? станов?шча ? ролю ?
б?яцэнозах
. Харчовыя патрэбы рэптыл?й залежаць ад ?х памера?,
полу
, узросту, перыяду года ? ?ншых фактара?.
Порсткая яшчарка
за 1 летн? дзень паядае 10-12 жуко? сярэдн?х памера? (шча?куны) або 40-60 дробных. Зме? кормяцца 1-2 разы на тыдзень, што звязана, верагодна, з адносна буйным? памерам? здабычы. Зме?, як?я л?няюць, а таксама самк? з
эмбрыёнам?
, што разв?ваюцца (гадзюк?), у корме патрэбы не маюць, а до?г? час ?снуюць за кошт назапашаных пажы?ных рэчыва?. У некаторых в?да? амф?б?й ? рэптыл?й бывае кан?бал?зм ? паяданне асоб?н свайго в?ду.
Павышэнне тэмпературы асяроддзя павял?чвае ?нтэнс??насць харчавання. Тэмпературны оптымум дзеяння стрававальных
фермента?
у рэптыл?й вышэйшы, чым у амф?б?й. Напрыклад, ператра?л?ванне буйной здабычы змеям? працякае нармальна тольк? пры дастаткова высокай тэмпературы асяроддзя, а пры н?зк?х тэмпературах рэзка запавольваецца або спыняецца, што можа выкл?каць харчовае атручэнне ? г?бель жывёл?ны. Рэптыл?? пры н?зк?х тэмпературах здольныя да працяглага галадання. Некаторыя зме? ?
чарапах?
ва ?мовах эксперыменту жыл? без ежы 1-2 гады;
яшчарк?
? акты?ным стане могуць абыходз?цца без ежы мног?я тыдн?.
Каля 150 в?да? ? падв?да? у Чырвонай кн?зе МСАП.
- Па?зуны?, рэптыл??
// Беларусь: энцыклапедычны даведн?к / Рэдкал.
Б. ?. Сачанка
(гал. рэд.) ? ?нш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Х?лькев?ч. ?
Мн.
:
БелЭн
, 1995. ? С. 568. ? 800 с. ?
5 000 экз.
?
ISBN 985-11-0026-9
.
- Дарафее? А.
,
Конюшка В.
, Ляшко А.
Рыбы, земнаводныя, па?зуны. ? Мн., 1981.
- Земнаводныя. Па?зуны: Энцыклапедычны даведн?к. ? Мн., БелЭн, 1996. ?
ISBN 985-11-0067-6