Беларуск? калабарацыян?зм  ? прынятае ? г?старыяграф?? абазначэнне пал?тычнага, эканам?чнага, сацыяльнага ? ваеннага супрацо?н?цтва з акупацыйным? нямецк?м? ?ладам? ? час Вял?кай айчыннай вайны на тэрыторы? Беларус? . Па характару дзейнасц? можна вызначыць тры асно?ныя плын? калабарацыян?зму на тэрыторы? Беларус?: пал?тычны (грамадска-пал?тычны), ваенны ? эканам?чны (гаспадарчы).

Г?старыяграф?я

Па шэрагу прычын дадзеная тэма не атрымала, ? па сутнасц? ? не магла атрымаць належнага навуковага асвятлення ? айчыннай г?старыяграф??. Аднак ? сёння на шляху навуковага асвятлення гэтай праблематык? ?снуе шмат цяжкасцей, звязаных як з вядомай дал?катнасцю тэмы, так ? з адсутнасцю дастатковай дакументальнай базы, мемуарных крын?ц, ?ншых матэрыяла?, ?снаваннем у грамадстве ?стойл?вых стэрэатыпа? (≪калабарант≫?"здрадн?к") ? г. д.

Асно?ным? прычынам? беларускага калабарацыян?зму рас?йск?я ? савецк?я навуко?цы называюць незадаволенасць частк? насельн?цтва савецкай уладай (у тым л?ку масавым? рэпрэс?ям? ? гвалто?най саветызацыяй у Заходняй Беларус? , далучанай да СССР у 1939 годзе), беларуск? нацыянал?зм, цяжк?я ?мовы жыцця падчас вайны, жаданне калабарацыян?ста? захаваць сабе ? сва?м бл?зк?м жыццё, адпомсц?ць асаб?стым ? пал?тычным ворагам, атрымаць матар’яльныя выгады, зраб?ць кар’еру ^{[ крын?ца? ]} .

Перадумовы фарм?равання калабарацыян?сцкага руху

На думку большасц? даследчыка? ( К. Аляксандра?   (руск.)  ( бел. , С. Драбязка , М. Сям?ряга , Ё. Хофман), гало?ная прычына масавага калабарацыян?зму вын?кае з пал?тычнага рэжыму СССР ^[1] .

Дзейнасць на падкантрольных Герман?? тэрыторыях да пачатку савецка-нямецкай вайны

Супрацо?н?цтва некаторых прадста?н?ко? беларускага пал?тычнага актыву з Трэц?м Рэйхам пачалося ? сярэдз?не-канцы 1930-х гадо?. Летам 1933 ведамства замежнай пал?тык? НСДАП завязала кантакт з Ф. Ак?нчыцам ? ?дэолагам ? правадыром невял?кай групы беларуск?х нацыянал-сацыял?ста?. Пры падтрымцы ведамства гэтая група распачала ? л?стападзе 1933 у В?льн? выданне часоп?са ≪Новы шлях≫ ^[2] . Амаль адначасова ? Берл?не (напэ?на, з ?н?цыятывы Ф. Ак?нчыца) бы? створаны Саюз беларуск?х студэнта? у Герман?? ^[3] . кал? пры М?н?стэрстве ?нутраных спра? Герман?? было створана Беларускае прадста?н?цтва  ? спачатку ? Берл?не , а затым у ?ншых гарадах Герман??. Яно займалася сацыяльнай дапамогай ? праца?ладкаваннем беларуса?, а таксама выя?леннем ? наборам асоб, жадаючых супрацо?н?чаць з дзяржа?ным? органам? ? спецслужбам? Герман?? па беларуск?х пытаннях.

Трэц? прэз?дэнт БНР Вас?ль Захарка нап?са? падрабязны даклад аб пал?тычным, эканам?чным ? культурным станов?шчы Беларус?, а таксама звярну?ся з мемарандумам да Г?тлера з запэ?ненням? падтрымк? ? тым выпадку, кал? Беларус? будзе гарантаваная незалежнасць. Мемарандум бы? прыняты да ?ваг?, але адказ на яго не бы? атрыманы. З гэтай прычыны Вас?ль Захарка адышо? ад ?дэ? супрацо?н?цтва з Герман?яй.

Акрамя таго, бы? створаны Беларуск? кам?тэт самапомачы  ? арган?зацыя, якая акты?на вербавала сябро? сярод беларуса?, што пражываюць у Герман??. З пачаткам Другой сусветнай вайны нямецкае камандаванне стварыла ? Варшаве ? Бяла Падлясцы базы для перак?двання беларускай агентуры ? дыверсанта? на тэрыторыю СССР . У Берл?не , у лагеры Вуставу, з л?ку беларуск?х нацыянал?ста? был? арган?заваныя курсы прапагандыста? ? перакладчыка? для працы ? Беларус? пасля змены ?лады.

Калабарацыян?зм у час нямецкай акупацы? Беларус?

Ваенны калабарацыян?зм

23 лютага 1944 года Курт фон Готберг выда? загад аб стварэнн? Беларускай краёвай абароны (БКА) ? ваеннага калабарацыйнага фарм?равання, к?ра?н?ком якога бы? прызначаны Франц?шак Кушаль , ? даручы? БЦР правесц? маб?л?зацыю. Сфарм?раваныя да канца сакав?ка 45 батальёна? БКА был? кепска ?зброеныя. Паступова зн?жалася ?х дысцыпл?на, бракавала аф?цэра?. Да канца акупацы? БКА выкарысто?валася для барацьбы з партызанам?, аховы розных аб’екта? ? гаспадарчых прац. Найважнейшым? к?рункам? дзейнасц? БЦР на завяршальным этапе вайны стал? рэарган?зацыя частак БКА ? папа?ненне беларуск?х ваенных фарм?равання? за кошт вербавання новых салдата?, стварэння дапаможных кантынгента? для ?х выкарыстання ? с?стэме абароны Герман??, арган?зацыя антысавецкага партызанскага руху на тэрыторы? Беларус?. Першапачаткова меркавалася перафарм?раваць БКА ? Беларуск? лег?ён. У рамках падрыхто?к? да гэтай рэарган?зацы? ? верасн? 1944 г. у Берл?не бы? створаны першы кадравы батальён БКА (422 чалавек?) пад камандаваннем кап?тана Пятра Касацкага, як? ста? рэзервам ? школай аф?цэрск?х кадра? для будучых частак. Тады ж з л?ку завербаваных ≪Саюза Беларускай Моладз?≫ ? якасц? ≪памочн?ка? СПА≫ (ад 2,5 да 5 тыс. чалавек) был? адабраныя групы для навучання ? зен?тна-артылерыйскай школе. Пасля сканчэння курсу вучобы ?х улучыл? ? склад частак супрацьпаветранай абароны Берл?на .

Ваен?заваныя фарм?раванн?

Ва ?зброеных с?лах Герман??

• 1-ы Беларуск? штурмавы ?звод
• Беларуск? батальён чыгуначнай аховы
• 13-ы Беларуск? пал?цэйск? батальён СД
• Наваградск? конны эскадрон
• 1-ы Кадравы батальён Беларускай Краёвай Абароны
• Брыгада дапаможнай пал?цы? парадку ≪Зыгл?нг≫
• 30-я грэнадзёрская дыв?з?я Вафен-СС (1-я беларуская)
• Грэнадзёрская брыгада войска? СС (1-я беларуская)
• Корпус Беларускай Самааховы (БСА). К?ра?н?к ?ван Ермачэнка .
• Батальён ≪Дальв?ц≫ .
• 38-я грэнадзёрская дыв?з?я СС ≪Н?белюнген≫

Батальёны ≪Schuma≫

Шума ( ням. : Schuma ) ? беларуская дапаможная пал?цыя парадку. Прыведзены звестк? па батальёнах з 1942 па 1944 гады.

Грамадска-пал?тычны калабарацыян?зм

Разам з наступаючым? часткам? нямецкай арм?? ? Беларусь з эм?грацы? прыбыл? асно?ныя дзеячы беларускага нацыянальнага руху: Фаб?ян Ак?нчыц , Уладз?сла? Казло?ск? , актыв?сты Беларускай нацыянал-сацыял?стычнай парты? , ?ван Ермачэнка , Радасла? Астро?ск? ? ?ншыя. У пачатковы перыяд вайны разв?ццё пал?тычнай ? ваеннай калабарацы? ажыцця?лялася нязначным? тэмпам?, што тлумачыцца поспехам? немца? на фронце ? адсутнасцю для ?х неабходнасц? разв?цця калабарацыйных структур. Нямецкае к?ра?н?цтва спадзявалася на хуткую перамогу ? вайне ? скептычна ?спрымала здольнасц? беларускага насельн?цтва да нацыянальна-дзяржа?нага буда?н?цтва з прычыны слабасц? этн?чнай самасвядомасц? ^[5] . Дзейнасць калабарацыян?ста? у гэты перыяд зводз?лася ? асно?ным да працы непал?тычных структур, найбуйнейшай з як?х з’я?лялася Беларуская народная самапомач , створаная 22 кастрычн?ка 1941 года, мэтай якой абвяшча?ся клопат аб ахове здаро?я, пытаннях адукацы? ? культуры.

Пры дапамозе беларуск?х калабарацыян?ста? нямецк?я ?лады спрабавал? выкарыстаць у сва?х мэтах навуковыя кадры, як?я апынул?ся на акупаванай тэрыторы?. У чэрвен? 1942 года ?м? было створана ≪ Беларускае навуковае таварыства ≫. Яго ганаровым прэз?дэнтам ста? га?ляйтар Беларус? В?льгельм Кубэ . Аднак беларуск?я навуко?цы байкатавал? працу таварыства, ? яно ?снавала тольк? на паперы ^[6] . Таксама был? створаныя ?ншыя непал?тычныя калабарацыйныя структуры (≪Жаночая л?га≫, прафсаюзы ? ?нш.). Разам з тым, спробы стварэння беларускага Вольнага корпуса самаабароны был? ня?далым? праз моцнае супрацьдзеянне ваенных улада? ? СС . Стварэнне яго было абвешчана ? чэрвен? 1942 года ? колькасц? 3 дыв?з?й. Створана было, аднак, каля 20 батальёна?, як?я так ? не вырашыл?ся ?збро?ць, а ?жо ?весну 1943 года бы? распушчаны. Ня?далай апынулася таксама спроба стварэння беларускай а?такефал?? з мэтай адрыву беларуск?х верн?ка? ад Маско?скага Патрыярхата .

Абстав?ны, як?я склал?ся да 1943 года, прымус?ла нямецкае камандаванне перагледзець сваё ста?ленне да калабарацыйнага руху. У значнай ступен? гэта адбылося дзякуючы выс?лкам м?н?стра ?сходн?х акупаваных тэрыторый А. Розенберга , як? з’я?ля?ся прых?льн?кам стварэння калабарацыйных адм?н?страцый. 22 чэрвеня 1943  г. бы? фармальна створаны Саюз беларускай моладз? (СБМ), як? фактычна ?снава? з 1942  г. З ?н?цыятывы Кубэ 27 чэрвеня 1943  г. было абвешчана стварэнне Рады даверу пры Генеральным кам?сарыяце ≪Беларусь≫ . Гэты орган уя?ля? сабой адм?н?страцыйную кам?с?ю, адз?най задачай якой была адпрацо?ка ? прадста?ленне акупацыйным уладам пажадання? ? прапано? ад насельн?цтва. 21 снежня 1943  г. замест Рады даверу з ?н?цыятывы К. Готберга (як? ста? Генеральным кам?сарам пасля забойства партызанам? Кубэ) была створаная Беларуская цэнтральная рада (БЦР), прэз?дэнтам якой прызначаны начальн?к управы М?нскай акруг? Р. Астро?ск? ( 1887 ? 1976 ). Дзейнасць Рады не была эфекты?най, пакольк? Рада не мела рэальнай пал?тычнай улады (тольк? ? пытаннях сацыяльнай апек?, культуры ? адукацы? мела права на адносна самастойныя рашэнн?), а яе члены прытрымл?вал?ся розных погляда? на будучыню Беларус? ? часцяком не ведал? мясцовых рэал?й. Рада ?скосна была звязана з ваенным? злачынствам? ? у прыватнасц?, з ажыцця?леннем этн?чных чыстак супраць польскага насельн?цтва ^[7] .

У акупаванай Беларус? выдавалася мноства калабарацыйных газет ? часоп?са?: ≪Беларуская газета≫, ≪ Пагоня ≫, ≪ Bielaruski holas ≫, ≪Новыя шлях≫ ? т. д. Гэтыя выданн? вял? антысем?цкую, антысавецкую ? прафашысцкую прапаганду. У адмысловым артыкуле, апубл?каваным 25 верасня 1943 года пасля зн?шчэння Кубэ ? ≪Беларускай газеце≫, яе рэдактар Уладз?сла? Казло?ск? п?са?:

Сэрца сц?скае скруха… Яго (гэта значыць Кубэ ? авт.) няма больш сярод нас. Генеральны кам?сар В?льгельм Кубэ бы? адным з найлепшых, найшчырэйшых сябро?…, як? дума? ? каза? так, як кожны беларуск? нацыянал?ст...

^[8]

27 чэрвеня 1944 года ? М?нску бы? праведзены Друг? Усебеларуск? кангрэс , у як?м прынял? ?дзел большасць акты?ных л?дара? калабарацыян?ста?. Кангрэс праходз?? ва ?мовах набл?жэння да М?нска Чырвонай Арм??, якая праводз?ла буйную наступальную аперацыю ? Беларус? . На кангрэсе было прынята рашэнне, што БЦР з’я?ляецца адз?ным законным урадам Беларус?, а таксама была выказана ?себаковая падтрымка Герман??. Был? таксама распрацаваныя планы антысавецк?х дыверс?йных ? партызанск?х аперацый на Беларус?, у выпадку по?нага адступлення нямецк?х войска? з яе тэрыторы?.

Эканам?чны калабарацыян?зм

З. Пазняк да? наступную ацэнку тым падзеям: ^[9]

Аднак незн?шчальнасць Беларус? ? беларускай нацыянальнай ?дэ? засведчыла тым часам Другая Сусветная вайна. З 1941 па 1944 гады цэнтральная Беларусь (на якой дзейн?чала нямецкая цыв?льная адм?н?страцыя на чале з В. Кубэ) перажыла моцны нацыянальны ?здым. Гэта ?шчэнт збянтэжыла бальшав?ко? ? прывяло Маскву ? шаленства . З вяртаннем савета? на Беларусь сотн? тысяч свядомых беларуса? эм?гравал? на Захад

Калабарацыян?сты пасля вызвалення Беларус?

Адразу пасля правядзення II Усебеларускага кангрэса пачалася эвакуацыя к?ра?н?цтва ? калабарацыйных фарм?равання? у Герман?ю , дзе яны працягнул? сваю дзейнасць. У л?пен??жн??н? 1944  г. у распараджэнне БЦР бы? перададзены цэнтр падрыхто?к? абвера ? Дальв?цы (Усходняя Прус?я), як? атрыма? вял?кае папа?ненне з эваку?раваных батальёна? БКА. У першых л?чбах красав?ка 1945 г. было дасягнута пагадненне з прадста?н?кам? спецслужба? Трэцяга Рэйху пад к?ра?н?цтвам штурмбаннфюрара СС Ота Скарцэн? аб разгортванн? на базе гэтага цэнтра адмысловага батальёна ≪ Дальв?ц ≫ колькасцю да 700?800 чалавек. Акрамя таго, па загадзе рэйхсфюрара СС Г?млера была створаная новая 30-я дыв?з?я войска? СС (Беларуская № 1), якая называлася таксама штурмавой брыгадай СС ≪Беларусь≫. Акты?ны ?дзел у фарм?раванн? гэтых падраздзялення? бра? Язэп Сажыч (як? ста? у 1982 годзе шостым прэз?дэнтам Беларускай Народнай Рэспубл?к? ), як? перада? у брыгаду СС 101 падрыхтаванага ?м курсанта школы малодшых аф?цэра?. 30 красав?ка 1945 года дыв?з?я здалася амерыканск?м войскам.

Пасля завяршэння вайны большасць к?ра?н?ко? калабарацыйнага руху пераехал? ? ЗША (у тым л?ку, Радасла? Астро?ск? ), кра?ны Заходняй Е?ропы ? А?страл?ю , дзе стварыл? беларуск?я нацыянальныя арган?зацы? або ?л?л?ся ? шэраг? ?сных, як?я выкарысто?вал?ся для барацьбы з СССР . Ёсць звестк? пра супрацо?н?цтва некаторых прадста?н?ко? беларускага руху з ЦРУ , якое арган?зо?вала антысавецк?я дыверс?йныя атрады, у як?х удзельн?чал? ? некаторыя былыя калабарацыян?сты, напрыклад М?хал В?тушка або Янка Ф?л?стов?ч .

Зноск?

Л?таратура

• Беларусь у Вял?кай Айчыннай вайне, 1941?1945 гг. Энцыклапедыя. М?нск, 1990
• Залесский К. А. Кто был кто во Второй мировой войне. Союзники Германии. ? М.: АСТ, 2004. ? Т. 2. ? 492 с. ? ISBN 5-271-07619-9

Спасылк?

• Сп?с фонда? беларускага калабарацыян?зму ? Нацыянальным арх?ве Беларус? Арх?вавана 24 чэрвеня 2006.
• ≪Белорусские коллаборационистские формирования в эмиграции (1944?1945): Организация и боевое применение≫ // Романько О. В. Коричневые тени в Польсье. Белоруссия 1941?1945. М.: Вече, 2008.
• Романько О. В. Частк? ахова правапрадку: ад самааховы да беларускай пал?цы?
• Беларуск? нацыянал?зм ? сло?н?к
• Юрый Туронак ≪Метады акупацы? Беларус?. Ста?ка Кубэ на беларуск? нацыянал?зм≫.
• Местная вспомогательная полиция на территории Беларуси (июль 1941 ? июль 1944 гг.) Арх?вавана 27 мая 2013.
• Соловьев А. Белорусская Центральная Рада: создание, деятельность и крах. Минск, 1995