Аблога Полацка
Асно?ны канфл?кт: Л?вонская вайна
Уя?ная выява аблог? Полацка ? 1563 годзе ? тагачасным нямецк?м лятучым л?стку.
Дата	31 студзеня ? 15 лютага 1563
Месца	Полацк ( ВКЛ )
Вын?к	Кап?туляцыя Полацка
Прац??н?к?
ВКЛ Маско?ская дзяржава
Камандуючыя
С. С. Давойна ?ван IV
Страты
Невядома Невядома

Аблога Полацка (31 студзеня ? 15 лютага 1563 ) ажыццё?леная войскам? Маско?скай дзяржавы падчас Л?вонск? войны 1558?1582 гг. з Вял?к?м Княствам Л?то?ск?м , завяршылася кап?туляцыяй горада.

Перадумовы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У 1560  г. завяршы?ся першы этап першага перыяду Л?вонскай вайны, час перамог войска? Маско?скай дзяржавы, з гэтага часу пачало ?складняцца м?жнароднае станов?шча ? Балтыйск?м рэг?ёне. Астравы ? Рыжск?м зал?ве был? куплены Дан?яй у б?скупа эзельскага. У 1561  г. Рэвель прысягну?ся каралю Швецы? Эрыку XIV ? тымчасова ж земл? Л?вон?? , яшчэ не занятыя войскам? Маско?скай дзяржавы, перайшл? пад пратэктарат ВКЛ. Кампан?? 1561 ? 1562 гг. не прынесл? вырашальнага поспеху н? ВКЛ, н? Маско?скай дзяржаве ? перамог? маско?ск?х войска? пад Пернавам ? Тарвастам ура?наважыл?ся ?х паражэннем у Невеля .

Спроба свата?ства ?вана IV да Кацярыны Ягелонк? , сястры вял.кн. Жыг?монта А?густа , скончылася ня?дала ? у 1562 г. Кацярына Ягелонка выйшла замуж за Юхана , герцага ф?нляндскага, брата Эрыка XIV. Ня?дача была непрыемнай для ?вана IV , бо ён л?чы? паходжанне шведск?х каралё? н?зкародным. Усё гэта тольк? паглыб?ла ?заемныя супярэчнасц? пам?ж ВКЛ, Швецыяй ? Маско?скай дзяржавай.

Перамовы Маско?скай дзяржавы з ВКЛ у пачатку 1562 года не скончыл?ся заключэннем перам?р'я. Пагато?, Жыг?монт А?густ вё? перамовы з крымск?м ханам Да?лет Г?рэем , каб той восенню-з?мою 1562 года ?варва?ся ? земл? Маско?скай дзяржавы. Ус?м гэтым рэал?зацыя прэтэнз?й Маско?скай дзяржавы на Л?вон?ю была паста?лена пад сумне?. Развязаць усе супярэчнасц? ? нявызначанасць у пытанн? належнасц? Л?вон?? мог вырашальны ваенны поспех.

Выбар Полацка , як аб'екта вырашальнага ?дару, бы? в?давочны, у адным з буйнейшых ? багацейшым горадо? дзяржавы ? XVI ст. маско?скае войска магло разл?чваць на вел?зную здабычу. Апроч гэтага, узяцце Полацка давала шэраг тактычных пераваг. Полацк нав?са? над па?днёвым флангам групо?к? маско?ск?х войск у Л?вон?? ? ствара? пагрозу адсячэння ?х ад унутраных раёна? Маско?скай дзяржавы. Захопам Полацка ? басейна Дзв?ны Маско?ская дзяржава атрымала б магчымасць простай сувяз? з Л?вон?яй са Смаленска па зручным рачным шляху. Страта Полацка стварала б непасрэдную небяспеку В?льн? .

Полацк? паход бы? аф?цыйна матываваны ≪многими неправды и неисправления≫ Жыг?монта А?густа ? клопатам ?вана IV ≪о святых иконах и о святых храмех свяшеных, иже безбожная Литва поклонение святых икон отвергше, святые иконы пощепали и многая ругания святым иконам учинили, и церкви разорили и пожгли, и крестьянскую веру и закон оставльше и поправше, и Люторство восприашя≫ . ^[1] ?ван IV люб?? надаваць сва?м пал?тычным ? ваенным акцыям форму святой вайны супраць ворага? веры ? царквы. ^[2] У паход ?ван IV узя? са сваёй казны полацкую святыню, крыж Св. Ефрас?нн? Полацкай , так?м чынам вярну? яго на месца ?нёску, у Спаск? манастыр .

Падрыхто?ка ? пачатак кампан?? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Захоп Полацка бы? запланаваны ? верасн? 1562 года, тады пачалася падрыхто?ка. 30 л?стапада асно?ная групо?ка маско?ск?х войска? на чале з ?ванам IV выйшла з Масквы ? 4 снежня прыбыла ? Мажайск , адкуль был? аддадзены апошн?я распараджэнне войскам, як?я рухал?ся з розных гарадо?. Агульны збор бы? прызначаны на 5 студзеня 1563 года ? Вял?к?х Луках . У Вял?к?х Луках было сканцэнтравана амаль 32 тысячы чалавек, у тым л?ку 18 105 памеснай конн?цы, 7 219 стральцо? ? казака?, а таксама каля 6 000 татар ^[3] . Там сама было завершана фарм?раванне палко?, агулам сфарм?равана сем: ертаульны (пярэдняй паходнай заставы), перадавы, правай рук?, вял?к?, гасударск?, левай рук? ? старажавы. 9 студзеня пача?ся марш да Полацка, палк? выходз?л? з ?нтэрвалам у адз?н дзень, каб не было ≪ воинским людем истомы и затору ≫. У летап?сах згадваецца колькасць 280 000 ратн?ка?, 80 900 абозных людзей ? 200 гармат, але звестк? гэтыя перабольшаны. Рэальная колькасць ? каля 50 000 ? 60 000 ратн?ка? ? 20 000 ? 30 000 абозных людзей. Войскам камандава? асаб?ста ?ван IV, было загадана не высылаць фуражыра?, усе запасы везл?ся з сабой, каб захаваць рапто?насць. Аднак у Полацку не?забаве даведал?ся пра набл?жэнне прац??н?ка ? паведам?л? вял?каму гетману л?то?скаму М. Радз?в?лу , вял?к? князь Жыг?монт А?густ тым часам знаходз??ся ? Польшчы на сойме ? Пётракаве. Пазна?шы, што рапто?нага нападу не атрымаецца, ?ван IV прапанава? полацкаму ваяводзе Стан?славу Давойне здаць горад, аднак не атрыма? адказу, пагато?, палонны адпушчаны ? Полацк з гэтым пасланнем, бы? пакараны. 30 студзеня, з апошняга паходнага лагера ? 5 м?лях ад горада, ?ван IV прыязджа? глядзець на Полацк.

Ход аблог? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

31 студзеня горад бы? абложаны. Першапачаткова планавалася прыступаць да горада з Задзв?ння па лёдзе Дзв?ны, бо вакольны горад  ? ≪Вял?к? Астрог≫ не ме? сцен з боку рак?, таму ? Задзв?нн? размясц?л?ся самыя баяздольныя частк? маско?скага войска ? гасудара? полк, полк правай рук? ? перадавы полк. Увечары ?ван IV разам са сва?м добраахвотн?цк?м палком пераправ??ся на па?днёвы бераг Дзв?ны. Ноч з 31 студзеня на 1 лютага правё? у часткова спаленым Барысаглебск?м манастыры. Пераправу адз?н з руск?х летап?сца? паказа? як гера?чную падзею, п?шучы пра кул?, як?я падал? ≪на полк вял?кага князя так густа, як дождж≫ ^[4] .

З першага дня аблог? вялася двухбаковая артылерыйская перастрэлка, якая мела лакальны характар. Аднак, 3 лютага на Заходняй Дзв?не змян?лася лёдавая абстано?ка ? план аблог? давялося змян?ць, гасудара? полк перадыслакава?ся ? м?жрэчча Палаты ? Дзв?ны для прыступу ?жо праз умацаванн? Вял?кага Астрога.

На дапамогу Полацку ад Менска выступ?ла вял?кал?то?скае войска пад камандаваннем вял?кага гетмана М. Я. Радз?в?ла. З войскам колькасцю 2 500 ? 3 500 чалавек ? 20?25 палявых гармат, Радз?в?л не планава? б?твы, знаходзя?ся на адлегласц? не менш 8 м?ль ад Полацка, ён распуска? чутк? пра шматл?касць свайго войска, каб адцягнуць на сябе частку с?л прац??н?ка. Гэта збольшага атрымалася, супраць был? пасланы царэв?ч ?бак з ваяводам? кн. Ю. П. Рэпн?ным ? кн. А. ?. Яраслававым, пры набл?жэнн? як?х Радз?в?л, разб??шы некальк? ?х раз'езда?, адступ??, яны ж, не пераследваючы яго, вярнул?ся да Полацка.

4?5 лютага супраць сцен Вял?кага Астрогу пачал? будаваць аблогавыя ?мацаванн? ? наста?ляць гарматы, да гэтага маско?ская артылерыя размяшчалася гало?ным чынам каля манастыра Св. Георг?я ? м?жрэччы Палаты ? Заходняй Дзв?ны. 5 лютага маско?ск?м? войскам? была прадпрынятая першая спроба штурму. Стральцы ?. Галахвастава здолел? захап?ць вежу над Дзв?ной, але был? выб?ты адтуль, страц??шы 30 чалавек. Тым самым днём бы? першы моцны артылерыйск? абстрэл горада, як? до?жы?ся да вечара. Пасля абстрэлу абложаныя пачал? перамовы, каб зацягнуць час ?, пазбав??шы горад абстрэлу, дачакацца падыходу М. Я. Радз?в?ла. Перамовы вял?ся на працягу 5?8 лютага. З прычыны, што С. С. Давойна не абумов??, каб на час перамо? был? прыпынены абложныя работы, маско?ск?я войск? скарыстал?ся гэтым ? ? ноч з 5 на 6 лютага настав?л? абложныя машыны ? гарматы каля самых сцен Вял?кага Астрогу. Увечар 7 лютага да Полацка падыйшла маско?ская цяжкая артылерыя ? ?ван IV на перамовах запатрабава? безумо?най кап?туляцы?. 8 лютага перамовы был? канчаткова сарваны, бо хтосьц? стрэл?? у царскага пасла.

8 лютага пача?ся абстрэл горада цяжкай артылерыяй, наста?леныя практычна ?шчыльную да сцен Вял?кага Астрога гарматы проста разломл?вал? ?х, праб?ваючы наскрозь. Тым часам заг?ну? ротм?стр Галуб?цк?. 9 лютага Стан?сла? Давойна прыня? рашэнне, якое л?чаць асно?най прычынай хуткага падзення Полацка, ? пак?нуць ? спал?ць Вял?к? Астрог. Ротм?стры Варшэ?ск?, Верхл?нск?, Хелмск? ? малады магнат Я. Я. Глябов?ч настойвал? на працягу абароны Вял?кага Астрогу. Я. Я. Глябов?ч прапанава? выдаць зброю ≪чорным людзям≫ ? простым жыхарам наваколля? Полацка, ? самому ?значал?ць ?х у вял?кай вылазцы супраць маско?ск?х войска?, каб зн?шчыць абложныя ?мацаванн?. Прапанова ротм?стра? ? Я. Я. Глябов?ча не была прынята, Вял?к? Астрог падпалены ? пак?нуты ? гарн?зон, полацк?м мяшчане ? баяры Полацкага ваяводства адступ?л? ? Полацк? замак, а 10 000 ? 25 000 ≪чорных людзей≫ трап?ла ? палон. Пача?ся вял?к? пажар, згарэла 3 000 дваро?, маско?ск?я войск? на плячах абложаных спрабавал? ?варвацца ? замак ? сярод пажару завяза?ся зацяты бой, як? ?шо? са зменным поспехам, пакуль руск?м не падышло падмацаванне на чале з Д. Ф. А?чын?ным ? Д. ?. Хварасц?н?ным, як?я здолел? адцясн?ць абложаных у замак, але не здолел? з ходу ?зяць яго. Палонныя ≪чорныя людз?≫ паказал? руск?м вял?к?я запасы харчо? у лясных схов?шчах каля горада, што было вял?кай карысцю маско?скаму войску.

9?10 лютага цяжкая артылерыя была наста?лена супраць Полацкага замка на пажарышчы Вял?кага Астрога, у Задзв?нн? ? Запалоцц?. 10?14 лютага гарматы б?л? сутк? без перапынку. Ядры разб?вал? замкавую сцяну, дасягаючы проц?леглай. У ноч з 12 на 13 лютага абаронцы замка ?с?м? с?лам? зраб?л? вылазку каб зн?шчыць маско?скую артылерыю, аднак вылазка была адб?та. Пасля бесперапыннага абстрэлу на працягу 13?14 лютага ? полацк?м замку пача?ся моцны пажар. Тым часам ядрам? было разб?та ?жо 1/5 частка сцен замка, а ? ноч з 14 на 15 лютага маско?ск?я стральцы, падабра?шыся да сцен падпал?л? ?х у некальк?х месцах.

За некальк? гадз?н да св?танку 15 лютага маско?ск?я войск? пачал? падрыхто?ку да генеральнага штурму, станов?шча абаронца? замка было безнадзейным. З горада выйша? полацк? еп?скап Арсен?й , праз яго С. С. Довойна прас?? пра перамовы, ?ван IV запатрабава? прыбыцця для гэтага самога Довойны. Перамовы ?шл? да вечара 15 лютага ? скончыл?ся кап?туляцыяй горада на ?мовах захавання жыцця ? маёмасц? абложаных.

Пасля атрымання вестк? пра кап?туляцыю Полацка М. Я. Радз?в?л са сва?м корпусам адступ?? для прыкрыцця В?льн?, бо чака? далейшага прасо?вання маско?ск?х войска? у гэтым к?рунку.

Пасля кап?туляцы? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

?ван IV не стрыма? ус?х умо? кап?туляцы?. Некаторыя руск?я летап?сы, а таксама Мацей Стрыйко?ск? ? яго камп?лятары, паведамляюць, што полацк?м я?рэям пад страхам смерц? было загадана хрысц?цца ? правасла?е, тыя хто не згадз??ся был? патоплены ? Заходняй Дзв?не ^{[5] [6]} , аднак гэтыя звестк? выкл?каюць у некаторых даследчыка? сумневы. У некаторых крын?цах таксама паведамляецца пра смерць полацк?х бернардз?нца? ? дам?н?канца? ад татара? з маско?скага войска, такой магчымасц? выключыць нельга (гл. Святыя Адам, Дам?н?к ? Пётр Полацк?я ). Да 500?700 паляка? з гарн?зона ? нямецк?х найм?та? ?ван IV пастав??ся м?ласц?ва, некаторыя найм?ты перайшл? на маско?скую службу. Ротм?стры паляка? атрымал? падарункам сабал?ныя футры, пакрытыя парчой. Ротм?стр Верхл?нск? пазней бы? абв?навачаны ? атрыманн? падарунка? ад непрыяцеля, але бы? апра?даны судом. Такое ста?ленне ?вана IV да паляка? тлумачыцца нежаданнем вайны ? з Польшчаю, ён планава? весц? ваенныя дзеянн? тольк? супраць ВКЛ. Полацк?я баяры, купецтва, большасць мяшчан, а таксама жыхары полацкага наваколля был? пазба?лены маёмасц? ? сагнаныя ? палон, па розных ацэнах л?к палонных скла? ад 15 000 да 60 000 . Шмат хто з палонных пазней бы? прададзены ? рабства, напрыклад, у Перс?ю (гл. Хаджы Хасро? ) ^[7] . С. С. Давойна з жонкай, Я. Я. Глябов?ч ? б?скуп Арсен?й таксама был? палонены.

Практычна адразу пасля ?зяцця горада 15 000 татара? был? нак?раваны для дзеяння? па дарозе на В?льню. 21 лютага ? лагер цара прыбы? пасол ВКЛ для перамо? пра перам?р'е, якое ? тыя ж дн? ? было заключана. 27 лютага, пак?ну?шы ? Полацку гарн?зон ? адда?шы распараджэнн? пра ?мацаванне горада, ?ван IV з асно?ным? с?лам? выйша? да Масквы.

Частка палонных полацк?х баяра? была абмяняная на маско?ск?х палонных або выкуплена ВКЛ у 1566  г. С. С. Давойна бы? абмяняны на маско?скага палоннага ? 1567  г., пазней ён беспаспяхова спрабава? перавезц? на радз?му прах сваёй жонк?, якая памерла ? палоне. Я. Я. Глябов?ч бы? вызвалены ? абмен на абяцанне сх?л?ць на бок Маско?скай дзяржавы магната? ВКЛ, за гэта бы? абв?навачаны ? здрадзе, але апра?даны вял?к?м князем. Б?скуп Арсен?й адпра?лены ? Спаса-Каменны манастыр пабл?зу Кубены, разам з ?м у зняволенн? был? ? некаторыя полацк?я баяры.

Наступствы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Узяцце ? спусташэнне горада ? наваколля? было канцом яго вел?чы ? ц? не буйнейшай падзеяй Л?вонскай вайны. Падзе? аблог? выкл?кал? м?жнародны розгалас: у А?гсбургу , Любеку , Нюрнбергу , Празе ? ?нш. гарадах Е?ропы выйшла больш за дзясятак ?нфармацыйных улётак, прысвечаных падзеям у Полацку. У Свяшчэннай Рымскай ?мперы? з трывогай наз?рал? за поспехам? Маско?скай дзяржавы. Суперн?к? ?мперы? спадзявал?ся на пашырэнне супрацо?н?цтва з Маско?скай дзяржавай ? кароль Дан?? Фрэдэрык II пав?ншава? ?вана IV з узяццем Полацка.

У ВКЛ ? Польшчы был? ?зрушаны полацкай катастрофай. Сойм у Пётракаве бы? спынены весткай пра ?зяцце горада, вял.кн. Жыг?монт А?густ паведам?? М. Я. Радз?в?лу пра неадкладнае сваё вяртанне ? Княства для арган?зацы? абароны ? загада? не ?ступаць у прамы бой з маско?ск?м? войскам? (што, зрэшты, ? не было магчымым пры ная?ных с?лах ? без збору паспал?тага рушэння), а прыкласц? ?се с?лы для абароны В?льн?. Падзенне Полацка можна ацэньваць адну прычын Любл?нскай ун?? ( 1569 ). Верагодна, наступствам гэтых падзей бы? ? прыв?лей Жыг?монта А?густа ад 7 чэрвеня 1563 г., у як?м ён пацвярджа? ро?насць право? баяра? правасла?нага ? катал?цкага веравызнання, хоць такая ро?насць была пацверджана яшчэ ? 1430-х г.

Узяцце Полацка было вяршыняй поспеха? Маско?скай дзяржавы ? Л?вонскай вайне, хоць ? пасля маско?ск?я войска атрымал? некальк? перамог у Л?вон??. Страта Полацка, крыз?снае станов?шча, у як?м з-за гэтага апынулася ВКЛ, прымус?ла яго маб?л?заваць рэсурсы для жыццёва неабходнага рэваншу. ?мкненне Маско?скай дзяржавы спачатку пашырыць, выкарысто?ваючы атрыманыя тактычныя пераваг?, свае поспех?, а не?забаве хоць бы захаваць ?х, стала прычынаю зняс?львання яго матэрыяльных ? людск?х рэсурса?, выкл?кала востры сацыяльна-эканам?чны крыз?с, узмоцнены паразам? 1571 ? 1579 ? 1580  г. Усё гэта, у вын?ку, прывяло да паражэння Маско?скай дзяржавы ? Л?вонскай вайне.

Зноск?

Л?таратура [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Янушкев?ч А. М. Вял?кае Княства Л?то?скае ? ?нфлянцкая вайна 1558?1570 гг. М?нск, 2007.
• Янушкев?ч А. М. Захоп Полацка маско?ск?м войскам у 1563 г. // Commentarii Polocenses Historici = Полацк?я г?старычныя зап?ск?. 2005. Т. 2. С. 5-12.
• Филюшкин А. И. Причины ≪Полоцкого взятия≫ 1563 г. глазами современников и потомков // Вестник Санкт-Петербургского ?ниверситета. Серия 2: История. 2005. Вып. 3. С. 20-31.
• Филюшкин А. И. Причины ≪Полоцкого взятия≫ 1563 г. глазами современников и потомков // Вестник Санкт-Петербургского университета. Серия 2: История. 2005. Вып. 3. С. 20-31.
• Ryszard Mienicki. Egzulanci Poloccy (1563?1580 г.). // Ateneum Wile?skie, Rocznik IX, Wilno, 1934.
• Александров Д. Н., Володихин Д. М. Борьба за Полоцк между Литвой и Русью в XII?XVI веках / Отв.ред.: академик В. Л. Янин. ? М.: ≪Аванта+≫, 1994.