Вас?ль М?калаев?ч Цяп?нск?-Амельянов?ч
(
1530
-
1540-я
,
Цяп?на
,
Полацкае ваяводства
, цяпер
Чашн?цк? раён
?
1603
) ?
гуман?ст
-
асветн?к
,
п?сьменн?к
,
кн?гавыдавец
,
перакладчык
.
Цяп?нск?я вядомыя ? актах
Вял?кага княства Л?то?скага
з XVI ст. як ≪кро?народасныя≫ (бл?зка пародненыя) са
Слушкам?
. Слушк? был? ?плывовым родам у 2-й палове XVI?XVII стст., займал? важныя дзяржа?ныя ?рады, удзельн?чал? ?
соймах
? ?с?х вял?к?х войнах. Паводле некаторых пазнейшых
гербо?н?ка?
, як?я часта пры ап?санн? каранё? арыстакратычных рода? трымал?ся легендарных верс?й, Слушк? атрымал? шляхецтва пры вял?к?м князю
В?та?це
разам з
маёнткам?
. Актам? гэта не пацверджана, але пэ?ныя сведчанн? пра гэта ёсць. У 1547 годзе спадчынныя дакументы к?е?скага гарадн?чага ?вана Грыгор’ев?ча Слушк? заг?нул? падчас пажару ?
М?нску
. Па хадайн?цтве Слушк?
Канцылярыя
выдала яму пацвярджэнне на спадчынныя маёнтк?. У акце пацвярджэння ?першыню, з вядомых цяпер крын?ц, згадана Цяп?на. К?е?ск? гарадн?чы паведам?? пра сваё права на Цяп?на: ≪
Напервей што ему от брата его рожоного Павла Григоревича Служчича досталос(ь) на ровном делу именье их отчизное и дедизное на имя Тяпино
≫ ? на тое маюцца л?сты ? ≪
твердасц?
≫ В?та?та ? ?ншых вял?к?х князё? л?то?ск?х. Невядома хто бы? яго першым ?ладальн?кам, сам Слушка згадвае пра правы на Цяп?на тольк? свайго бацьк? Грыгорыя ? дзеда ? ≪
именье отчизное и дедизное
≫. Так?м чынам, гэтыя звестк? кажуць пра рэальных заснавальн?ка? рода? Слушак ? Цяп?нск?х. Грыгорый Слушка ? бацька к?е?скага гарадн?чага. ?мя дзеда выя?ляецца па ?ншых крын?цах. У судовым акце ад 14 чэрвеня 1514 года згаданы л?ст, засведчаны слугам? навагародскага ваяводы, у тым л?ку Грыгорыем Амельянав?чам Слушкам. Амельян, ?маверна, належа? да баярскага службовага стану, бо валода? зямельнай маёмасцю. З нашчадка? двух яго сыно? адз?ны род Слушак раздзял??ся на два роднасных ? Слушак (ад Грыгорыя) ? Цяп?нск?х (ад ?вана). ?мя агульнага пачынальн?ка роду працяглы час заставалася ? по?ных родавых прозв?шчах Слушак ? Цяп?нск?х. Нават судовы акт ад 28 л?пеня 1604 года называе аднаго з сыно? Вас?ля Цяп?нскага,
зямян?на
Полацкага ваяводства
? Цяп?нск?м-Амельянов?чам.
Сыны ?вана Амельянав?ча, ≪
рожоныя
≫ (родныя) браты М?калай (бацька Вас?ля) ? Мацей Цяп?нск?я, упершыню названыя ?
Поп?се 1528 года
. У беларускай
г?старыяграф?яй
гэтая згадка была не за?важана, магчыма, недагляд тлумачыцца зап?сам ?х без прозв?шча Цяп?нск?я. Поп?сы (перап?сы шляхецкага
паспал?тага рушэння
Вял?кага княства Л?то?скага) праводз?л? нерэгулярна, звычайна, падчас збору войска для ваенных дзеяння? або пры пагрозе вайны, ? змяшчал? агульныя звестк? пра сацыяльны ? маёмасны стан шляхты ? колькасц? выста?ляных ёю ≪коней≫ (узброеных вершн?ка?), пастановы вольных
сойма?
вызначыл? адпаведныя нормы ? 1 ≪конь≫ з 8 сялянск?х
служба?
у 1528 годзе, з 10 служба? ? 1567 годзе.
Нарадз??ся ? сям’? баярына гаспадарскага
Полацкага павета
М?калая Амельянов?ча. ?мя Вас?ля Цяп?нскага разам з братам? Жданам ? ?ванам-Войнай ?першыню згадана ? крын?цах 1560-х гадо? (
тастамент
мац? 1563 года, працэс 1564 года з
Юрыем Осц?кав?чам
, як? напа? на маёнтак Цяп?нск?х ?
Св?раны
). Жыццё Вас?ля Цяп?нскага амаль не асветлена крын?цам?. Год нараджэння невядомы. Традыцыйна (без значнага абгрунтавання) л?чыцца, што ён нарадз??ся недзе ? 1540-х гадах. Датаваны 1578 годам
партрэт
Цяп?нскага выкл?кае сумненн? датычна свайго паходжання. Няма звестак пра вучобу Вас?ля Цяп?нскага ? замежных ун?верс?тэтах. Паводле дакумента?, у канцы 1550-х ? пачатку 1560-х гадо? бацьк? Вас?ля Цяп?нскага был? вельм? сталага ?зросту (тастамент мац? нап?саны ? 1563 годзе, бацька памёр раней). Таму можна даследчык? дапускаюць, што Вас?ль Цяп?нск? нарадз??ся ? 1530-я ? пачатку 1540-х гадо?. У 1550-х гадах ён самастойна ?дзельн?ча? у
судовых
працэсах ? не бы? малодшым сынам падчас складання тастаменту мац?. У тастаменце названы яшчэ два сыны Матроны М?калае?ны ? Ждан ? ?ван Война, якому на пачатку 1560-х гадо? яшчэ трэба было апякунства, а таксама давол? дарослая ?нучка Марына.
Жонка Вас?ля Цяп?нскага ? Соф’я Дан?ла?на, паходз?ла з княжацкага роду
Жыжэмск?х
. Вас?ль Цяп?нск? ме? родавы маёнтак Цяп?на (каля Лепеля), спадчынныя ? набытыя ?ладанн? ?
Менск?м
,
Л?дск?м
,
Ашмянск?м
,
В?ленск?м паветах
.
У 1567 годзе служы? таварышам коннай роты аршанскага старосты
Ф?лона Км?ты-Чарнабыльскага
. Бра? удзел у
?нфлянцкай вайне
1558?1563 гадо?. Служы? падканцлеру л?то?скаму
Астаф?ю Валов?чу
, апекуну рэфармацыйнага руху, як? падтрымл?ва? кн?гавыдавецкую ? асветн?цкую дзейнасць у ВКЛ. Некаторыя даследчык? л?чаць, што ? пачатку 1570-х гадо? Вас?ль Цяп?нск? жы? на
Валын?
.
У канцы жыцця Цяп?нск?, в?даць, не захава? за сабой ус?х маёнтка?, бо ? студзен? 1604 года полацк? гродск? суд разгляда? справу пам?ж ягоным? сынам? ? жонкай пра падзел тольк? Цяп?на. Астатн?я маёнтк?, магчыма, был? прададзеныя ?м на пакрыццё выдатка?, звязаных з кн?гадрукаваннем.
У актавай кн?зе менскага гродскага суда за 1600 год (захо?ваецца у Цэнтральным г?старычным арх?ве) знойдзена скарга баяра? Полацкага павета Канстанц?на ? Абрама Цяп?нск?х на зямян?на К. Гурына з маёнтка Юнца?ск? за напад ? зб?ццё ?х у стадоле маёнтка Крайск?.
≪
…по справе своей, которую мети маем за позвы гродскими… перед судом… з земяны господарскими воеводства Полоцкого с паном Иваном и Василием Матеевичами Тяпинскими
о забите через них отцу нашого пана Василя Цяпинского..
≫
Так?м чынам, зап?с паведамляе пра забойства Вас?ля Цяп?нскага яго стрыечным? братам? ? 1599 або ? пачатку 1600 года, матывы невядомыя, магчыма, так скончылася да?няя варожасць Вас?ля ? яго дзядзьк? Мацея Цяп?нскага, пра якую згадвае зап?с у
Метрыцы
. Пра шматл?к?х нядобразычл??ца? ? ворага? Цяп?нск? п?ша ? сваёй прадмове да Евангелля.
Вас?ль Цяп?нск? працягва? гуман?стычныя ? культурна-асветн?цк?я традыцы?
Францыска Скарыны
, бы? асаб?ста ? ?дэйна звязаны з
Сымонам Будным
, падзяля? яго грамадска-пал?тычныя ? рэл?г?йныя погляды. Як ? Сымон Будны, прыйшо? ад
кальв?н?зму
да
антытрын?тарызму
. У кн?зе ≪Пра найважнейшыя артыкулы хрысц?янскай веры≫ Сымон Будны паведамля?, што ? 1574 годзе у доме ≪брата м?лага Вас?ля Цяп?нскага≫ адбы?ся
с?нод
антытрын?тарыя?. У другой сваёй кн?зе ён п?са? пра с?нод 1578 года, на як?м Цяп?нск? адстойва? паз?цыю, што валодаць маёнткам? ? зямлёй, а таксама ?дзельн?чаць у справядл?вых войнах супраць нашэсця? ? пагрозы тыран?? ? не грэх ? не супярэчыць Б?бл??, як даводз?л? крайне левыя антытрын?тары?. Так?я погляды Цяп?нскага супадал? з поглядам? шляхецкага крыла
пратэстанцкага
руху.
У 1570-я гады Вас?ль Цяп?нск? на свае сродк? арган?зава? друкарню (якая знаходз?лася, в?даць, у Цяп?не) з намерам выдаваць кн?г? на
старабеларускай
мове. У яго была добрая б?бл?ятэка, неабходная для выдавецкай дзейнасц?. Наважы?шыся надрукаваць Евангелле на дзвюх мовах ?
царко?наславянскай
? старабеларускай ? Цяп?нск? распача? цяжкую ? складаную па тым часе работу па яе перакладзе. Зараз вядома тольк? адно яго выданне Евангелле, якое выйшла каля
1570
года ? змяшчае
Евангелл? ад Матфея
,
Марка
? часткова
ад Лук?
(захо?ваецца ?
Рас?йскай нацыянальнай б?бл?ятэцы
? Санкт-Пецярбургу). Гэта частка выдання выя?лена ? XIX стагоддзе ? рукап?сным зборн?ку, куды был? ?плецены 62 друкаваныя аркушы Евангелля Вас?ля Цяп?нскага. Кн?га мае арыг?нальную будову: тэкст надрукаваны ? два слупк? (на
царко?наславянскай
? старабеларускай мовах) са шматл?к?м? спасылкам? на л?таратурныя крын?цы. Прадмова да гэтага выдання на 6 аркушах нап?сана ?м жа. Пры перакладзе Евангелля на старабеларускую мову Вас?ль Цяп?нск? абап?ра?ся на стараславянск?я пераклады Б?бл?? асветн?кам? К?рылам ? Мяфодз?ем. Выданне ?прыгожана наборным арнаментам. Прадмова да ≪Евангелля≫ адрозн?ваецца ад ?ншых прадмо? у старадруках публ?цыстычнай страснасцю, вастрынёй паста?леных пытання?. Вас?ль Цяп?нск? асуджае царко?ную ? свецкую знаць, якая абыякава став?цца да будучын? Айчыны.
Уся перакладчыцкая ? друкарская дзейнасць вялася ?м з патрыятычных пачуцця? да Радз?мы. Пра сваё высокае прызначэнне служыць народу Вас?ль Цяп?нск? п?са? у рукап?снай прадмове да Евангелля. Ён высока цан?? свой ≪
зацный, славный, острий, довстипный
≫ народ, да якога аднос?? ? сябе. Занепакоены заняпадам нацыянальнай культуры ? асветы, духо?насц? ?снуючага грамадства, ён звязва? яго з агульным заняпадам навук? ? марал?, закл?ка? пано? ? духавенства дапамагчы паспал?таму люду, адкрыць школы ? ?зняць навуку ≪
занедбаную
≫. Вас?ль Цяп?нск? ?мкну?ся даказаць вял?кую карысць чытання Евангелля на роднай мове як ≪сумы закону божиего≫, якое дае магчымасць лепш разумець рэл?г?ю. Так?м чынам асветн?цкая праграма Вас?ля Цяп?нскага была разл?чана на ?здым нацыянальнай культуры, школьнай справы, п?сьменства, кн?гадрукавання, умацаванне паз?цый старабеларускай мовы, абуджэнне грамадзянскай акты?насц? народа, яго г?старычнай ? нацыянальнай свядомасц?. У яго творчасц? прысутн?чаюць выразныя дэмакратычныя тэндэнцы?.
Яго падыход да рэл?г?? бы? рацыянал?стычны, талерантны. Рэл?г?йную адукацыю ён звязва? з асветай наогул. Евангелле адрасава? ? дарослым, ? дзецям, ? кальв?н?стам, ? правасла?ным, ? ?с?м, хто хоча чытаць гэту частку Б?бл??. У сваёй прадмове да Евангелля Цяп?нск? п?са?, што з-за цяжкага матэрыяльнага станов?шча проц?дзеяння непрыяцеля?, як?я здзекавал?ся з яго шчырага ?мкнення надрукаваць кн?гу, яму давялося выпусц?ць тольк? п?санн? святых Матфея, Марка ? пачатак з Евангелля Лук?. Выданнем Евангелля Вас?ль Цяп?нск? став?? за мэту не тольк? спрыяць рэл?г?йнаму выхаванню, але ?зняць асвету ?
нацыянальную самасвядомасць
народа. Асно?ную прычыну цяжкага станов?шча ? заняпаду сваёй айчыны ён бачы? у аф?цыйнай пал?тыцы палан?зацы? ? акатал?чвання, у падтрымцы гэтай пал?тык? мясцовым? феадалам?, як?я не тольк? не дапамагал? народу разв?ваць сваю культуру, але ? сам? адракл?ся ад таго, што кал?сьц? было зроблена ?х ≪
фалебными предками
≫, саромеюцца свайго паходжання ? мовы. Таму, паводле Цяп?нскага, ≪
за такою неволею
≫ замест ≪
мудрости и цвичения
≫ ≪
оплаканая неумеетность пришла, же вжо некоторые и писмо се своим… встыдают
≫. Да?но наспелай справай ён л?чы? адкрыццё школ, у як?х выкладанне вялося б не на лац?нскай ц? польскай, а на рус?нскай мове, дастаткова багатай для выкарыстання яе ? навучальных установах. Так?я школы ? вывучаемыя ? ?х прадметы, на яго думку, пав?нны адпавядаць усебаковаму разв?ццю адукацы? на роднай мове ?, значыць, усебаковаму разв?ццю чалавека ≪
для лепшого розсудку
≫, каб у ?х ≪
детки смыслы свои неяко готовали, острили и в вере прицвичали
≫. У сва?м выданн? Евангелля Вас?ль Цяп?нск? змясц?? 210 глос (сло?-пераклада?), як?я тлумачыл? на палях кн?г? незразумелыя ц? малазразумелыя словы.
У 1560?1570-я гады ? Вял?к?м Княстве Л?то?ск?м было цяжкае станов?шча. Не скончылася яшчэ ?нфлянцкая вайна, няпростым? был? аднос?ны пам?ж Польшчай ? Вял?к?м княствам Л?то?ск?м у новым дзяржа?ным фарм?раванн? ? Рэчы Паспал?тай. Любл?нская ун?я 1569 года закранула дзяржа?ныя ?нтарэсы Вял?кага княства Л?то?скага, у склад Кароны был? ?нкарпараваны былыя яго земл? ? Валынь, К?е?скае ваяводства, Падляшша. Умацавал?ся паз?цы? катал?цкай царквы, в?давочным? стал? першыя поспех? езу?цкага ордэна. У асяроддз? прыв?леяваных пласто? грамадства, князё?, пано? ? магната?, высок?х дзяржа?ных урадн?ка? Вял?кага Княства Л?то?скага стал? разв?вацца не стольк? паланаф?льск?я, кольк? палан?зацыйныя тэндэнцы?. Усё часцей у бытавым ? грамадск?м жыцц? мясцовай знац? старабеларуская мова саступала сваё месца польскай, а часткова ? лац?нскай мовам, пашыралася рэл?г?йная канверс?я (пераход шляхты ? катал?цызм), у крыз?сным станов?шчы апынулася правасла?ная царква. Пад уплывам новых дзяржа?на-пал?тычных умо? ? ?нутраных супярэчнасця? пача?ся ?мкл?вы адыход ад Рэфармацы? найбольш знатных ? ?плывовых рода?. Гэтыя працэсы па-рознаму адб?вал?ся на духо?ным жыцц? народа, але ? цэлым яны вял? да выразнага духо?нага ? культурнага размежавання пануючых пласто? Вял?кага княства Л?то?скага з простым, паспал?тым, людам, значнай часткай гарадскога насельн?цтва, дробнай шляхты, сялянам?. На былое сацыяльнае адасабленне напласто?валася ? чужая мова, звыча? ? традыцы?, чужая канфес?я. Агульнае пагаршэнне станов?шча, паборы ? ?ншыя беды ваеннага часу ? свядомасц? паспал?тага люду нярэдка звязвал?ся з узмацненнем польск?х уплыва?, а польскамо?ная катал?цкая мясцовая шляхта ? магнаты нярэдка атаяснял?ся з ≪ляхам?≫. Некаторыя асветн?к?-рэфарматары ? Вял?к?м Княстве Л?то?ск?м, у тым л?ку прыроджаныя паляк?, з гуман?стычных паз?цый выказвал?ся за пашырэнне ? рэфармаванне занядбанай школьнай справы, высока ацэньвал? прыгажосць ? духо?ныя магчымасц? старабеларускай ? царко?наславянскай мо?, выказвал?ся за м?рнае сужыццё розных, пагато? суседн?х народа?.
Прыкметы неадназначных пал?тычных, духо?ных ? культурна-мо?ных працэса? усведамлял? Вас?ль Цяп?нск?, Сымон Будны ? ?х паплечн?к?. Мяркуюць, што ? 1562 годзе Вас?ль Цяп?нск? надрукава? у Нясв?жы 2 творы Сымона Буднага: ≪Катэх?з?с≫ ? ≪Апра?данне грэшнага чалавека перад Богам≫. Але тольк? ? творчасц? самога Цяп?нскага асветн?цк?я ? духо?ныя тэндэнцы? знайшл? найбольш моцнае ? ?звышанае ?васабленне, стал? асно?най духо?най справай яго жыцця ? дзейнасц?. Цяп?нск?, мабыць, не вучы?ся ? замежных ун?верс?тэтах, бо ?сё папярэдняе жыццё яго было павязана з вайсковым?, грамадск?м? ? складаным? хатн?м? абавязкам?, ды ? каштавал? замежныя падарожжы нямала. Але ж пераклады Б?бл?? был? пад с?лу тольк? людзям вельм? адукаваным, таленав?тым, са значным? г?старычным?, л?нгв?стычным?, тэалаг?чным?, л?таратурным? ведам?. Безумо?на, пашырэнню яго ?нтарэса?, кругагляду, грамадскай ? духо?най акты?насц?, зац?ка?ленасц? б?блейск?м? перакладам? спрыяла сябро?ства з Сымонам Будным ? яго паплечн?кам?, удзел у рэфармацыйным руху, знаёмства з дзейнасцю Францыска Скарыны ? нясв?жскай друкарн?.
У Супрасльск?м зборн?ку XVI ст. перад прадмовай да Евангелля Цяп?нскага, змешчаны ≪
Катэхизисъ, або Соума Науки детей въ Христе Исусе
≫, магчыма, тэкст падрыхтаваны Цяп?нск?м.
≪
Обычиване речей жалосных гвалтом слова до уст гонит
≫. Уражвае шчырасць гэтай прадмовы, яе эмацыянальнасць, мастацтва, з як?м Цяп?нск? ? невял?к?м адносна творы сц?плым? словам? акрэсл?вае духо?ны заняпад грамадства, асабл?ва яго пастыра?, занядбанне боск?х запаведзя?, пагоню за матэрыяльным? здабыткам?, пашырэнне невуцтва, недастатковую разв?тасць школьнай ? кн?жнай справы, ≪
трапенасць
≫ ? ≪
заведзенасць
≫ народу простага, беднага, паспал?тага. Нават кал? сп?саць некаторыя з гэтых абв?навачання? на палем?чную завостранасць твора, рэфармацыйныя погляды а?тара, карц?на атрымо?ваецца надзвычай драматычная.
≪
3 убогое своее маетности
≫. Для асветн?цк?х ? талерантных погляда? Цяп?нскага вельм? характэрным бы? яго закл?к да духо?ных ?ерарха? ? свецк?х вучоных асоб, выпускн?ко? е?рапейск?х ун?верс?тэта?, маг?стра? ? дактаро? навук, як?я пав?нны б был? акты?на займацца школьным?, кн?жным? ? ?ншым? патрэбным? рэчам?. На жаль, гэтыя яго чаканн? не спра?дз?л?ся. Адчуваючы вострыя патрэбы Айчыны ? свайго народа, ён вымушаны бы? сам узяцца за гэту высакародную справу. Лепей сказаць яго ?ласным? словам?:
≪
И о тое маючи пана (бога) на помочи, не смысленым або красомовным выводом, не залецаными ани часу угажаючими словы, але яко сприязливый, простый и щирий правдиве, верне а отвористе з зычливости ку моей отчизне, ? поневаж, которым бы то властней учинити пристоило митрополитове, владыки и нихто з учоных через так многий час не хотели…
≫
Па сц?слых словах прадмовы бачна, як цяжка прыйшлося небагатаму шляхц?цу Вас?лю Цяп?нскаму ? ажыцця?ленн? складанай справы па перакладу евангельск?х кн?г, наладжванн? ?ласнай друкарн?, як?я ф?нансавыя ? ?ншыя перашкоды прыйшлося пераадольваць.
≪
3 убогое своее маетности народу моему услугую, на которой, и теж при ней и на именечку, хотя ж то было невеликое вжо для накладу, а злаща книг старих, давних на розных и неблизких месца[х] доставаючи, надто еще в минулые лета тяжкие дороги, дле друку и потреб, тому належачих, подымаючи, а праве все до того зачинаючи знову, ач вельмим стол[ь] предсе и должачисе
≫
У 2000 годзе ва ?нутраным дворыку
БДУ
?стано?лена кампаз?цыя ≪Дыспут: Цяп?нск? ?
Будны
≫ скульптара
?гара Голубева
[1]
.
Зноск?
- Асветн?к? зямл? беларускай, X ? пачатак XX ст. Энц. даведн?к. ? Мн.: ≪Беларуская энцыклапедыя≫, 2001. ? С. 154?156.
- Бабкова В.
Вас?ль Цяп?нск? : новыя дакументы // Спадчына. ? 1991. ? № 3. ? С. 15-19.
- Кл?ма? ?. П.
Нарыс б?бл?яграф?? аб Вас?лю Цяп?нск?м // Здабытк? : дакументальныя помн?к? на Беларус? / Нацыянальная б?бл?ятэка Беларус?; [рэд. ?. А. Прыл?шч, Т. ?. Рошчына]. ? Мн., 1995. ? С. 60-114.
- Коршуна? А. Ф.
Вас?ль Цяп?нск? // Г?сторыя беларускай дакастрычн?цкай л?таратуры. ? Мн., 1968.
- Славутыя ?мёны бацька?шчыны // Выпуск першы. ? Мн.: Беларуск? фонд культуры, 2000.
- Чарня?ск? Ф.
Уводз?ны ? генеалог?ю рода Служка?-Амельянов?ча? // Герольд LITHERLAND № 21, 2020. ? С. 15-23.