Лац??нская мова
, або
лац??на
, таксама
латы?нь
, (лац.:
lingua Latina
) ?
мёртвая мова
з
?ндае?рапейскай мо?най сям’?
(
?тал?йскай мо?най групы
), якая ?стотна па?плывала на лекс?кон мног?х мо? свету. Аф?цыйная мова
Ватыкана
?
Катал?цкай Царквы
. Ужываецца ?
б?ялог??
?
медыцыне
. Алфав?т ?
лац?нск?
. Паводле граматычнага ладу ? флекты?ная.
?нскрыпт
з
Кал?зея
на лац?нскай мове.
Л?тары C ? K абедзве азначаюць
/k/
. У арха?чных надп?сах С звычайна выкарысто?ваецца перад ? ? Е, у той час як К выкарысто?ваецца перад А. Аднак у клас?чны час выкарыстанне К было абмежавана вял?к?м сп?сам спрадвечна лац?нск?х сло?; у грэчаск?х запазычаннях
капа
(Κκ) за?сёды перадаецца л?тарай С. Л?тара Q дазваляе адрозн?ваць м?н?мальныя пары
/k/
?
/k?/
, напрыклад
cui
/kui?/
?
qui
/k?iː/
.
- У ранняй латын? С азначала две розныя фанемы
/k/
?
/g/
. Пазней была ?ведзена асобная л?тара G, аднак нап?санне С захавалася ? скарачэннях шэрага старажытнарымск?х ?мён, напрыклад
G?ius
(Гай) скарочана п?салася
C.
, а
Gnaeus
(Гней) як
Cn.
- У клас?чнай латын? л?тары I ? V (назва: ?) азначал? як галосныя
/i/
?
/u/
, так ? зычныя (дакладней, па?галосныя)
/j/
?
/w/
. У
Сярэднявяко??
была уведзена розн?ца Ii/Jj ? Uu/Vv, якая ? зараз пры выданн? лац?нск?х тэкста? з’я?ляецца неабавязковай. Часта выкарысто?ваюцца тольк? Ii, Uu, Vv, часам ? Ii и Vu.
- Л?тары Y ? Z был? ?ведзены ? клас?чную эпоху дзеля зап?су сло? грэчаскага паходжання, л?тара W была ?ведзена ? Сярэднявяко?? дзеля зап?су сло?
германскага
паходжання.
- Па?галосны
/j/
рэгулярна падвойва?ся пам?ж галосным?, але гэта не паказвалася п?сьмова. Перад галосным ? па?галосны ? не п?са?ся наогул, напрыклад
/?rejjikit/
‘к?ну? назад’ часцей п?салася
reicit
, а не
reiicit
Лац?нск? алфав?т
з’я?ляецца асновай
п?сьмовасц?
мног?х сучасных мо?.
Lapis niger
(л?таральна ≪Чорны камень≫) ? адз?н з найбольш ранн?х помн?ка? (6?5 стст. да н.э.) з надп?сам на лац?нскай мове.
Лац?нская мова разам з
фал?кскай
(
лац?на-фал?кская падгрупа
), разам з
окскай
?
умбрыйскай
мовам? складала
?тал?йскую гал?ну
?ндае?рапейскай сям’? мо?
. У працэсе г?старычнага разв?цця старажытнай ?тал?? лац?нская мова выц?снула ?ншыя ?тал?йск?я мовы ? з часам заняла дам?нантнае станов?шча ? заходн?м
М?жземнамор’?
. У цяперашн? час аднос?цца да л?ку так званых
мёртвых мо?
, як старажытна?ндыйск?
санскрыт
,
старажытнагрэчаская мова
.
У г?старычным разв?цц? лац?нскай мовы адзначаецца некальк? этапа?, як?я характэрны з пункту гледжання яе ?нутранай эвалюцы? ? ?заемадзеяння з ?ншым? мовам?.
З’я?ленне латын? як мовы адбылося у сярэдз?не ?? тысячагоддзя да н.э. У пачатку ? тыс. да н.э. на лац?нскай мове разма?ляла насельн?цтва невял?чкай вобласц?
Лацый
(лац. ‘’Latium’’), што размешчана на захадзе сярэдняй частк?
Апен?нскага па?вострава
, па н?жэйшай плын?
Тыбра
. Племя, што жыло ? лацы?, звалося
лац?нам?
(лац. ‘’Latini
), яе мова ? лац?нская. Цэнтрам гэтай вобласц? ста? горад
Рым
(лац. ‘’Roma
), з-за якога ?се плямёны, што аб’яднал?ся вакол яго, стал? зваць сябе рымлянам? (лац. ‘’Romani
).
Наболей ранн?я п?сьмовыя крын?цы на лац?нскай мове маюць дачыненне, меркавана, да канца 6 ? пачатка 5 стагоддзя да н.э. Гэта знойдзены ? 1978 годзе надп?с са старажытнака горада
Сатрыка
(50 к?ламетра? на по?дзень ад Рыма), як? датуецца канцом 6 стагоддзя да н.э., ? урывак
сакральнага
надп?су на абломку чорнага камня, як? знойдзены ? 1899 годзе пры раскопках рымскага форума, як? аднос??ся да 500 года да н.э. Да старажытных помн?ка? арха?чнай латын? адносяцца таксама ? шматл?к?я надп?сы на мог?лках ? аф?цыйныя дакументы 3 ? пачатка 2 стагоддзя да н.э., з як?х найболей вядомыя
эп?таф??
рымск?х пал?тычных дзеяча?
Сцып?ёна?
? тэкст
сенацкай
пастановы аб свяц?л?шчах бога
Вакха
.
Паступовае распа?сюджванне лац?нскай мовы за межы Рыма ? выцясненне ?ншых мо? старажытнай
?тал??
пачынаецца з 4?3 стст. да н. э. Лац?н?зацыя
Апен?нскага па?вострава
(за выключэннем по?дня ?тал?? ?
С?цыл??
, дзе захо?валася
грэчаская мова
) у асно?ным скончылася к 1 ст. да н. э. Далейшыя заваяванн? раба?ладальн?цкага Рыма прывял? да распа?сюджвання лац?нскай мовы ?
Па?ночнай Афрыцы
,
?спан??
,
Гал??
,
Брытан??
, прырэйнскай
Герман??
, у
Рэцы?
,
Панон??
?
Дак??
.
Найбуйнейшым прадста?н?ком арха?чнага перыяду ? гал?не л?таратурнай мовы з’я?ляецца старажытнарымск? камедыёграф
Пла?т
(каля. 245?184 да н. э.), ад якога да нашага часу дайшло 20 камедый цалкам ? да?на ? уры?кам?. Аднак, трэба адзначыць, што сло?н?кавы склад камедый Пла?та ? фанетычная структура яго мовы ?жо набл?жаецца да норм клас?чный латын? 1 стагоддзя да н.э.
Клас?чная (≪залатая≫) латынь ? л?таратурная мова, якая дасягнула найвышэйшай выразнасц? ? с?нтакс?чнай стромкасц? ? праза?чных творах
Цыцэрона
(106 ? 43 да н.э.) ? ? паэтычных творах
Верг?л?я
(70 ? 19 да н.э.) ? Ав?дз?я (43 да н.э. ? 18 н.э).
Перыяд фарм?равання ? роскв?ту клас?чнай лац?нскай мовы бы? звязаны з ператварэннем Рыма ?
найбуйнейшую дзяржаву
М?жземнамор’я
, якая падпарадкавала сабе значную частку
Е?ропы
,
Па?ночную Афрыку
?
Малую Аз?ю
. Ва ?сходн?х прав?нцыях рымскай дзяржавы (
Грэцыя
,
Малая Аз?я
) была шырока распа?сюджава грэчаская мова ? высокаразв?тая грэчаская культура, лац?нская мова не атрымала шырокага распа?сюду. ?накш справа складвалася ? заходн?м М?жземнамор’?. На канец 2 стагоддзя да н.э. лац?нская мова пануе на ?сёй тэрыторы?
?тал??
, а хутка распа?сюджваецца ?
Гал??
, на
П?рэнейск?м па?востраве
. Праз рымск?х салдат ? гандляро? лац?нская мова атрымл?вае выхад у масы ? аказваецца найболей эфекты?ным сродкам
раман?зацы?
захопленых тэрыторый.
|
Лац?нск?я фразы
Non tam praeclare est scire Latine, quam turpe nescire
|
|
Не так ухвальна ведаць лац?нскую мову, як ганебна не ведаць яе.
Цыцэрон
|
Пры гэтым найболей акты?на раман?зуюцца бл?жэйшыя суседз? рымлян ?
кельты
, як?я жыл? на тэрыторы?
Гал??
(сучасная
Францыя
),
Бельг??
,
Швейцары?
. Заваяванне Гал?? пачалося яшчэ ? другой палове 2 стагоддзя да н.э. ? скончылася ? канцы 50-х гг. да н.э. у вын?ку
паспяховых пахода?
Юл?я Цэзара
. Тады ж рымск?я войск? упершыню шчыльна сутыкнул?ся з
германск?м? плямёнам?
, як?я так ? не здолел? захап?ць, у вын?ку чаго тыя пазбегл? раман?зацы?, а ?х мовы дал? пачатак ус?м германск?м мовам сучаснай Е?ропы. Цэзар таксама здзесн?вае два паходы ?
Брытан?ю
, аднак гэтыя каротк?я экспедыцы? не мел? сур’ёзных наступства?. Тольк? ? 1 стагоддз? нашай эры рымляне здолел? далучыць Брытан?ю да сваёй ?мперы?.
Ад клас?чнай латын? прынята адрозн?ваць мову рымскай мастацкай л?таратуры так званага постклас?чнага (≪срэбранага≫) перыяду, як? храналаг?чна супада? з I?II стагоддзям? н.э. (так званы
Прынцыпат ранняй ?мперы?
). Сапра?ды, мова праза?чных п?сьменн?ка? ? паэта? таго часу (
Сенека
,
Тацыт
,
Ювенал
,
Марцыял
,
Апулей
) адрозн?ваецца значнай самабытнасцю ? выбары стылёвых сродка?. Але, пакольк? нормы граматычнага строю лац?нскай мовы, як?я был? распрацаваны цягам клас?чнага перыяду, не парушаюцца, то дзяленне на клас?чную ? постклас?чную латынь мае хутчэй л?таратуразна?скае, чым л?нгв?стычнае значэнне.
У якасц? асобнага перыяда ? г?сторы? латын? вылучаюць познюю латынь, якая храналаг?чна супадае з III?VI стагоддзям? (
позняя ?мперыя
, яе
заняпад
? ?зн?кненне варварск?х дзяржа?). У творах п?сьменн?ка? гэтага перыяду (пераважна г?сторыка? ?
хрысц?янск?х
багаслова?, так?х як
Арыген
,
Цертул?ян
,
А?рэл?й А?гусц?н
) з’я?ляюцца
марфалаг?чныя
?
с?нтакс?чныя
нормы, як?я рыхтуюць пераход ад латын? да
раманск?х мо?
.
Тэкст на латын?, сярэднявечная
Б?бл?я
, 1407 год
Сярэднявяковая, або
хрысц?янская латынь
, ? гэта найперш
л?тург?чныя
(рэл?г?йныя) тэксты ? г?мны, спевы,
мал?твы
. У канцы 4 стагоддзя
?еран?м Стрыдоснк?
перакла?
Б?бл?ю
на лац?нскую мову. Гэта пераклад, вядомы пад назвай ≪
Вульгата
≫ бы? прызнаны ра?нацэнным арыг?налу на катал?цк?м
Трыдэнтск?м саборы
? 16 стагоддз?. З таго часу латынь, наро?н? са
старажытная?рэйскай
?
старажытнагрэчаскай
мовам? л?чыцца адной з сакральных мо? Б?бл??.
Лац?нская мова ?
Сярэдн?я вяк?
стала м?жнароднай мовай навук?, школы,
ф?ласоф??
, дыпламаты?, часткова л?таратуры.
Эпоха Адраджэння
пак?нула нам вял?кую колькасць навуковых прац на лац?нскай мове. Гэта медыцынск?я трактаты медыка? ?тальянскай школы 16 стагоддзя: ≪Аб будове чалавечага цела≫
Андрэаса В?зал?я
(1543), ≪Анатам?чныя наз?ранн?≫
Габрыеля Фалоп?я
(1561), ≪Анатам?чныя творы≫
Барталамея Э?стах?а
(1552) ? ?нш.
Латынь Сярэдн?х вяко? давол? далёка адыйшла ад клас?чных твора? рымлян, ? ? 14 стагоддз? ?
?тал??
пача?ся рух за вяртанне да ?зорнай старажытнай латын?
Цыцэрона
, у супрацьлегласць латын? царквы ? ?н?верс?тэта?, якую гуман?сты з пагардай звал? ≪куханнай латынню≫.
Гуман?сты
акты?на разма?лял? ? п?сал? на лац?нскай мове:
Т. Мор
,
Эразм Ратэрдамск?
,
М. Каперн?к
,
Ф. Бэкан
,
?. Ньютан
. Дзякуючы лац?нскай мове культура Рыма ? ?спрынятая ?м грэчаская культура стал? набыткам чалавецтва. Е?рапейск?я мовы адчул? на сабе ?плы? лац?нскай мовы як крын?цы лекс?чнага ?збагачэння ? папа?нення пал?тычнай, навуковай ? тэхн?чнай тэрм?налог??.
Лац?нск? алфав?т
абслуго?вае мног?я мовы свету.
Лац?нская мова ? 16 стагоддз? застаецца найважнейшым сродкам м?жнароднай камун?кацы? культурнага ? навуковага асяроддзя. Аднак, у час
Рэфармацы?
,
секулярызацыя
жыцця ?сё болей абмяжо?вае ?жыванне латын? ? царко?най гал?не:
лютэране
,
кальв?н?сты
,
англ?кане
перакладаюць
Б?бл?ю
на родныя мовы сва?х кра?н, у вын?ку чаго Б?бл?я роб?цца агульназразумелай. Людз? сам? вывучаюць б?блейск?я нормы ? пачынаюць крытыкаваць з ?х дапамогай дзяржаву, карале?скую ?ладу ? саму царкву. У дыпламаты? латынь паступова выцясняецца
французскай мовай
:
Вестфальская м?рная дамова
1648 года была першым м?жнародным пал?тычным дакументам, як? нап?саны не на латын?.
Да 18 стагоддзя латынь была м?жнароднай мовай навук?. У лац?нск?м перакладзе ? 1503 годзе стал? шырока вядомыя зап?сы
Амерыга Веспучы
аб адкрыцц?
Новага Свету
. На лац?нскай мове бы? складзены першы дакумент руска-к?тайск?х аднос?н ?
Нерчынская дамова
. На латын? п?са? свае творы ф?лосаф
Сп?ноза
(1632?1677), англ?йск? навуковец
?саак Ньютан
(1643?1727), руск? вучоны
М?ха?л Ламаноса?
(1711?1765) ? ?нш. Аднак пасля
Вял?кай французскай рэвалюцы?
? канцы 18 стагоддзя ?н?верс?тэцкае выкладанне было перакладзена з латын? на сучасныя мовы, што ?стотна падарвала статус латын? як асно?най мовы навук?. У вын?ку, у
19 стагоддз?
латынь амаль выйшла з ужываня. Долей за ?сё яна пратрымалася ?
ф?лалог??
(асабл?ва клас?чнай) ? медыцыне. У
20 стагоддз?
латынь засталася тольк? мовай
катал?цкай царквы
, аднак ? ? гэтай якасц? яна саступ?ла большасць паз?цый нацыянальным мовам розных кра?н у 2-й палове 20 стагоддзя. У апошн?я гады ? кра?нах
Заходняй Е?ропы
?
Па?днёвай Амерык?
?зн?к рух за адраджэнне выкарыстання лац?нскай мовы ? якасц? м?жнароднай мовы навук?. Адбылося некальк? кангрэса? м?жнароднай арган?зацы?, якую стварыл? дзеля гэтай мэты, выходз?ць спецыяльны часоп?с. Таксама латынь сёння з’я?ляецца аф?цыйнай мовай
Ватыкана
.
У рэцше рэшт лац?нская мова, разам са
старажытнагрэчаскай
, служыць дзеля ?тварэння тэрм?налог?? грамадска-пал?тычнай ? навуковай сферы.
Лац?нская мова ?першыню з’яв?лася ?
Беларус?
? 13 стагоддз?. Пачала пашырацца ? канцы 14 стагоддзя, пасля
?змацнення пал?тычнай сувяз?
з
Польшчай
. Пры гэтым яна часта выцясняла
старабеларускую мову
з дзяржа?нага справаводства. Асаб?ста гэтаму спрыял?
л?то?ск?я
феадалы, сярод як?х ?снавала легенда аб рымск?м паходжанн? л?то?скай эл?ты ? аб роднасц?
л?то?скай
? лац?нскай мовы. Яшчэ адной крын?цай распа?сюду лац?нскай мовы была
палан?зацыя
? акатал?чванне. З ?ншага боку, дзякуючы вывучэнню латын? беларуск?я кн?жн?к? пазнаём?л?ся з дасягненням? е?рапейскай навук? ? л?таратуры. У 16 стагоддз? латынь ведала большасць адукаваных людзей, у тым л?ку
правасла?най веры
.
Правасла?ны а?тар
Пётр Маг?ла
п?ша, што без лац?нскай мовы нельга ? дзяржаве абыйсц?ся. Ён пагаджаецца, што, каб людз? не был? ≪прастакам?≫, каб ≪каб ? ? пал?тычных рэчах, ? ? артыкулах веры разб?рал?ся≫, яны пав?нны акрамя грэчаскай ? славянскай мовы ведаць лац?нскую. Латынню карыстаецца правасла?ны дзеяч
Мялец?й Сматрыцк?
? мног?я ?ншыя. У цэлым ста?ленне да латын? было паважл?вае, яе ?спрымал? найперш як мову адукаваных людзей, а не як мову катал?цкай веры. У 1621 годзе
Ян Каз?м?р Пашкев?ч
п?са?: ≪Полска кв?тнет лац?ною, Л?тва кв?тнет русч?зною, Без той в Полсце не пребудзеш, Без сей в Л?тве блазном будзеш≫
[1]
. Пад ≪русч?зною≫ маецца на ?вазе менав?та
старабеларуская мова
.
У мног?х езу?цк?х школах, як?я ?снавал? ?
М?нску
,
Бабруйску
,
В?цебску
,
Гродна
,
Маг?лёве
,
Нясв?жы
,
Навагрудку
,
Оршы
,
Полацку
, нават выкладанне вялося на латын?. Мног?я дакументы
Метрык? Вял?кага Княства Л?то?скага
нап?саны на лац?нскай мове, часам з перакладам на
старабеларускую
.
У 16?18 ст. на
?сходнеславянск?х
землях, у т.л. на
Беларус?
, лац?ская мова выкладалася ? навучальных установах, выкарысто?валася ? справаводстве, дыпламатычнай перап?сцы, пры нап?санн? навуковых трактата? ? л?таратурных твора?. Яе добра ведал? ? на ёй п?сал? беларуск?я асветн?к?
М?кола Гусо?ск?
,
С. Будны
,
С?мяон Полацк?
,
Андрэй Волан
,
Франц?шак Князн?н
? ?ншыя. На лац?нскай мове был? нап?саны так?я творы, як паэма ≪
Пруская вайна
≫
Яна В?сл?цкага
, паэма ≪
Радз?в?л?яда
≫ (1592 г.)
Яна Радвана
, ≪
Граматыка славенская
≫
?вана Ужэв?ча
(1645 г.), ≪Уступныя лекцы? па матэматыцы≫
?вана Макцыянов?ча
(1725?1790). Беларуск?м паэтам-лац?н?стам бы?
М?ха?л Карыцк?
, а?тар алегарычнай паэмы ≪
Птушыны сейм
≫. Мног?я запазычанн? з лац?нскай мовы ?вайшл? ?
беларускую мову
(т.зв.
лац?н?змы
).
Лац?нская мова ? яе народнай (размо?нае верс??) ? так званая ≪
вульгарная латынь
≫ з’яв?лася асновай дзеля новых нацыянальных мо?
раманскай групы
, да якой належаць:
?тальянская мова
, якая ?зн?кла на
Апен?нск?м па?востраве
? вын?ку эвалюцы? лац?нскай мовы;
французская
?
акс?танская мовы
, як?я разв?л?ся ? былой
Гал??
пад уплывам германск?м дыялекта?;
?спанская
,
каталанская
,
партугальская
,
гал?с?йская
?
м?радская
мовы ? на
П?рэнейск?м па?востраве
,
рэтараманская
(на тэрыторы? рымская калон??
Рэцы?
? часта сучаснай
Швейцары?
? па?днёвы ?сход
?тал??
);
румынская мова
(на тэрыторы? былой прав?нцы?
Дак??
? сучаснай
Румын??
),
малда?ская мова
? некаторыя ?ншыя усходне-раманск?я мовы
Балканскага па?вострава
. Асабл?ва трэба адзначыць
сардз?нскую мову
як найболей бл?зкую да клас?чнай латын?.
Аднак мовы раманскага паходжання вельм? адрозн?ваюцца адна ад адной. Гэта тлучачыцца тым, што латынь засвойвалася ? розных прав?нцыях ?мперы? з рознай хуткасцю, уступала ? складанае ?заемадзеянне з мясцовым? мовам? ? дыялектам?. Аднак раманск?я мовы маюць падобныя марфалаг?чныя лац?нск?я рысы. Напрыклад, глагольная с?стэма
французскай мовы
прадста?ляе сабою далейшае разв?ццё форм глагола, якое пачалося яшчэ ? народнай латын?. У перыяд фарм?равання французскай л?таратурнай мовы на яе ме? уплы? лац?нск? с?нтакс?с, пад уздзеяннем якога ? французскай граматыцы фарм?равал?ся прав?лы спалучэння ? паслядо?насц? часо?,
?нф?н?ты?ныя
звароты ? ?нш.
Спробы рымлян падпарадкаваць сабе германск?я плямёны ? 1 ст. да н.э. ? 1 ст. н.э.
не мел? поспеху
, аднак эканам?чныя сувяз? рымлян з
германцам?
?снавал? до?га. Яны здзесн?вал?ся гало?ным чынам праз рымск?я гарн?зоны-калон??, размешчаныя ?здо?ж рэк
Рэйн
?
Дунай
. Аб гэтым нагадваюць нават сённешн?я назвы нямецк?х гарадо?:
Кёльн
(
ням
.
Koln
, ад лац.
colonia
? ≪пасел?шча≫),
Кобленц
(
ням
.
Koblenz
, лац.
confluentes
? л?таральна ≪як? сцякаецца≫, бо Кобленц размешчаны ля збегу
Мозэля
?
Рэйна
,
Рэгесбург
(нем.
Regensburg
, от лат.
regina castra
),
горад Вена
(ад лац.
vindobona
) ? ?нш.
У Брытан?? найболей старажытным? слядам? лац?нскай мовы з’я?ляюцца назвы гарадо? са складовай часткай
-chester
,
-caster
ц?
-castle
от лац.
castra
? ≪ваенны лагер≫ ?
castellum
? ≪умацаванне≫,
foss-
ад лац.
fossa
? ≪ро?≫,
col(n)
ад лац.
colonia
? ≪пасел?шча≫:
Манчэстэр
(англ.
Manchester
),
Ланкастэр
(англ.
Lancaster
),
Ньюкасл
(англ.
Newcastle
),
Фосбрук
(англ.
Fossbrook
),
Л?нкальн
(англ.
Lincoln
),
Калчэстэр
(англ.
Colchester
). Заваяванне Брытан?? ? 5-6 стагоддзях германск?м? плямёнам?
англа?
,
сакса?
?
юта?
павял?чыла колькасць лац?н?зма? за кошт сло?, як?я германцы раней перанял? ад рымлян.
Беларускае слова ≪палац≫ паходз?ць ад назвы аднаго з сям? сакральных узгорка?, на як?х бы? пабудаваны Рым, ?
Palatin
. Ц?кава, што гэтая назва патрап?ла ? мног?я е?рапейск?я мовы (
англ
. ≪Palace≫, рускае ≪Палаты≫ ? ?нш).
Слова ≪
бульба
≫ можа быць звязана з лац?нск?м ≪bulbus≫ (≪цыбул?на≫). Ц?кава, што ? мног?я е?рапейск?я мовы яно патрап?ла менав?та ? значэнн? ≪цыбуля≫ (?спанскае bulbo, ?тальянскае bulbo, франц. bulbe, нямецкае Bolle). Пра?да, у
польскае
≪bulwa≫ азначае ≪клубень≫, а чэшскае bulva ? ≪караняплод≫.
Само беларускае слова ≪цыбуля≫ таксама мае раманскае паходжанне (
?спанскае
≪cebolla≫ ? ≪цыбул?на≫,
французскае
≪ciboule≫ ? ≪цыбуля-татарка≫). Адсюль паходз?ць ?
?тальянскае
≪cipollina≫ (≪цыбулька≫) ?, адпаведна, ?мя гало?нага героя кн?г?
Дж. Радары
≪
Чыпал?на
≫. Ц?кава, што ? некаторых
укра?нск?х
перакладах яго ?мя гучыць як ≪Цибул?но≫
[1]
.
Лац?нская мова захо?вае мног?я арха?чныя ?ндае?рапейск?я рысы, што збл?жае яе з
хецкай мовай
,
?нда?ранск?м?
,
кельцк?м?
мовам?.
Лац?нская мова характарызуецца выразным выма?леннем галосных ? зычных, галосныя бываюць до?г?я ? каротк?я, ?ндае?рапейскае
s
пам?ж галосным? пераходз?ць у
r
, проц?паста?ленне прыдыхальных ? непрыдыхальных зычных, характэрнае для мног?х старых ?ндае?рапейск?х мо?, у лац?нскай мове адсутн?чае.
Латынь мае складаную с?стэму скланення
назо?н?ка?
, як?я маюць пяць тыпа?
скланення
. У лац?нскай мове выдзяляюць 6
склона?
(прыкладна як ? ?
славянск?х мовах
), але ? множным л?ку адзначаецца
аман?м?я
форм датыва ? аблатыва.
Прыметн?к
бывае трох
рода?
? дапасо?ваецца да назо?н?ка ? родзе.
Дзеясло?
валодае вельм? багатай с?стэмай
часо?
з адрозн?ваннем
?мперфекта
?
перфекта
? прошлым часе. У лац?нскага дзеяслова тры лады (абвесны, умо?ны ? загадны), два станы (незалежны ? залежны), выдзяляецца чатыры
спражэнн?
, ёсць мноства няправ?льных дзеяслова?.
Пераважны парадак сло? SOV, пры як?м дзеясло? займае апошняе месца ?
сказе
, арха?чны.
Багацце флекты?ных форм у спалучэнн? з традыцыйным? спосабам? слова?тварэння роб?ць лац?нскую мову вельм? гнуткай ? здольнай выражаць складаныя паняцц? ? с?туацы?.
У вын?ку таго, што латынь до?га функцыянавала на тэрыторы?
Е?ропы
, адначасова з нацыянальным? мовам?, яна адчувала ?плы? гэтых мо?. Гэта адб?валася на чытанн? лац?нск?х тэкста?, як? падпарадко?вал?ся нормам выма?лення адпаведных нацыянальных мо?
[2]
. Гэтая тэндэнцыя захо?ваецца ? ? наш час.
Пры выма?ленне лац?нск?х сло? нос?б?ты сучасных мо? часта не надаюць уваг? таму, каб выма?ляць лац?нск?я словы так, як гэта раб?л? старажытныя рымляне, у вын?ку чаго ?зн?кла мноства с?стэм лац?нскага выма?лення. У большасц? выпадка? лац?нкае выма?ленне адаптыруецца да фанетык? роднай мовы. У ?ншых выпадках педагог? артыентыруюцца на выма?ленне ? сучасных
раманск?х мовах
, абап?раючыся на спрэчны тэз?с, быццам за 2 тысячы гадо? фанетыка гука? мала змян?лася.
У лац?нскай мове ёсць некаторая колькасць грэчаск?х запазычання?, але асно?ная частка яе лекс?к? ?ласналац?нская. ?снуе шмат спосаба? слова?тварэння з дапамогай суф?кса? ? прыставак.
Лац?нская мова ?
б?ялог??
можа л?чыцца самастойнай навуковай мова?, якая пайшла ад латын?
эпох? Адраджэння
, але ?збагачаная мноствам сло?, запазычаных пераважна са
старажытнагрэчаскай
? ?ншых мо?. Акрамя таго, мног?я словы латын? ?жываюцца ? б?ялаг?чных тэкстах у новым, спецыяльным сэнсе. Граматыка ? лац?нскай б?ялаг?чнай мове значна спрошчана.
Лац?нск? алфав?т
дапо?нены: у адрозненн? ад клас?чнай латын?, у ?м ёсць л?тары ≪j≫, ≪u≫, ≪w≫.
Сучасныя кодэксы б?ялаг?чнай наменклатуры патрабуюць, каб навуковыя назвы жывых арган?зма? был? па форме ≪лац?нск?м?≫, то бое был? нап?саны л?тарам? лац?нскага алфав?та ? падпарадко?вал?ся прав?лам лац?нскай граматык?, незалежна ад таго, з якой мовы яны запазычаныя.
Зноск?