?ван IV Грозны
руск. : ??а?ннъ Васи?л?евичъ
цар усяе Рус? 16 студзеня 1547  ? 1584
Пераемн?к	Фёдар I
Гасудар усяе Рус? [d] 3 снежня 1533  ? 16 студзеня 1547
Папярэдн?к	Вас?ль III
Нараджэнне	25 жн??ня 1530 [1] [2] ц? 15 жн??ня 1530 Каломенскае [d] , Вял?кае Княства Маско?скае
Смерць	18 (28) сакав?ка 1584 [1] [2] (53 гады) Масква , Маско?ская дзяржава
Месца пахавання	Архангельск? сабор
Род	Рурыкав?чы
?мя пры нараджэнн?	руск. : Иван Васильевич
Бацька	Вас?ль III [1]
Мац?	Алена Вас?ле?на Гл?нская [1]
Жонка	Анастас?я Рамана?на Захар'?на-Юр'ева [d] [3] , Марыя Цемруко?на [d] [3] , Марфа Вас?лье?на Сабак?на [3] , Ганна Аляксее?на Калто?ская [d] [4] [5] […] , Марыя Далгарукая [d] , Ганна Вас?льчыкава [d] [3] , Вас?л?са Мяленцье?на [d] [3] ? Марыя Фёдара?на Нагая [d] [3]
Дзец?	Дзм?трый ?ванав?ч, старэйшы сын ?вана IV [d] , ?ван ?ванав?ч [d] , Фёдар I , Дзм?трый Угл?цк? [d] , Ганна ?вана?на, дачка ?вана Грознага [d] ? Вас?ль ?аанав?ч [d] [6]
Веравызнанне	правасла?е
Б?твы	Л?вонская вайна Russo-Kazan War of 1535-1552 [d]
Медыяфайлы на В?к?схов?шчы

?ван Вас?льев?ч , ?ван IV ( 25 жн??ня 1530 , с. Каломенскае пад Масквой ? 18  ( 28 ) сакав?ка  1584 , Масква ) ? вял?к? князь маско?ск? (з 1533). У 1547 годзе ста? ужываць царск? тытут. З дынасты? Рурыкав?ча? , сын вял?кага князя маско?скага Вас?ля ?ванав?ча ? яго друг?м шлюбе з княжной Аленай Гл?нскай .

У беларускай папулярнай л?таратуры часта сустракаецца ?мя ?ван Жахл?вы.

Адз?н з найзначнейшых дзяржа?ных дзеяча? рас?йскай г?сторы?, але ? дзеяч, дзейнасць якога атрымала самыя разнастайныя ацэнк? .

?мя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Па нараджэнн? атрыма? мал?твеннае ?мя Ц?т. Перад смерц? прыня? ?нацтва з ?мем ?она.

Празванне ≪Грозны≫, пад як?м цар ?ван Вас?лев?ч вядомы ? пазнейшай л?таратуры, не сустракаецца ? крын?цах 16 ст. На думку Скрынн?кава, цара так празвал? пазней, кал? ён героем г?старычных песень. Фальклорны вобраз ?вана Грознага ― вял?кага гаспадара сфарм?рава?ся, в?даць, у часы Смуты, кал? ва ?мовах вял?к?х бедства? часы ≪цара ?вана≫ стал? згадвацца як часы роскв?ту ? дабрабыту, а расправы апрычн?ны был? забыты.

Пераклад празвання як ≪Страшны≫ ц? ≪Грозны≫, як л?чыць Скрынн?ка?, в?давочна скажае яго сэнс ― ва ?я?ленн? людзей таго часу ≪граза (навальн?ца)≫ ?васабляла больш боскую, чым прыродную, стых?ю, якая л?чылася ня?х?льнай, зн?шчальнай ? бл?скучай. ― знак умяшальн?цтва нябесных с?л у жыцц? людзей.

Магчымую памылковасць традыцыйнага англ?йскага перакладу празвання ≪ Ivan the Terrible ≫, пацвярджае, напрыклад, Дэв?д Сто?н ^[7] , прапануючы як лепшыя ≪ Ivan the Dread ≫ (л?тар. ≪Пагрозл?вы≫ ^[8] ) або ≪ Ivan the Awe-Inspiring ≫ (л?тар. ≪Наводз?ць Страх ? Пашану≫ ^[8] ).

На думку ?. Марзалюка, звычай называць ?вана IV ≪Жахл?вым≫, як? ?каран??ся ? частцы новай беларускай г?старыяграф??, з’я?ляецца прадуктам м?фалаг?зацы? г?сторы?, ? яго не было ? старабеларуск?х крын?цах. Беларуская шляхта ? эп?сталярных крын?цах называла цара ?вана або ≪Маско?ск?м≫, або ≪Тыранам≫, але не ≪Жахл?вым≫. ^[9]

Валадарства [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Пасля смерц? бацьк? ?ван Вас?льев?ч бы? абвешчаны гаспадаром пад апекай мац? (3 снежня 1533); потым знаходз??ся пад апекай высок?х баярск?х радо? ― Шуйск?х , Вельск?х ; самастойна к?раваць пача? у 13-гадовым узросце, кал? нечакана загада? пакараць смерцю гало?нага са сва?х тагачасных апекуно?, князя Андрэя Шуйскага, ? абвясц?? сябе самадзержцам ( 29 снежня 1543 ). У 1547 годзе ён, як першы валадар у рас?йскай г?сторы?, прыня? тытул цара ( 16 студзеня 1547 ).

Пачынаючы з 1549, ён, з апорай на г.зв. ≪ Выбраную раду ≫, здзейсн?? рад значных дзяржа?ных пера?тварэння?: Земскую , Губную , ваенную рэформы; скасава? кармленн? ? прыня? ≪ Улажэнне аб службе ≫ ( 1555 ? 1556 ), а таксама ≪Прыгавор аб месн?цтве≫; зацвердз?? новы судзебн?к ( 1550 ); пад яго наглядам бы? прыняты зборн?к пастанова? аб царко?ным жыцц? ≪Стогла?≫ ( 1551 ); у пачатку 1560-х гадо? правё? рэформу дзяржа?най сфраг?стык? (гл. герб Рас?? пасля 1560-х гг. ); была завершаная грашовая рэформа, пачатая пры Алене Гл?нскай.

Гл.далей : г?сторыя Рас??, 16 ст.

У 1560-х ? 1570-х гг. ?ван Вас?льев?ч л?кв?дава? дарадчыя органы ? пача? валадарыць аднаасобна; у гэты перыяд ён здзейсн?? некальк? хваля? пал?тычных рэпрэс?й (вядомых таксама як ≪эпох? казня?≫ ? ≪апрычн?на≫), ск?раваных супраць баярства ? на ?мацаванне сама?ладдзя (гл. апрычн?на , паход на Но?гарад ); як сам? рэпрэс?? такога размаху, так ? асаб?сты ?дзел у ?х цара, цяжка адб?л?ся на грамадстве (гл. ацэнк? дзейнасц? ).

У замежнай пал?тыцы ?ван Вас?льев?ч спрабава? умацаваць паз?цы? Рас?? на ?сходн?м ? па?днёвым к?рунках, а таксама выйсц? да Балтыйскага мора (гл. Усходняе пытанне , Балтыйскае пытанне ); пры ?м бы? укладзены першы гандлёвы трактат з Англ?яй (1554). З 1545 ? амаль да самай смерц? ?ван Вас?льев?ч вё? войны: у Паволжы, Крыме ? С?б?ры супраць татарск?х дзяржа?; у Прыбалтыцы ? Беларус? ― супраць Л?вон??, Швецы?, ВКЛ ? Польшчы (гл. Л?вонская вайна ). Л?вонская вайна скончылася для Рас?? ня?дала, але ? Паволжы ? С?б?ры был? зробленыя значныя тэрытарыяльныя заваёвы (гл. ацэнк? дзейнасц? ).

Пры ?ване IV бы? забаронены ?езд на тэрыторыю Рас?? я?рэйск?х купцо?.

Ваенная справа [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Воляй ?вана IV был? праведзеныя дзве выдатныя для 16 ст. ваенныя кампан?? ― супраць Казанскага ? Астраханскага ханства?. Але сам ён не вызначы?ся военачальн?цк?м дарам. У Л?вонскай вайне, пасля ?дач першай кампан??, войска ?вана IV амаль пастаянна цярпела ня?дачы, асабл?ва ? пазнейшы час, у кампан?ях Стэфана Баторыя; адз?ным выняткам стала ?зяцце Полацка ? 1563 годзе, дзе ?ван IV камандава? асаб?ста. ^[7] Арган?заванае ?ванам IV апрычнае войска , не падобнае да яго арм?? 1550-х, выяв?лася малапрыдатным для вайны, што пацвердз?лася, напрыклад, у пагроме Масквы крымск?м ханам у 1571.

Гл.далей : ваенная справа ? Рас?? , войска ?вана IV , паход на Казань , паход на Астрахань , Л?вонская вайна , аблога Полацка, 1563 , аблога Полацка, 1579 .

Асоба [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Вял?к? ?плы? на асобу ?вана IV зраб?ла яго дзяц?нства, праведзенае пад наглядам баярск?х апекуно?, без бацьк?, з 8 гадо? ? ? без мац?. На думку Платонава, баяры дал? маладому ?вану IV дрэнны прыклад двул?чнасц?, жорсткасц?, амаральнасц?; паспрыял? разв?ццю менав?та дрэнных рыса? яго асобы.

Разумовае разв?ццё ?вана Вас?льев?ча, на думку Платонава, было вышэйшым за яго разв?ццё маральнае. Так, на думку Платонава, у ранейшы час свайго жыцця ?ван Вас?льев?ч з’я?ля? пэ?ную адукаванасць ? пал?тычную ?свядомленасць, як?я праяв?л?ся, напрыклад, у яго прамовах да м?трапал?та ? баяра?, кал? ён абвясц?? аб жаданн? ажан?цца ? прыняць царск? тытул; або ? ?ншых яго выступленнях канца 1540-х гг. Адносна нечаканае ?зн?кненне гэтых рыса? у ?ване Вас?льев?чы, яго ц?кавасць да чытання, багасло?ск?х пытання? ? пал?тычных тэорый, можна прып?саць, на думку Платонава, дабрадзейнаму ?плыву маско?скага м?трапал?та Макарыя ? святара С?львестра, яго супрацо?н?ка. Пазней, кал? пачал?ся сутыкненн? за ?ладу пам?ж царом ? баярствам (выразна ― з 1553), як?я асабл?ва завастрыл?ся ? канцы 1550-х гг., горшыя рысы асобы ?вана IV ?зно? выйшл? наверх, ? праяв?л?ся ? характары мног?х падзей апрычн?ны , у жорсткасцях, учыненых ?ванам IV, у т.л. асаб?ста; у яго шматл?к?х шлюбах, у ≪пераб?ранн? нявест≫ (як выхваля?ся сам цар ?ван, ён ≪перапробава? тысячу дзя?чын≫).

Наогул, на думку Платонава, матэрыялы па жыцц? ?вана IV няпо?ныя, ? шмат як?я гады ? перыяды яго б?яграф?? не забяспечаныя дакументальным? крын?цам?. Таму, на думку Платонава, з навуковай дакладнасцю немагчыма вызначыць ан? рыс асобы ?вана IV, ан? яго к?ра?н?чых здольнасцей; адсюль вын?кае разнагалоссе ? навуковым свеце. Старэйшым г?сторыкам (Шчарбата?, Карамз?н) ?ван IV здава?ся чалавекам мног?х абл?чча?, два?стым; змяненне характару яго дзейнасц? прып?свалася нейкаму ≪?нутранаму пералому≫, як? адбы?ся, магчыма, ц? пад уплывам барацьбы за ?ладу, ц? пасля смерц? люб?май першай жонк?. Пазней, кал? выяв?лася пал?тычная матывацыя шмат як?х меркавання? аб ?ване IV, як у маско?ск?х, так ? ? замежных крын?цах, г?сторык? спрабавал? даць уласнае тлумачэнне яго асобы. Так, яго спрабавал? паказаць ц? як ?дэал?заваную перадавую, незразуметую сва?м часам асобу (Кавел?н), ц? як чалавека неразумнага (Карамз?н), ц? як вар’ята (М. Кавале?ск?); як чалавека, чые разумовыя здольнасц? не адпавядал? слабасц? яго вол? (Ю. Самарын); як разумнага ? таленав?тага чалавека, як? ≪не ?да?ся≫, а таму бы? хварав?та раздражнёны на свет (?. Н. Ждана?). Як паведамляе Платона?, моцны розум ? ?ладную с?лу ?вана IV прызнавал? яго сучасн?к?, напрыклад, шведск? кароль ?аан.

Некаторае тлумачэнне дзеянням ?вана IV дае выразная дэгенерацыя, якую з’я?ляла ? 16 ст. маско?ская дынастыя . Брат ?вана IV бы? глуханямым ад нараджэння ?дыётам, старэйшы сын ?вана IV цярпе? на моцную не?растэн?ю, сярэдн? бы? слабы галавой, малодшы бы? эп?лептыкам. Пасля моцнага нервовага патрасення ?ван IV, в?даць, атрыма? цяжкае нервовае захворванне, аб чым сведчаць, на думку Скрынн?кава, яго рапто?ныя выбух? гневу, неверагодная падазронасць, помсл?васць ? ≪нечалавечая≫ жорсткасць. З ?ншага боку, на думку Скрынн?кава, няслушна л?чыць, што ?ван IV бы? з юнацтва парано?кам, ? менав?та пс?х?чнай хваробай тлумачыцца развязаны ?м тэрор. На думку Скрынн?кава, звестк? ? падтрымку такога меркавання дадзеныя яго прац??н?кам?, а надзейных звестак такога роду няма; таксама ? фазы тэрору не адпавядаюць фазам меркаванага захворвання ? с?мптомы парано? з’яв?л?ся ?жо ? канцы жыцця ?вана, пасля заканчэння рэпрэс?й.

Наогул, на думку Скрынн?кава, жорсткасць ?вана IV, яго пагарда да чалавечага жыцця ? годнасц? не могуць л?чыцца нечым надзвычайным сярод сярэднявечных валадаро?, ? не могуць тлумачыцца тольк? паталаг?чным? прычынам?. Так, напрыклад, за адну Варфаламее?скую ноч у Францы? было заб?та больш народу, чым пакарана смерцю ? час пра?лення ?вана Грознага.

Сям’я [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

?ван IV бы? жанаты 6 разо?:

• з Настассяй Рамана?най Захар’?най-Кошк?най (сыны Дзм?трый, пам. 1553, ?ван, цар Фёдар ? тры дачк?);
• з Мар’яй Цемрука?най, княжной кабардз?нскай (сын Вас?ль, пам. 1563);
• з Марфай Вас?лье?най Сабак?най ;
• з Ганнай Аляксее?най Калто?скай;
• з Ганнай Рыгора?най Вас?льчыкавай;
• з Марыяй Фёдара?най Нагой (сын царэв?ч Дзм?трый).

Некаторыя а?тары (напрыклад, Хмыра?) называюць Марыю Нагую 7-й жонкай, а 6-й ? люб?мую царову наложн?цу Вас?л?су Меленцьеву, удаву па дзяку.

На думку Скрынн?кава, шматл?к?я шлюбы ?вана IV таксама стварыл? шмат м?фа?. Першы раз ?ван IV ажан??ся ? 16 гадо?, ? гэты яго шлюб бы? самым працяглым (13 гадо?), ?, в?даць, самым шчасл?вым. Пасля другога шлюбу, як? трыва? 8 гадо? ? не пак?ну? жывых нашчадка?, у дзяржаве правял? новы перап?с нявест ? 2000 дзя?чын, часта супраць вол? бацько?, был? звезеныя ? цараву Слабаду, цар ?ван пазба?ля? ?х няв?ннасц?, па чым выдава? замуж за сва?х апрычных слуга?. Трэцяя жонка, Марфа Сабак?на, сваячка Малюты Скуратава, памерла не?забаве пасля заручына?, не ста?шы, на думку Скрынн?кава, фактычнай жонкай цара. Шлюбы з Ганнай Вас?льчыкавай ? Ганнай Калто?скай был? непрацяглым?, а царыцы был? прымусам пастрыжаныя ? манашк? ? скончыл? жыццё ? манастырах. Апошн? шлюб ?вана IV бы? з Марыяй Нагой, сваячкай тагачаснага фаварыта А. Ф. Нагога. Нягледзячы на тое, што ад гэтага шлюбу нарадз??ся сын Дзм?трый, ?ван IV намерва?ся развесц?ся, каб ажан?цца з англ?йскай прынцэсай, ? гэтым намерам перашкодз?ла, на думку Скрынн?кава, тольк? смерць ?вана IV.

Ацэнк? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

За час пра?лення ?вана IV Рас?йскае царства шматразова павял?чыла сваю тэрыторыю ? насельн?цтва, ? ? значнай ступен? забяспечыла свае межы на ?сходзе ? по?дн?. Тэрыторыя Рас?йскага царства павял?чылася з 2,8 млн км² да 5,4 млн км², а насельн?цтва павял?чылася на 30-50 % ? склала 10-12 млн чалавек ^[10] .

У пал?тыцы ?ван IV выступ?? як прых?льн?к н?чым не абмежаванага сама?ладдзя, цэнтрал?заванай улады, свецкага кантролю над царквой. Вядомай праявай погляда? ?вана IV на гэтыя пытанн? з’я?ляецца яго перап?ска са збеглым у ВКЛ князем Курбск?м.

Рашучае абмежаванне ?плыву баярства ? ?мацаванне цэнтрал?заванай улады был?, сапра?ды, дасягнутыя, але метады дасягнення гэтага шмат чым прадвызначыл? гаспадарчы ?падак 1570-х?1580-х гг., увядзенне прыгоннага права ? дзяржа?ным маштабе ? Смуту пач. 17 ст. Л?вонская вайна стала для Маско?скага царства ня?далаю ? безвын?коваю, прынесла спусташэнне не тольк? на тэрыторыю, дзе вялися баявыя дзеянни, але и на ? на земл? самой Рускай дзяржавы, вычарпа?шы амаль усе яе людск?я ? матэрыяльныя рэсурсы ^[11] Людск?я ? матэрыяльныя страты ? Л?вонскай вайне спрычын?л? пал?тычны, эканам?чны ? сацыяльны крыз?с у Рас?? ? 1580-я-1590-я гг. У той жа час у Паволжы ? С?б?ры был? зробленыя значныя тэрытарыяльныя заваёвы.

На думку Платонава, можна ? не верыць тым апавяданням аб пакараннях ? жорсткасцях ?вана IV, як?я множыл?ся ? Е?ропе; ?х перабольшанасць, але ? ахвотная вера ?м, нават на ?радавым узро?н?, часткова тлумачацца нежаданнем дзяржа? Цэнтральнай Е?ропы дапускаць пал?тычнае пас?ленне Масквы ? Прыбалтыцы ? яе выхад у Е?ропу. Але, на думку Платонава, нельга не прызнаваць, што тэрор, учынены ?ванам IV, бы? сапра?ды застрашл?вым ? рыхтава? кра?ну да смуты ? м?жусоб?цы. Гэта, па словах Платонава, разумел? ? сучасн?к? падзей: так, ?ван Ц?мафее? у сва?м ≪Часо?н?ку≫ каза?, што Грозны ≪божым? людзьм? гуляе≫, ? распадзелам сваёй зямл? сам падрыхтава? ≪разгалоссе≫, г.зн. Смуту .

Асаб?стая жорсткасць цара, як?, паводле народнага ?дэалу, пав?нен бы? увасабляць пра?ду ? маральнасць, ? якую цар спалуча? з захо?ваннем самых строг?х прав?ла? манашаствання, прывяла, на думку Кастамарава, да таго, што ? грамадстве ≪ зн?кла павага да пра?ды ? маральнасц? ≫; у вын?ку ? вярхах грамадства вырасла пакаленне людзей без маральнага грунту, як?я ? стал? рухав?ком для падзей у часы запрыгоньвання ? Смуты. Карамз?н пара?нова? ?вана Грознага з рымск?м? тыранам?.

Сярод вын?ка? вяршэнства асаб?стых настроя? ?вана IV над дзяржа?ным? ?нтарэсам? называюць ^[12] , напрыклад, спыненне разв?цця кн?гадрукавання ? Рас?? (бегства ?вана Фёдарава ? ВКЛ з-за страты м?ласц? цара) або бегства з дзяржавы такога значнага дзеяча правасла?най культуры заходняга к?рунку, як князь Курбск?.

?. М. Болц?н пара?но?ва? ?вана IV з Людов?кам XI , тое ж пара?нанне ?вана з Людов?кам адзначаюць ? ? Карамз?на ^[13] .

Галерэя выя? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Гл. таксама [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• апрычн?на
• Смута
• Астраханск?я паходы

Зноск?

Л?тарартура [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Хмыров М. Д. Правители России. Алфавитно-справочный перечень государей российских и замечательнейших особ их крови [1870] / Сост. Е. К. Авраменко, С. С. Атапин, Л. П. Колосова. ― СПб : САТИС, 1993.
• Орлов А., Георгиев В., Георгиева Н., Сивохина Т. История России с древнейших времен до наших дней. ― М.:"ПРОСПЕКТ", 1997. ? 544 с. ISBN 5-7896-0020-4
• История Государства и права России: Учебник для вузов / Под ред. С. А. Чибиряева. ? М., 1998. ? 528 с.
• Геллер М. История Российской империи.
• Скрынников Р. Иван Грозный.
• Скрынников Р. Третий Рим.
• Костомаров. Русская история в жизнеописаниях ее главнейших деятелей.
• Платонов С. Ф. Полный курс лекций по русской истории.

Спасылк? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• На В?к?схов?шчы ёсць медыяфайлы па тэме ?ван IV Грозны
• Г?сторыя пад знакам Пагон?. ?ван Грозны (в?дэа)
• Як ?ван Грозны забая?ся з Батурам
• Зборн?к г?старычных песень пра ?вана Грознага