Горад Гродна Герб Сцяг Кра?на Беларусь Вобласць Гродзенская Каардынаты 53°40′00″ пн. ш. 23°49′00″ у. д. H G Я O Унутраны падзел 2 раёны К?ра?н?к Андрэй Валер’ев?ч Хмель Заснаваны X стагоддзе [1] Першая згадка 1128 [2] Плошча 142 ± 1 км² Вышыня цэнтра 137 м ? 119 м [3] Водныя аб’екты Нёман Насельн?цтва ▲ 361 115 чал. ( 1 студзеня 2024 ) [4] Шчыльнасць 2520 чал./км² Нацыянальны склад беларусы ? 62,57 %, паляк? ? 19,74 %, руск?я ? 12,2 %, укра?нцы ? 1,82 %, ?ншыя ? 3,67 % [5] Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 15 2 Паштовыя ?ндэксы 230000?230029 А?тамаб?льны код 4 СААТА 4401000000 Аф?цыйны сайт grodno.gov.by Гродна на карце Беларус?  ±

Гродна на В?к?схов?шчы

Гро?дна ^{[~ 1] [6]} ( трансл?т. : Hrodna ) ? горад абласнога падпарадкавання на захадзе Беларус? , адм?н?страцыйны цэнтр Гродзенскай вобласц? ? Гродзенскага раёна . Размешчаны ? заходняй частцы вобласц?, на рацэ Нёмане , на мяжы з Польшчай ? Л?твой (за 15 ? 30 км адпаведна). Вузел чыгунак на В?льнюс ( Л?тва ), Масты , Беласток ( Польшча ), а?тадарог на В?льнюс, Л?ду , Ва?кавыск . Порт, аэрапорт.

Гродна ? адз?н з найстарэйшых гарадо? Беларус?. Упершыню згаданы пад 1128 годам у ?пацье?ск?м летап?се ^[7] . З сярэдз?ны XIII стагоддзя ? складзе Вял?кага Княства Л?то?скага . У 1376 годзе Гродна вылучана ? асобнае ?ладанне князю В?та?ту . У 1795 годзе Гродна далучана да Рас?йскай ?мперы? , з 1801 года цэнтр Гродзенскай губерн? . Горад бы? цэнтрам па?стання 1863?1864 гадо? на Беларус? . У л?пен? 1920 года ?стано?лена савецкая ?лада, але ? кастрычн?ку 1920 года горад заняты польск?м? войскам?, застава?ся ? складзе Польскай Рэспубл?к? да верасня 1939 года, кал? горад заняла Чырвоная Арм?я . 23 чэрвеня 1941 года Гродна захоплена нямецк?м? войскам? , а 16 л?пеня 1944 года ? ходзе аперацы? ≪Баграц?ён≫ у горад увайшл? савецк?я войск?.

Назва [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Нарматы?ная форма назвы паходз?ць ад беларус?заванай рускай перадачы польскай назвы ( Гродна > Гродно > Grodno ) ? адлюстро?вае працэсы спачатку палан?зацы? , а потым рус?ф?кацы? Беларус?.

Адпачатным варыянтам назвы л?чыцца форма ≪Горадзен≫, засведчаная як ≪Городенъ≫ у летап?сных зап?сах пачынаючы ад Х?? ст. ^[8]

Бл?зк?м чынам у тыя часы мус?ла называцца ? рэчка, ля ?току якой з Нёманам узн?к горад ? якая цяпер называецца Гарадн?чанка . Так жа сама ад назва? невял?к?х прытока? буйных рэк пайшл? ? назвы В?цебска , Гомеля , Бабруйска , Дз?сны ? ?нш. пасел?шча?, першапачаткова ?зн?клых на сутоку.

≪Горадзен≫ ? г?дрон?м балцка-л?то?скага паходжання. Так? ж корань таксама ? л?то?ск?х г?дрон?мах Gardinas, Gardena, Garduva, Gard?, Gard-upis , латышск?х Gard-upe, Gardena, Gardau?a ^[9] . На Верхн?м Павоччы той жа корань Gard - у балцк?м г?дрон?ме Гардата? (з прытокам Аката? з так?м жа балцк?м г?дран?м?чным суф?ксам -at- ) ^[10] . На Панёманн? той жа корань Gard - у балцк?м г?дрон?ме Гарадзея (> Гарадзейка).

Гэта пацвярджаецца ? формай Gar?dinas (Гардз?нас), якая захавалася ? л?то?ск?м ма?ленн? а?тахтонных насельн?ка? рэг?ёна. Рэчка з дакладна такой жа назвай працякае на па?днёва-заходняй ускра?не л?то?скага Панявежыса ^[11] .

Балцк? г?дран?м?чны корань Gard- звязаны з ?ндае?рапейск?м * gherd - ≪ахопл?ваць; агароджваць≫ (ад карацейшага * gher - ≪хапаць, абдымаць≫) ^[12] . Ад яго таксама ? л?то?скае gardas ≪загарода (для свойскай жывёлы)≫, праславянскае * gordъ ≪горад (агароджанае месца)≫.

Назва Горадзен з таго ж семантычнага шэрагу, што ? балцк?я г?дрон?мы тыпу Жлоб?н , Гамея (> Гамяюк ), як?я ?рэшце ?зыходзяць да каранё? *gleb(h)- ≪сц?скаць≫, *gem- ≪хапаць, сц?скаць≫. Мяркуецца, што так?я назвы адлюстро?ваюць канф?гурацыйныя асабл?васц? адпаведнай рак? ц? возера ^[13] .

Значэнне назвы рак? можна перадаць як ≪Зв?л?стая, кружл?вая (рака)≫.

Згодна з ?ншай верс?яй, назва паходз?ць ад слова ≪горад≫ (В. Жучкев?ч) ^[14] .

Назвы горада на розных мовах, у розны час:

• Городен , Городень , таксама Городна , Городня  ? старажытнаруская-старабеларуская летап?сная назва.
• Гро?дно  ? палан?заваная назва, з’яв?лася каля 1560-х гадо?. ^[15]
• Го?радна , Го?радня  ? мясцовыя варыянты назвы ? XX стагоддз? ^[16] .
• Гаро?дня  ? сучасная паэтычна-л?таратурная назва ( М. Багданов?ч , У. Караткев?ч ), папулярная як альтэрнатыва аф?цыйнай.
• Grodna  ? сярэдневяковая лац?нская назва (атлас Бра?на, 1575).
• Grodno  ? польская назва.
• Gardinas  ? л?то?ская назва.
• Garthen, Garten  ? нямецкая назва ? сярэдневяковых лац?на- ? нямецкамо?ных хрон?ках (таксама Garto ^[17] ), якая ?жывалася як аф?цыйная ? XX стагоддз?, у час нямецк?х акупацый.

пачатковая форма (назо?ны склон)	Гродна	Горадна	Горадня	Горадзен	Горадзень	Гародня
граматычны род	н?як?	н?як?	жаночы	мужчынск?	мужчынск?	жаночы
родны скл.	Гродна	Горадна	Горадн?	Горадна	Горадня	Гародн?
давальны скл.	Гродну	Горадну	Горадн?	Горадну	Горадню	Гародн?
в?навальны скл.	Гродна	Горадна	Горадню	Горадзен	Горадзень	Гародню
творны скл.	Гроднам	Гораднам	Горадняй	Гораднам	Гораднем	Гародняй
месны скл.	Гродне	Горадне	Горадн?	Горадне	Горадн?	Гародн?

Герб [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Гербам Гродна з’я?ляецца так званы Алень Святога Губерта , як? бы? прыняты 1 кастрычн?ка 1990 года. Так?м самым бы? ? першы герб горада (1540?1795). Пэ?ны час (15 чэрвеня 1988 ? 1 кастрычн?ка 1990) выкарысто?валася адмена герба без крыжа, але з пяц?канцовай зоркай у левым верхн?м куце. У часы Рас?йскай ?мперы? горад карыста?ся двума варыянтам? герба з выявай зубра. Больш ранн? варыянт бы? неаф?цыйным гербам горада ? часы СССР.

• С?мвол?ка Гарадзеншчыны
• 
  Пячатка горада, XVII ст.
• 
  Харугва Гарадзенскага павета .
• 
  Герб Гродзенскай губерн? (да 1845 ).
• 
  Гарадск? герб за польск?м часам.

Геаграф?я [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Геалог?я ? рэльеф [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Мясцовасць горада ? вакол?ц узгорыстая.

Буда?н?чыя мел ? вапна на па?ночных ускра?нах (Мелавыя Горы). Раней на па?ночным усходзе здабывал? гл?ну.

Глеба гл?н?стая.

Кл?мат [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Кл?мат Гродна ?мерана кантынентальны з мяккай з?мой ? цёплым летам.

Кл?мат Гродна
Паказчык	Сту	Лют	Сак	Кра	Май	Чэр	Л?п	Жн?	Вер	Кас	Л?с	Сне	Год
Абсалютны макс?мум,  °C	11,8	15,0	22,4	29,2	32,0	34,0	35,7	36,2	34,2	25,2	17,2	12,7	36,2
Сярэдн? макс?мум, °C	?1,1	?0,1	4,9	12,9	19,0	21,5	23,9	23,4	17,5	11,3	4,4	?0,1	11,4
Сярэдняя тэмпература, °C	?3,5	?3,2	0,8	7,2	13,1	15,8	18,2	17,4	12,4	7,1	1,8	?2,2	7,1
Сярэдн? м?н?мум, °C	?5,8	?5,7	?2,5	2,5	7,5	10,6	12,7	12,0	8,1	3,8	?0,4	?4,4	3,2
Абсалютны м?н?мум, °C	?33,7	?36,1	?26,9	?9,3	?6	?0,7	3,0	?1,4	?4,3	?13,5	?19,8	?31,5	?36,1
Норма ападка?, мм	34	29	32	33	55	66	75	57	52	36	42	41	552
Крын?ца: Надвор'е ? кл?мат

Час пасева?: канец сакав?ка-пачатак чэрвеня. Жн?во да сярэдз?ны верасня. Пазней ? аз?мыя пасевы ? збор пладо?. Пераважны к?рунак вятро? ? заходн?.

Г?драграф?я [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Рака Нёман цячэ праз цэнтр горада з па?днёвага ?сходу на па?ночны захад ?, прыня?шы ? сябе Ласасянку, крута паварочвае на по?нач. Дал?на Нёмана вузкая. У цэнтры горада ? н?жэй па цячэнн? правы бераг вышэйшы за левы. Бераг? ?я?ляюць сабой асобныя ?звышшы, прарэзаныя стромк?м? ярам? ? пакрытыя пералескам? (Румлёва вышэй па цячэнн?, лесапарк Пышк? ? н?жэй). Нёман суднаходны ?н?з па цячэнн?.

Прыток? Нёмана: ? г?старычным цэнтры ? рэчк? Гарадн?чанка ? Юрысдыка, на ?скра?не ? рака Ласасянка i рэчка Зарн?ца .

Азёры: Юб?лейнае вадасх., кар’ер ≪Зялёнка≫.

Адм?н?страцыйны падзел [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Гродна падзяляецца на 2 адм?н?страцыйныя раёны ? Лен?нск? ^[18] ? Кастрычн?цк? ^[19] . У горадзе ёсць 120 м?крараёна? ^[20]

Г?сторыя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Старажытнасць [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Да ?зн?кнення дзяржа? земл? Гарадзеншчыны засялял? плямёны крыв?чо? , яцвяга? , л?твы . Археалаг?чныя раскопк? паказваюць, што першыя славянск?я пасел?шчы на высок?м беразе Нёмана з’яв?л?ся яшчэ ? X стагоддз?. У XII стагоддз? на месцы гэтых пасел?шча? узн?к горад , як? размяшча?ся на скрыжаванн? гандлёвых шляхо? ? першапачаткова ?я?ля? сабой невял?кую крэпасць з умацаваным гандлёвым горадам.

Першыя звестк? пра Горадзен змяшчаюцца ? ?пацье?ск?м , Ла?рэнце?ск?м ? Радз?в?ла?ск?м летап?сах ? датуюцца 1127 годам (у савецкай г?старыяграф?? з прычыны няправ?льнага пераводу летазл?чэння памылкова замацавалася дата 1128 ^[21] ; менав?та ад яе па ?нерцы? л?чацца ? адзначаюцца юб?ле? горада ^[22] ), кал? ён бы? стал?цай Гарадзенскага княства . У другой палове XII стагоддзя княз? Барыс ? Глеб збудавал? царкву, вядомую цяпер як Каложская . У 1241 годзе, пры княжанн? Юрыя Глебав?ча , горад спустошыл? татары , а ? 1284 годзе ? нямецк?я рыцары .

У XIII стагоддз? мясцовыя княствы пачал? кансал?давацца вакол Наваградка , беручы ?дзел у стварэнн? новай дзяржавы ? Вял?кага Княства Л?то?скага . З 1270 года Гарадзенскае княства канчаткова ?вайшло ? склад Вял?кага Княства Л?то?скага.

У Вял?к?м Княстве Л?то?ск?м [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Пасля далучэння да Вял?кага Княства Л?то?скага Горадзен бы? ва ?ладанн? вял?кага князя Трайдзеня , як? ? 1276 годзе пасял?? тут пруса?, што ?цякл? ад крыжако? ^[23] .

У XIII?XIV стагоддзях Горадзен вё? упартую барацьбу з Тэ?тонск?м ордэнам . Прыкладна ? 1300 годзе кашталянам Горадзенскага замка ста? знакам?ты Давыд Гарадзенск? , сын Да?монта ? найбл?жэйшы паплечн?к Гедз?м?на . У 1305 годзе ён разам з Гедз?м?нам каля Горадна разб?? ушчэнт войска крыжацкага комтура Конрада Л?хтэнхагена. На працягу наступных гадо? ён не тольк? паспяхова адб?ва? варожыя напады, але ? сам нанос?? крыжакам удары. У 1326 годзе Давыда Гарадзенскага па-здрадн?цку заб?? мазавецк? шляхц?ч Андрэй Гост.

У 1376 годзе Горадзень перайшо? у валоданне князя В?та?та , як? зраб?? горад у 1392 годзе другой сваёй стал?цай (агулам у 1386?1430 гадах вял?к? князь наведа? Горадзень 31 раз ^[24] ). У канцы XIV стагоддзя В?та?т заснава? у горадзе Фарны касцёл . Не?забаве Горадзень ста? найсла?нейшым, пасля В?льн? , горадам кра?ны. Горадзенская харугва ? складзе войска Вял?кага Княства Л?то?скага ?дзельн?чала пад к?ра?н?цтвам В?та?та ? Грунвальдскай б?тве .

Са скасаваннем у 1413 годзе княства?, Горадна стала павятовым горадам Троцкага ваяводства . У 1391 годзе яно атрымала няпо?нае, а ? 1496 ? по?нае Магдэбургскае права . У Горадне ?тварылася маг?стратура , а ? 1540 годзе горад атрыма? уласны герб ≪у блак?тным пол? алень святога Губерта з залатым крыжам пам?ж рагам?≫ ^[25] . У 1543?1601 гадах у Горадне дзейн?чала ≪Л?то?ская капэла≫ ? адз?н з найбольш ранн?х музычных калектыва? на Беларус?.

У 1560?1561 гадах Гродна займала вял?кую тэрыторыю, складалася з права- ? левабярэжнай частак, у горадзе был? тры плошчы (старада?н?я ≪Нямецк?≫ ? ≪Занёманск?≫ рынк?), 32 вул?цы ? 5 тракта? ^[24] .

У Рэчы Паспал?тай [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Кароль польск? ? вял?к? князь л?то?ск? Стэфан Баторый у 1576 годзе перабудава? палац, вядомы як Стары Замак, у як?м да 1586 года размяшчалася яго рэз?дэнцыя. Па смерц? Стэфана Баторыя ? сувяз? з тым, што пам?ж прыдворным? медыкам? ?зн?кла спрэчка, 14 снежня 1586 года ? Гродне правял? першае на тэрыторы? Усходняй Е?ропы анатамаванне яго цела. Станам на 1588 год у месце было больш за 700 будынка?, 31 вул?ца, цэх? рамесн?ка?-метал?ста?, цагельн?ка?, ганчаро?, целляро? ? ?нш. У 1589?1795 гадах Гродна ? цэнтр эканом?? . У 1633 годзе ? Гродне прымал? Венецыянскае пасольства.

У гэтыя часы ? Гродне распачал? сваю дзейнасць манаск?я ордэны езу?та? , дам?н?канца? , францысканца? , бернардз?нак , брыг?так , кармел?та? ? бан?фрата? (першы катал?цк? а?гусц?нск? кляштар з’яв??ся тут яшчэ ? XV стагоддз?). Пасля Берасцейскай ун?? ? Гродне ?мкл?ва распа?сюджваецца ?н?яцтва. Да канца XVIII стагоддзя ? горадзе было 9 касцёла? ? 2 ун?яцк?я кляштары .

З другой паловы XVII стагоддзя пача?ся час эканам?чнага заняпаду ? разв?цц? Гродна, што было наступствам шляхецкай анарх?? ? шматл?к?х спусташальных война?.

У вайну пам?ж Масков?яй ? Рэччу Паспал?тай (1654?1667) Гродна ? 1655?1657 гадах захап?л? ? спустошыл? маско?ск?я войск?. У 1673 годзе прынята соймавая канстытуцыя, паводле якой у месце мус?? праводз?цца кожны трэц? сойм Рэчы Паспал?тай. У 1678 годзе тут адбы?ся першы генеральны сойм, на як?м зацвердз?л? Андруса?ск? дагавор аб перам?р’? пам?ж Масков?яй ? Рэччу Паспал?тай ? ?тварыл? саюз пам?ж дзвюм? дзяржавам? супраць Турцы? .

У Па?ночную вайну (1700?1721) у 1702?1708 гадах Гродна некальк? разо? пераходз?ла з рук у рук?, было разбурана ? разрабавана рас?йск?м? ? шведск?м? войскам?, а ? 1709?1710 гадах горад перажы? чумную пошасць , у вын?ку якой заг?нула значная частка насельн?цтва.

У 1705 годзе ? Гродне, у Фарным касцёле, адбылася сустрэча пам?ж каралём польск?м ? вял?к?м князем л?то?ск?м А?густам Моцным ? рас?йск?м ?мператарам Пятром I , як?я выпрацо?вал? супольную пал?тыку супраць шведскага караля Карла XII . Вял?кую шкоду нанесл? гораду пажары 1675, 1720, 1750 ? 1782 гадо?.

У другой палове XVIII стагоддзя ? Гродне працавал? дзяржа?ныя ?становы Вял?кага Княства Л?то?скага ? Скарбовая кам?с?я, Ваенная кам?с?я, асэсарск? суд. У 1775 годзе ? Гродна з М?нска ? Навагрудка перанесл? пасяджэнн? вярхо?нага суда Вял?кага Княства Л?то?скага ? Трыбунала Вял?кага Княства Л?то?скага . У 1793 годзе горад атрыма? статус стал?цы Гродзенскага ваяводства .

У 1760-я?1770-я гады ^[26] гарадзенск? староста, падскарб? надворны л?то?ск? Антон? Тызенга?з заснава? у месце ? яго вакол?цах шэраг мануфактур : суконную , збройную, панчошную, карэтную ? г. д. Ён жа адкры? першы ? Гродне тэатр . ^[27] З 1775 па 1781 гады ? горадзе ?снавала медыцынская акадэм?я, якую ? 1781 годзе перанесл? ? В?льню на правах медыцынскага факультэта В?ленскага ?н?верс?тэта . Створаная на сродк? Антон?я Тызенга?за Гродзенская музычная трупа пасля пераводу ? Варшаву дала пачатак Варша?скай оперы.

19 красав?ка 1776 года ? Гродне заснавал? кам?с?ю добрага парадку, якая займалася ?парадкаваннем горада, паляпшэннем яго гаспадарча-ф?нансавага станов?шча. У кампэтэнцыю кам?с?? таксама ?ваходз?л? пытанн? ?парадкавання гарадскага арх?ва, складання ?нвентаро? ? плана?, супрацьпажарная бяспека , буда?н?цтва, сан?тарна-г?г?ен?чныя мерапрыемствы, рэв?з?я шп?таля? ? ?нш. Адным з вын?ка? дзейнасц? кам?с?? стала адбудова ? 1784 годзе Гродзенскай гарадской ратушы ^[26] .

27 мая 1793 года ? Гродне ? будынку Новага Замка адбы?ся апошн? сойм Рэчы Паспал?тай (г. зв. ≪нямы сойм≫), як? зацвердз?? друг? падзел Рэчы Паспал?тай . Гродна было адным з цэнтра? па?стання 1794 года пад к?ра?н?цтвам Тадэвуша Касцюшк? (гэтак, сюды перавял? з В?льн? Цэнтральную дэпутацыю Вял?кага Княства Л?то?скага). У 1795 годзе ? вын?ку трэцяга падзелу Рэчы Паспал?тай горад апыну?ся ? складзе Рас?йскай ?мперы?. 25 л?стапада таго ж года ? Гродне адбылося адрачэнне ад стальца апошняга караля польскга ? вял?кага князя л?то?скага ? Стан?слава А?густа Панято?скага .

• Гравюры ? планы Гродна
• 
  Бра?н ? Хогенберг, 1575 г.
• 
  Т. Мако?ск? , 1600 г.
• 
  Крогт пв. Хогенберг, 1623 г.
• 
  1655 .
• 
  Кустос, XVII ст.
• 
  Лясор, 1713 г.
• 
  (памылкова) Бодэнер, 1729 г.
• 
  1758 г.

У Рас?йскай ?мперы? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

З 1801 года Гродна стала цэнтрам губерн? . У гэты час усе гарадск?я прыв?ле? вывезл? ? Санкт-Пецярбург ? В?льню . Далучэнне да Рас?? пазбав?ла Гродна ранейшых право?, замарудз?ла разв?ццё эканом?к? ? культуры.

У вайну 1812 года ? горад 2 л?пеня ?вайшл? войск? Напалеона . Гродна стала цэнтрам аднайменнага дэпартамента Вял?кага Княства Л?то?скага , адно?ленага Напалеонам. У горадзе сфарм?рава?ся аддзел Нацыянальнай гварды? Вял?кага Княства з 290 чалавек, жандармерыя з 856 чалавек. Таксама ? Гродне ?шо? набор рэкрута? у л?то?ск?я пяхотныя ? кавалерыйск?я частк?. З губерн? ? войска Вял?кага Княства было набрана каля 6 400 чалавек , з ?х паводле загада? аб маб?л?зацы? 2 495 пяхотн?ка? ? 1 103 кавалерысты . Л?то?ск?я частк? ?дзельн?чал? ? баях супраць рас?йскага войска на канцавым этапе вайны 1812 года , а таксама ? кампан?ях 1813 ? 1814 гадо?. Рас?йск?я войск? ?зно? занял? горад 8 снежня .

Гродна было адным з цэнтра? нацыянальна-вызваленчага руху Польшчы ? Вял?кага Княства Л?то?скага ? 1830 годзе. У 1862 годзе праз горад была пабудавана Пецярбургска-Варша?ская чыгунка , што паспрыяла разв?ццю рамесных майстэрня?, дрэваапрацо?чай ? тытунёвай прамысловасц?.

У 1863 годзе Гродзенская губерня стала эп?цэнтрам нацыянальна-вызваленчага па?стання пад к?ра?н?цтвам Кастуся Кал?но?скага . Перад па?станнем К. Кал?но?ск? ? В. Урубле?ск? ?тварыл? ? месце рэвалюцыйную арган?зацыю.

У 1885 годзе адбы?ся вял?к? пажар, як? значна пашкодз?? г?старычны цэнтр Гродна. У канцы XIX стагоддзя ? горадзе працавал? 73 прамысловыя прадпрыемствы.

У Першую сусветную вайну 3 верасня 1915 года Гродна занял? войск? кайзера?скай Герман?? ? ?ключыл? яе ? склад нямецкай адм?н?страцыйнай адз?нк? ≪ Обер-Ост ≫.

На думку польск?х г?сторыка?, у канцы вайны нямецк?я ?лады праводз?л? ? Гродне пал?тыку аслаблення польскага ?плыву: горад аддзял?л? ад Царства Польскага дэмаркацыйнай мяжой, што перашкаджала кантактам пам?ж мясцовым? палякам? ? ?ладам? ? Варшаве . Паводле гэтага ж меркавання, немцы падтрымл?вал? беларуск?я ? л?то?ск?я арган?зацы?, як?я ? той час фарм?равал?ся ? Гродне, ? адначасова зн?шчал? польск?я ^[28] . Апроч таго, яны не дазвалял? фарм?раваць польскую адм?н?страцыю ^[28] .

• Да?н?я граф?чныя выявы горада
• 
  Новы замак.
• 
  Капл?ца пры Новым замку.
• 
  Гарадн?ца, 1789 г.
• 
  Каложcкая царква, 1852 г.
• 
  Каложcкая царква, 1866 г.
• 
  Каложа ? замк?.
• 
  Каложа ? Нёман.
• 
  Новы ? Стары замк?.

У БНР [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

25 сакав?ка 1918 года Рада БНР абвясц?ла Гарадзеншчыну (разам з горадам Беластокам ) тэрыторыяй Беларускай Народнай Рэспубл?к?. Нямецк?я войск? не перашкаджал? ?тварэнню ?стано? БНР ^[28] . У л?стападзе ? Гродне пача? дзейн?чаць беларуск? кам?тэт культурна-нацыянальнай сувяз? ^[29] . 19 л?стапада таго ж года ? Гродне ?тварылася Беларуская Рада, у снежн? сюды пераеха? урад БНР на чале з Антонам Луцкев?чам , пачалося фарм?раванне беларускага войска: арган?заваны 1-ы беларуск? полк , асобны батальён Гродзенскай камендатуры ? Беларуск? гусарск? эскадрон .

Ад пачатку 1919 года ? Гродне асе? Стан?сла? ?вано?ск? , як? заня? пасаду кам?сара польскага ?рада па Гродзенскай акрузе, нягледзячы на пратэсты л?то?ск?х ? беларуск?х урада?. У лютым ён пастав?? сваёй мэтай л?кв?дацыю беларускага войска, дамагаючыся тым самым, каб улада Л?твы не распа?сюдз?лася на Гродна. Адразу рэал?заваць свае планы яму не ?далося, хоць ён здоле? перацягнуць на польск? бок адз?н батальён (каля 500 чал.), як? бы? затым далучаны да Ковенскага палка стральцо? Л?то?ска-беларускай дыв?з?? . Рэшта беларуск?х падраздзялення? засталася ? горадзе, не падда?шыся аг?тацы?.

Пасля адыходу з Гродна нямецк?х войска? 27 красав?ка 1919 года штурмавыя аддзелы Польскай вайсковай арган?зацы? без бою авалодал? гало?ным? аб’ектам? горада, раззбро?л? беларуск? конны эскадрон. Частка беларуск?х вайско?ца? перайшла на тэрыторыю Л?твы ? ?л?лася ? склад беларуск?х часцей л?то?ск?х узброеных с?л.

У 1919?1921 гадах беларускую культурна-асветн?цкую працу ? Гродне праводз?ла Грамада беларускай моладз? : утварылася 1-я Гродзенская агульная беларуская школа, Фарштацкая (Занёманская) школа, Гродзенская беларуская прытулкавая школа; дзейн?чал? Беларуская школьная рада ? Гродзенская цэнтральная Беларуская вучыцельская рада, выдавалася газета ≪Беларускае слова≫.

За польск?м часам [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Кал? Гродна занял? польск?я войск?, горад уключыл? ? склад часовай адм?н?страцыйнай адз?нк? ? Грамадзянскага ?пра?лення Усходн?х зямель (ГУУЗ). З 7 чэрвеня 1919 года Гродна ? цэнтр павета В?ленскай акруг? ГУУЗ.

У савецка-польскую вайну ? 1920 годзе бальшав?к? захап?л? Гродна ? ?трымл?вал? яго дзесяць тыдня?. У вын?ку савецка-л?то?ск?х перамо?, падчас як?х тэрыторыя Беларус? разглядалася як рас?йская, яны дал? згоду на макс?мальнае задавальненне тэрытарыяльных патрабавання? л?то?ца? (у тым л?ку фармальна перадал? ?м Гродна). Л?то?ск? бок абавязва?ся спын?ць на сваёй тэрыторы? дзейнасць ≪антысавецк?х арган?зацый ? груп≫ , у тым л?ку органа? БНР i польск?х арган?зацый. Пасля таго, як Гродна занял? польск?я войск?, структур ГКУЗ ужо не адна?лял?. 20 снежня горад уключыл? ? Навагрудскую акругу Польскай Рэспубл?к?.

Згодна з умовам? Рыжскага м?рнага дагавора (1921) Гродна аф?цыйна стала часткай Польскай дзяржавы, дзе 19 лютага 1921 года ?вашла ? склад Беластоцкага ваяводства, цэнтр павета . За польск?м часам насельн?цтва горада павял?чылася з 40 тыс. чалавек (1926) да 49 тыс. (1931). У Гродне дзейн?чал? гарадская рада, акруговы кам?тэт ? гарадск?я аддзяленн? Таварыства беларускай школы , беларуск?я пал?тычныя арган?зацы?, працавала Гродзенская беларуская г?мназ?я . Аднак у 1930-я гады польск?я ?лады закрыл? ?се беларуск?я школы Гродна ^[30] .

У 1927 годзе Ян Кахано?ск? заснава? Гродзенск? заапарк , у 1920 годзе па ?н?цыятыве Юзафа Ядко?скага ?твораны Гродзенск? г?сторыка-археалаг?чны музей . Польск?я ?лады праводз?л? археалаг?чныя даследаванн? Старога Замка , пачал? яго рэста?рацыю .

• Гродна за польск?м часам
• 
  Плошча Стэфана Баторыя.
• 
  У цэнтры горада.
• 
  Панарама горада.
• 
  Вул?ца Брыг?цкая.
• 
  Гарадск? мост.
• 
  Дзяржа?ная тытунёвая фабрыка.
• 
  Панарама горада.
• 
  Краяв?д кляштара бернадынак, зн?шчанага ? 1950-я гады.

Другая сусветная вайна [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

З 20 па 22 верасня 1939 года працягвалася барацьба польск?х войска? з Чырвонай Арм?яй за Гродна ^[31] .

У верасн? 1939 года, пры падзеле Польшчы Герман?яй ? СССР , Заходняя Беларусь разам з Гроднам увайшла ? склад СССР ? ? л?стападзе 1939 года ? вын?ку Уз’яднання Беларус? стала часткай Беларускай ССР .

На друг? дзень пасля пачатку Вял?кай Айчыннай вайны Гродна было захоплена войскам? г?тлера?скай Герман?? (23 чэрвеня 1941). Г?тлера?цы ?сталявал? жорстк? акупацыйны рэжым. Было заб?та ? закатавана ? лагеры смерц? пад Фолюшам каля 33 тысяч чалавек. У канцэнтрацыйных лагерах была зн?шчана большая частка я?рэйскага насельн?цтва горада. Гродна было цэнтрам партызанскага ? падпольнага антыфашысцкага руху.

Падчас В?ленскай ? Беластоцкай аперацы? 1944 года горад бы? вызвален войскам? 3-га Беларускага фронту (16 л?пеня).

У БССР [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

З верасня 1944 года Гродна ? абласны цэнтр Беларускай ССР.

У вын?ку вайны Гродна значна пацярпела. Хоць большую частку помн?ка? арх?тэктуры ? атрымалася захаваць, аднак савецк?я ?лады зн?шчыл? шэраг значных гарадзенск?х славутасцей: Фару В?та?та , ратушу, некаторыя кляштары, у тым л?ку базыльян , кварталы старой забудовы ?здо?ж вул?цы Падольнай.

Даваеннага ?зро?ню насельн?цтва Гродна дасягнула тольк? ? сярэдз?не 1950-х гадо?. У гэты перыяд горад пача? ператварацца ? буйны цэнтр прамысловасц? на захадзе Беларус?, колькасць жыхаро? да 1988 года павял?чылася ? 5 разо? у пара?нанн? з 1939 годам.

У Рэспубл?цы Беларусь [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У 2005 годзе пачалася перабудова г?старычнага цэнтра горада. У 2008 годзе Беларускае добраахвотнае таварыства аховы помн?ка? г?сторы? ? культуры заяв?ла пра парушэнн? Закона аб ахове г?сторыка-культурнай спадчыны пры яе правядзенн? ^[32] : праводз?цца руйнаванне культурнага пласту на Савецкай плошчы, плануецца знос 28 будынка? у стыл? канструктыв?зму па вул?цах М?цкев?ча, Горкага ? 17-га верасня ? пабудова там сучаснага гасц?н?чнага комплексу, асно?ны транспартны паток нак?ро?ваецца ? небяспечнай бл?зкасц? ад Новага ? Старога Гродзенск?х замка?; планы адна?лення ратушы ? Фары В?та?та не рэал?зо?ваюцца.

Насельн?цтва [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• XVI стагоддзе : 1588 год ? 4 тыс. чал.
• XIX стагоддзе : 1856 год ? 18,4 тыс. чал.; 1897 год ? 46,9 тыс. чал.
• XX стагоддзе : 1913 год ? 63 тыс. чал.; 1931 год ? 49 тыс. чал.; 1939 год ? 57,2 тыс. чал.; 1956 год ? 65 тыс. чал.; 1965 год ? 98 тыс. чал.; 1980 год ? 202 тыс. чал.; 1985 год ? 247 тыс. чал.; 1988 год ? 272 тыс. чал.
• XXI стагоддзе : 2005 год ?317 366 чал., у т.л. беларусы ? 62,3 %, паляк? ? 24,8 %, руск?я ? 10,1 %, укра?нцы ? 1,8 %, я?рэ? ? 0,4 %, л?то?цы ? 0,2 %, татары ? 0,2 %, ?ншыя нацыянальнасц? ? 0,4 %; 2006 год ? 318,6 тыс. чал.; 2008 год ? 337,4 тыс. чал.; 2009 год ? 327 540 чал. (перап?с) ^[5] ; 2012 год ? 346,6 тыс. чал. ^[33] ; 2015 год ? 361 352 чал. ^[34] ; 2016 год ? 365 610 чал. ^[35] ; 2017 год ? 368 710 чал. ^[36] ; 2018 год ? 373 747 чал.

Эканом?ка [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Вядучым? гал?нам? ? горадзе з’я?ляецца машынабудаванне ? металаапрацо?ка , х?м?чная , тэкстыльная , гарбарна-абутковая , будматэрыяла?. Найбольш буйныя прадпрыемствы ? ≪ Гродна Азот ≫, ≪ Гродна Х?мвалакно ≫ ? ≪ Белкард ≫.

Гродна ? буйны прамысловы цэнтр Беларус?. У 2006 годзе прамысловым? прадпрыемствам? выраблена прадукцы? на суму 2 142 млрд руб. у дзейсных цэнах. Найбольш разв?тыя лёгкая прамысловасць ? х?м?чная прамысловасць . Таксама разв?та харчовая прамысловасць, танкасуконная вытворчасць, машынабуда?н?чая вытворчасць ? металаапрацо?чая гал?ны. У горадзе знаходзяцца прадпрыемствы электраэнергетык?, дрэваапрацо?чыя, гарбарныя, буда?н?чых матэрыяла? ? ?ншыя.

Найбольш вядомыя прадпрыемствы:

• ≪Гродна Азот≫ ? вытворчасць азотных угнаення? ( сайт Арх?вавана 14 кастрычн?ка 2008. );
• ≪Гродна Х?мвалакно≫ ? х?м?чнага валакна ( сайт );
• ≪ Гроднаэнерга ≫;
• ≪Белкард≫ ? вытворчасць карданных вала? ( сайт Арх?вавана 6 кастрычн?ка 2008. );
• ≪ Завод такарных патрона? ≫ ? (вытворчасць станко? );
• ≪ Радыёхваля ≫ ? ( сайт Арх?вавана 26 чэрвеня 2012. );
• ≪ Завод а?тамаб?льных агрэгата? ≫ ? сайт Арх?вавана 7 л?стапада 2008. ;
• ≪ЗОВ-ЛенЕвроМебель≫ ? вытворчасць мэбл? ( сайт );
• Швейна-гандлёвая фабрыка ≪Элод≫ ? (вытворчасць галантарэйнай прадукцы? );
• Пальчаткавая ф?рма ≪ Акцэнт ≫ ? ( сайт Арх?вавана 22 красав?ка 2016. );
• Абутковая фабрыка ≪Нёман≫ ;
• Тытунёвая фабрыка ≪Нёман≫ ( сайт Арх?вавана 4 мая 2016. ;

Транспарт [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Гродна з’я?ляецца буйным транспартным вузлом. У горадзе дзейн?чае аэрапорт Гродна , чыгуначны вакзал ? а?тавакзал. Маецца разв?тая сетка гарадскога грамадскага транспарту. А?тобусны рух наладжаны ? 1930  годзе, аснову парка складаюць а?тобусы марк? ≪ МАЗ ≫ ? ≪ Нёман ≫. Тралейбусны рух адкрыты 10 л?стапада 1974  г. да вынесенага за межы горада завода ≪АЗОТ≫. Усяго ? горадзе дзейн?чае 34 а?тобусных ? 20 тралейбусных маршрута?. Ад горада адыходзяць чыгуначныя л?н?? на В?льнюс (л?н?я заканчваецца ля самай л?то?скай мяжы), Масты ? Беласток . З ?х электрыф?кавана тольк? л?н?я ? бок Польшчы, на якой маецца сумешчаная каля?на (1 435 мм ? 1 520 мм). Дзейн?чае чыгуначны мост праз Нёман .

У Гродне знаходзяцца 2 пункты пропуску праз дзяржа?ную мяжу Рэспубл?к? Беларусь: чыгуначная станцыя Гродна?Кузня Беластоцкая ? Гродна?аэрапорт.

Па левым беразе з Гродна дарог? так?я: на па?днёвы ?сход у ?ндуру ? Ва?кавыск , на па?днёвы захад у Брузг? - Беласток , на по?нач у Сапоцк?н . Па правым беразе Нёмана дарог? з Гродна ?дуць на по?нач у Друск?н?нкай , на па?ночны ?сход у Парэчча , на ?сход у Азёры ? на Ск?дзель  ? М?нск .

Культура [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Гродзенск? дзяржа?ны музей г?сторы? рэл?г?? , Гродзенск? г?сторыка-археалаг?чны музей, Гродзенск? л?таратурны музей Макс?ма Багданов?ча , Гродзенск? музей г?сторы? Гарадн?цы, Дом-музей Эл?зы Ажэшка , музей Зоф’? Налко?скай. Цэнтр тэатральнага жыцця ? Гродзенск? абласны драматычны тэатр (сайт: http://www.drama.grodno.by/ Арх?вавана 11 л?пеня 2008. ), Гродзенск? абласны тэатр лялек . Абласная ф?лармон?я. Працуе Гродзенск? заалаг?чны парк. Штогод ладз?цца найстарэйшы на Беларус? барда?ск? фестываль Зялёны Гран-Пры .

Адукацыя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У Гродне працуюць 97 дашкольных устано?, 40 агульнаадукацыйных школ, у тым л?ку 2 л?цэ?, 6 г?мназ?й, а таксама школы з л?цэйск?м? класам?. Працуюць 9 сярэдн?х адмысловых навучальных устано?.

У Гродне дзейн?чаюць 3 дзяржа?ныя ВНУ  ? Гродзенск? дзяржа?ны ?н?верс?тэт ?мя Янк? Купалы (сайт: http://www.grsu.by/ ), Гродзенск? дзяржа?ны медыцынск? ?н?верс?тэт (сайт: http://www.grsmu.by/ ), Гродзенск? дзяржа?ны аграрны ?н?верс?тэт (сайт: http://www.ggau.by/ ), Гродзенская вышэйшая духо?ная сем?нарыя . У горадзе ёсць 14 масавых б?бл?ятэк , у тым л?ку 6 дз?цячых, 2 змяшанага тыпу, польскай л?таратуры , Гродзенская абласная з дз?цячым аддзяленнем. Дзейн?чае Гродзенск? г?сторыка-археалаг?чны запаведн?к , Гродзенск? г?сторыка-археалаг?чны музей.

СМ? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У горадзе выдаецца некальк? газет, сярод як?х: ≪ Гродзенская пра?да ≫, ≪ Вячэрн? Гродна ≫ ^[37] , ≪М?л?цэйск? весн?к≫, ≪ Słowo Ojczyste ≫ ? ?нш., працуе тэлерадыёкампан?я ≪ Гродна ≫ ^[38] , абласное радыё ^[39] , вузел тэлеграфнай сувяз?, станцыя м?жгароднай тэлефоннай сувяз?. Маецца сетка кабельнага тэлебачання ≪ГАРАНТ≫ ^[40] .

Турызм [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Гродна ? перспекты?ны цэнтр турызму Беларус? м?жнароднага значэння. Гасц?н?цы: ≪Беларусь≫, ≪Гродна≫, ≪Манал?т≫, ≪Нёман≫, ≪Амега≫, ≪Турыст≫, ≪Кронан Парк Гатель≫, гандлёва-гасц?н?чны комплекс ≪Сямашка≫ сайт . У межах горада ? ?рочышчы Грандз?чы находзяцца дз?цячы санаторый ≪Нёман-72≫, санаторы?-праф?лакторы? ≪Здаро?е≫, ААТ ≪Гародна Х?мвалакно≫, ≪Жамчужына≫, база адпачынку ≪Купал?нка≫.

Славутасц? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Захавалася звыш 400 аб’екта? г?сторы? ? арх?тэктуры, як?я ахо?ваюцца дзяржавай. Старая частка горада ? 1988 г. абвешчана помн?кам горадабуда?н?цтва ? культуры. Асно?ныя славутасц?:

• Стары замак (Замак Баторыя)
• Новы замак
• Кафедральны касцёл Святога Франц?шка Ксаверыя ? кляштар езу?та?
• Касцёл Адшукання Святога Крыжа ? кляштар бернардз?нца?
• Касцёл Дабравешчання Найсвяцейшай Дзевы Мары? ? кляштар брыг?так
• Касцёл Мац? Божай Анёльскай ? кляштар францысканца?
• Барысаглебская (Каложская) царква
• Свята-Раства-Багародз?цкая царква ? кляштар базыльянак
• Пакро?ск? кафедральны сабор
• Свята-Уладз?м?рская царква
• Царква ? ?мя княг?н? Вольг? (1995)
• Царква прападобнай Марфы
• Вял?кая харальная с?нагога
• Лютэранская к?рха
• Н?жняя царква
• Сядз?ба Стан?славова
• Сядз?ба Панямонь
• Сядз?ба А?густова ^[ru]
• Лямус брыг?цкага кляштара
• Палац Храптов?ча?
• Палац Сапега? (Баторые?ка)
• Вежа пажарнага дэпо
• Воданапорныя вежы
• Дом купца Мура?ёва
• Аптэка езу?та?
• Дом урача Тальгейма
• Будынак пазямельнага банка
• Дом урача Алшыбаева
• Дом масона?
• Дом-музей Эл?зы Ажэшка
• Дом-музей Макс?ма Багданов?ча
• Дом в?цэ-адм?н?стратара
• Палац в?цэ-адм?н?стратара (Палац Вал?цкага)
• Крывая аф?цына
• Лямус на Гарадн?цы
• Дом лясной адм?н?страцы?
• Дом?к майстра
• Палац в?цэ-губернатара Макс?мов?ча
• Будынак Мары?нскай жаночай г?мназ??
• Будынак рэальнага вучыл?шча
• Палац Чацвярц?нск?х
• Фарныя мог?лк?
• Помн?к? : В?та?ту Вял?каму, Давыду Гарадзенскаму , Янку Купалу , Эл?зе Ажэшка, Адаму М?цкев?чу, Жану-Эмануэлю Жыл?беру, маршалу Сакало?скаму.
• Скульптуры: Дойл?д Гарадн?цы (Джузэпэ дэ Сако), Святому Губерту, Гарадн?чанка, Амур, Ладдзя Насада, Ла?ка арх?тэктара?.
• Памятныя знак? : ≪Фара В?та?та≫, Давыду Гарадзенскаму (каля Каложы), у гонар 850-годдзя Гродна , 580-годдзя Грунвальдскай б?твы.
• Муралы: ≪Навука≫, ≪Фестывальны≫.
• Касцёл Беззаганнага Зачацця Найсвяцейшай Дзевы Мары? (м?крараён Па?днёвы) (2000)
• Касцёл Божай М?ласэрнасц? (м?крараён В?шнявец)
• Касцёл Найсвяцейшага Адкуп?целя (м?крараён Дзевято?ка) (2011)
• Царква ? гонар Сабора Ус?х Беларуск?х Святых (2011)

Страчаная спадчына [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Фара В?та?та
• Касцёл Мац? Божай Ружанцовай ? кляштар дам?н?канца?
• Касцёл Узвышэння Святога Крыжа ? кляштар кармел?та?
• Касцёл Святога Духа
• Гарадзенская ратуша
• Касцёл Нараджэння Панны Мары? ? кляштар бернардз?нак
• Дом Аг?нскага
• Палац Радз?в?ла?
• Палац Тызенга?за
• Карчма Тызенгауза
• Аляксандра-Не?ская царква
• Помн?к ≪Стэла Свабоды≫

Галерэя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Гродна на акварэлях Напалеона Орды , 2-я пал. XIX ст.
• 
  Панарама: Новы ? Стары замк?, Каложа.
• 
  Францысканы ? Каложа.
• 
  Касцёл ? калег?ум езу?та?.
• 
  Фара В?та?та.
• 
  Дам?н?каны.
• 
  Жаночы ? мужчынск? кляштары бернардз?нца?.
• 
  Стары замак.
• 
  Палац в?цэ-адм?н?стратара.

• 
  Цэнтр Гродна.
• 
  Касцёл Брыг?так.
• 
  Фарны касцёл.
• 
  Гродна на выяве 16 ст.
• 
  Каложа.
• 
  Будынак былой с?нагог? ? занёманск?м прадмесце, 1948 год. Мастак А. Нал?вае?.
• 
  Стары замак.
• 
  Новы замак.

Вядомыя асобы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Эл?за Ажэшка  ? польская п?сьменн?ца
• Аляксей Антона?
• Макс?м Багданов?ч  ? беларуск? паэт
• Ле? (Леон) Бакст  ? тэатральны мастак , граф?к
• Стэфан Баторый  ? Вял?к? князь л?то?ск? ? кароль Польск?
• ?гар Бас?нск?
• А?густ Бекю (3 мая 1775, Гродна ? 7 верасня 1824, В?льня) ? вучоны-г?г?ен?ст, прафесар В?ленскага ?н?верс?тэта
• Аляксандра Борц?ч  ? выкана?ца роля? у мастацк?х ф?льмах.
• Вас?ль Быка?  ? беларуск? п?сьменн?к
• В?льфрыд Войн?ч  ? б?бл?яф?л ? гаспадар ≪ Рукап?су Войн?ча ≫
• ?лья Г?нцбург  ? скульптар
• Генрых Глябов?ч
• Антон? Грушэцк?  ? прафесар жывап?су, п?са? абразы для карале?скай галерэ? па запросе караля Стан?слава Панято?скага
• Юрый Гумянюк ( 1969 ? 2013 ) ? беларуск? паэт , праза?к , журнал?ст
• Валерый Дз?дзюля  ? г?тарыст ? кампаз?тар , вядомы выкана?ца фламенка
• М?калай Раманав?ч Дз?ко?ск?  ? г?сторык Гродзеншчыны, краязнавец
• Жан Жыл?бер  ? французск? б?ёлаг , заснавальн?к батан?чнага парка
• Людв?к Заменгоф  ? заснавальн?к мовы эсперанта ^[41]
• Ягор Замысло?ск?
• Дзян?с ?вашын (нар. 1979 ) ? беларуск? журнал?ст ? пал?тычны зняволены
• Каз?м?р Каз?м?рав?ч (св. Каз?м?р) ? княжыч л?то?ск? ? каралев?ч польск?, прыл?чаны да святых, святы-патрон Л?твы
• Каз?м?р IV Ягелончык  ? Вял?к? князь л?то?ск? ? кароль Польск?
• Кастусь Кал?но?ск?  ? адз?н з к?ра?н?ко? па?стання 1863?1864 гадо? , публ?цыст , паэт
• В?ктар Карака
• Аляксей Карпюк  ? беларуск? п?сьменн?к
• Авян?р Касценчык
• Алесь К?ркев?ч  ? былы намесн?к старшын? Маладога Фронту ? к?ра?н?к Гродзенскага аддзялення маладзёжнай арган?зацы?. Пал?твязень Беларус? .
• Вольга Корбут  ? г?мнастка, ал?мп?йская чэмп?ёнка;
• Аляксандр Курлов?ч  ? спартсмен
• Мэ?р Ланск?  ? ≪хросны бацька≫ я?рэйскай маф??, ≪заснавальн?к≫ Лас-Вегаса
• Валерый Леване?ск?  ? прадпрымальн?к, пал?тык , грамадск? дзеяч
• Эйтан Л??н?
• Аляксандр М?л?нкев?ч  ? пал?тык , кандыдат у Прэз?дэнты Беларус? ? 2006 г.
• Саф?я Налко?ская  ? польская п?сьменн?ца
• Чэсла? Неман  ? польск? музыкант
• Аксана Папко  ? беларуская велас?педыстка
• Аляксандр М?калаев?ч Сапега
• Валерый Святоха  ? беларуск? лёгкаатлет
• Януар Сухадольск?  ? (1-ая пал. 19 ст.), мастак-батал?ст
• Антон? Тызенга?з  ? гродзенск? стараста пры Стан?славе А. Панято?ск?м , мецэнат
• Аляксей Шаланда
• ?рына Шылава
• Юзаф Ядко?ск?  ? археолаг-аматар, нум?змат, стваральн?к г?сторыка-археалаг?чнага музея
• Уладз?м?р Яка?ле?  ? пал?тык , журнал?ст

Ц?кавыя звестк? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Песн? аб Гродне

• В?ктар Шалкев?ч  ? Горад ( 2006 )

Ф?льмы ? эп?зоды з ф?льма?, як?я здымал?ся ? Гродне ? вакол?цах

• ≪ М?колка-паравоз ≫ (1956)
• ≪ Я родам з дзяц?нства ≫ (1966)
• ≪ Годен к нестроевой ≫ (1968)
• ≪ ?ван Макарав?ч ≫ (1968)
• ≪ Маг?ла льва ≫ (1971)
• ≪ Рудабельская рэспубл?ка ≫ (1971)
• ≪ Ищу человека ≫ (1973)
• ≪ Корц?к ≫ (1973)
• ≪ Бронзавая птушка ≫ (1974)
• ≪ Без права на ошибку ≫
• ≪ Сямейныя абстав?ны ≫ (1977)
• ≪ Торговка и поэт ≫ (1978)
• ≪ Дажджы па ?сёй тэрыторы? ≫ (1978)
• ≪ Вазьму твой боль ≫ (1980)
• ≪ Культпаход у тэатр ≫ (1982)
• ≪ Найти и обезвредить ≫ (1982)
• ≪ Белыя росы ≫ (1983)
• ≪ Мама, я жывы ≫ (1985)
• ≪ Двое на выспе слёз ≫ (1987)
• ≪ Мяне завуць Арлек?на ≫ (1988)
• ≪ Мёд асы ≫ (1991)
• ≪ Кооператив ≪Политбюро≫ или Будет долгим прощание ≫ (1992)
• ≪ Я ? ?ван, ты ? Абрам ≫ (1993)
• ≪ Сын за бацьку ≫ (1995)
• ≪ У жн??н? 44-га… ≫ (2000)
• ≪ Бабий яр ≫ (2003)
• ≪ Смерш ≫ (2007)
• ≪ Чаклун ? Румба / Другая памылка сапёра ≫ (2007)
• ≪ Застава Жилина ≫ (2008)
• ≪ Дняпро?ск? рубеж ≫ (2009)
• ≪ Слон ≫ (2010), эп?зод з падзеннем фуры каля кар’ера ля Ласосна ^[42]
• ≪ Сляды апостала? ≫ (2013)

Гарады-пабрац?мы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Луннань ( К?тай )
• Беласток ( Польшча )
• Л?мож ( Францыя )
• М?ндэн ( Герман?я )
• Бялград ( Серб?я )
• Нь?рбатар ( Венгрыя )
• управа Шчук?на горада Масквы ( Рас?я )
• Х?мк? ( Рас?я )
• Шчолкава ( Рас?я )
• П?цербаро ( Канада )

Гл. таксама [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Сп?с вул?ц Гродна

Каментары? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

За?ваг? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Л?таратура [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Госце? А. П., Швед В. В. Кронан. Летап?с горада на Нёмане (1116?1990 гг.). ? Гродна: НВК ≪Пергамент≫, 1993.
• Гродназна?ства. Г?сторыя е?рапейскага горада / [а?тары тэксту: А. Госце? ? ?нш.]. ? Гародня [Гродна]. ? Wrocław: [б. в.], 2012. ? 339 с. ? (Гарадзенская б?бл?ятэка; кн. 15).

Спасылк? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

	Гродна ? В?к?падручн?ку
	Гродна ? В?к?цытатн?ку
	Гродна на В?к?схов?шчы

• Карта Гродна Арх?вавана 5 л?пеня 2017.

• Геаграф?чныя звестк? па тэме Гродна на OpenStreetMap
• Hrodna Region: The Land of Catholics and Smugglers Арх?вавана 31 л?пеня 2015.
• Галерэя ≪Мая Гародня≫. Г?сторыя горада Горадн? ? фатаграф?ях ? пашто?ках.
• Гродзенск? аблвыканкам Арх?вавана 1 л?пеня 2008.
• Форум Гродна
• Блог Гродно S13.RU
• Гродна ? фатаздымках на Radzima.org
• Jurkau kutoczak ? Юрка? куточак ? Yury’s Corner. Старажытнае Гродна Арх?вавана 23 мая 2012.
• Jurkau kutoczak ? Юрка? куточак ? Yury’s Corner. Гродна 1980-х Арх?вавана 24 мая 2012.
• Арх?тэктура Гродна
• А?тарынак Гродна