Радз?в?лы лац. Radziviły
Радавы герб Радз?в?ла? ≪Трубы≫
Дэв?з : ≪ Бог нам радз?ць! ≫
Кра?на паходжаньня:	Вял?кае Княства Л?то?скае
Тытул :	княз?
Прызнаныя ?:	Сьвятая Рымская ?мпэрыя

Радз?в??лы ^[a]  ? магнацк? род гербу ≪ Трубы ≫, найбуйнейшы ? Вял?к?м Княстве Л?то?ск?м . Прадста?н?к? роду займал? найвышэйшыя дзяржа?ныя адм?н?страцыйныя ? вайсковыя пасады. Па падзелах Рэчы Паспал?тай увайшл? ? шэраг? арыстакраты? Расейскай ?мпэры? , Прус?? , А?стра-Вугоршчыны ^[1] .

Род Радз?в?ла? бы? у сваяцтве з арыстакратычным? радз?нам? Э?ропы , к?ро?ным? дамам? Прус?? , Ангальта , Нойнбургу , Курлянды? , Малдовы . У наш час прадста?н?к? роду жывуць у Польшчы , Францы? , Вял?кабрытан?? , ЗША , Канадзе ? ?ншых кра?нах ^[2] . Большасьць Радз?в?ла? па Рэфармацы? засталася катал?кам? ^[3]

У час перап?су 1917 году некальк? прадста?н?ко? роду Радз?в?ла?, што валодал? маёнткам? на Случчыне , назвал? сябе беларусам? паводле нацыянальнасьц? ^[4] . Па стварэньн? ?раду Беларускай Народнай Рэспубл?к? ?ладальн?к Нясьв?жу Альбрэхт Радз?в?л згадз??ся прадста?ляць яго ? розных э?рапейск?х кра?нах ^[4] . Яшчэ раней у 1912 годзе Марыя Магдалена з Зав?ша? , жонка Вацлава М?калая Радз?в?ла , публ?чна абвясьц?ла на старонках прэсы: ≪ Л?чу сябе беларускай, паходжаньня л?то?скага. Як ? муж мой, за польку сябе не л?чу ^[5] ≫.

Прозьв?шча [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Асно?ныя артыкулы: Радз?в?л (?мя)  ? ?мёны л?цьв?на?

Ратв?л (Ratwilius ^[6] ) ? В?л?рад або В?лрад (Willirad, Wilrad) ? ?мёны германскага паходжаньня ^[7] . ?менная аснова -рад- (-рат-) (?мёны л?цьв?на? Раталт , Радав?н , Конрад ; германск?я ?мёны Ratolt, Radowin, Konrad) паходз?ць ад гоцкага *reþs ^[8] , германскага rad- 'рада' ^[9] , а аснова -в?л- (?мёны л?цьв?на? В?льбут , В?льгейда , Мунтв?л ; германск?я ?мёны Willebut, Williheid, Muntwil) ? ад гоцкага wilja 'воля' ^[10] . Так?м парадкам, ?мя Радз?в?л азначае ≪рада вол?≫ ^[11] .

Адпаведнасьць ?мя Радз?в?л германскаму ?мю Ratwilius сьцьвердз?? француск? л?нгв?ст- герман?ст Раймонд Шм?тляйн , як? на падставе шматгадовых дасьледаваньня? прыйшо? да выснова? пра германскае паходжаньне л?то?ск?х уласных ?мёна? ^{[12] [13]} . Адпаведнасьць ?мя Радз?в?л германск?м ?мёнам Ratwilius ? Wilrad прызнае летув?ск? л?нгв?ст Ёзас Юркенас ( lt ) ^[14] .

Уладаньн? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Радз?в?лы ? буйныя земле?ладальн?к?, як?я сва?м эканам?чным значэньнем у сярэдз?не XVI ? першай палове XVIII стагодзьдзя? займал? 1-е месца сярод магната? Вял?кага Княства Л?то?скага. Ужо ? другой палове XVI ст. яны валодал? на тэрыторы? сучаснай Беларус? местам? ? мястэчкам?: Геранёны , Давыд-Гарадок , Клецак , Койдана? , Копысь , Лахва , М?р , Нясьв?ж , Чарна?чыцы , Шчучын , мноствам вёсак; на тэрыторы? сучаснай Укра?ны  ? местам Алыкай зь дзясяткам? вёсак ( Валынскае ваяводзтва ); на тэрыторы? сучаснай Польшчы  ? местам Шыдло?цам зь вёскам? ( Сандам?рскае ваяводзтва ), на тэрыторым сучаснай Летувы  ? Б?ржам? , Дуб?нкам? ( В?ленскае ваяводзтва ), Кейданам? ( Жамойць ) ? ?нш. Пэ?ны час у XV?XVI стагодзьдзях адна з гал?на? роду мела маёнтк? зь местам? Гонядзю ? Райгорадам на Падляшшы . У XVII?XVIII стагодзьдзях мел? шэраг ?ншых маёнтка?. У 1612 годзе атрымал? Слуцкае княства зь местам? Слуцкам ? Капылём . Таксама валодал? маёнткам? ? Францы? ? ?тал?? .

Апрача гэтых уласных спадчынных маёнтка? рэгулярна атрымл?вал? ? пажыцьцёвае карыстаньне дзяржа?ныя маёнтк? ( староствы ) разам з пасадам? староста?: Ашмяны , Барыса? , Берасьце , Крыча? , Л?да , Мазыр ? ?нш.

• Замк? ? палацы
• 
  Алыка
• 
  Б?ржы
• 
  Бэрл?н
• 
  Варшава (вял?к?)
• 
  Варшава (малы)
• 
  Любча
• 
  М?р
• 
  Нясьв?ж

У 1586 годзе браты М?калай Крыштап , Альбрэхт ? Стан?сла? склал? пагадненьне пра стварэньне Нясьв?скай , Клецкай ? Алыцкай ардынацыя? (непадзельных уласных маёнтка?, што перадавал?ся ? спадчыну тольк? паводле мужчынскай л?н??, пазьней ? тольк? старэйшаму сыну). ?ншыя маёнтк? Радз?в?ла? знаходз?л?ся на аля?дальным праве (магл? перадавацца ? спадчыну жанчынам, свабодна адчужацца). У XIX ст. утварылася Давыд-Гарадоцкая ардынацыя .

Радз?в?лы мел? ?ласныя фартэцы? з залогам?  ? Нясьв?ж , Б?ржы , Кейданы , М?р , Любчу ? ?ншыя. За часам? роскв?ту ? XVII стагодзьдз? Радз?в?лам належал? 23 замк?, 426 места? ? мястэчак , 2032 маёнтк? ? звыш 10 000 вёсак у Вял?к?м Княстве Л?то?ск?м ? за мяжой ^[15] .

Паходжаньне [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Пра паходжаньне Радз?в?ла? ?снуе некальк? легендарных паданьня?: паводле некаторых зьвестак, род мае зьвязк? з найвышэйшым жрэцк?м станам паганскай Л?твы , а ягоным пачынальн?кам бы? Л?зьдзейка . Гэтыя паданьн?, а таксама характэрны канчатак слова (аднагучныя ? Эрдз?в?л , Манц?в?л ? ?нш.) сьведчаць пра глыбокую старажытнасьць роду.

У пытаньн? паходжаньня Радз?в?ла? г?сторык Павал Урбан зьвяртае на ?вагу на тое, як ?х характарызава? Сымон Будны . Адпаведную прадмову-прысьвячэньне ён зьмясьц?? у выдадзеным у Нясьв?жы Катэх?зьме ^[16] :

	Абы вашы княжацк?я м?ласьц? ня толька ? чужаземск?х языцах кахал?, але бы ся тэж… ? таго зда?на сла?нага языка славянскага разьм?лавац? ? оным ся бав?ц? рачыл?. Слушная бо рэч ёсьць, абы вашы княжацк?я м?ласьц? таго народу язык м?лавац? рачыл?, у каторам да?ныя продк? ? ?х княжацк?я м?ласьц? панове атцы вашых княжацк?х м?ласьц? сла?не праднейшыя пралажэнства нясуць.

Сучасная навука л?чыць заснавальн?кам роду Радз?в?ла Осьц?кав?ча (??1477), сына кашталяна в?ленскага Осьц?ка . Сын Радз?в?ла Осьц?кав?ча М?калай ≪Стары≫ (??1509) ме? 4 сыно?, ад як?х пайшл? 3 гал?ны роду:

• Першая (старэйшая) з тытулам князё? на Гонядз? (цяпер Польшча ) ? Мядзел? ( Беларусь ) пайшла ад М?калая , згасла ? 1542 годзе
• Другая (фактычна малодшая), з тытулам князё? на Б?ржах ? Дуб?нках ( Летува ) ? ад Юрыя ≪Геркулеса Л?то?скага≫ , згасла ? 1669 годзе
• Трэцяя , з тытулам князё? на Нясьв?жы ( Беларусь ) ? Алыцы ( Укра?на ) ? ад Яна ≪Барадатага≫

Упершыню тытул князя Сьвятой Рымскай ?мпэры? для ?ласнай гонядзка-мядзельскай гал?ны атрыма? 25 лютага 1518 году М?калай (каля 1470?1521). Для ?с?х прадста?н?ко? роду ?мпэрск? княск? тытул 10 сьнежня 1547 году здабы? М?калай ≪Чорны≫ (1515?1565).

Нашчадак роду ? апошн? ардынат на Нясьв?жы Альбрэхт Антон? В?льгельм валода? Палацава-замкавым комплексам у Нясьв?жы у часы Польскай Рэспубл?к? , а ? 1935 годзе эм?грава? на Захад. У тра?н? 2009 ягоная дачка Альжбета Радз?в?л наведала Нясьв?ж ^[17] , дзе зраб?ла наступную заяву ^[18] :

	Ведаеце, я зараз скажу вам не зус?м прыемную рэч… Гэта вял?кая ганьба, што вы ? Беларус? не гаворыце па?беларуску… Я адмыслова прыслухо?ваюся ?жо кольк? дзён… Ведаеце, кал? б нас не пагнал? адсюль у 1939?м, я сёньня разма?ляла б па?беларуску. Бо мой бацька зь нясьв?жцам? разма?ля? выняткова па?беларуску.

Найбольш вядомыя прадста?н?к? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Сярод прадста?н?ко? роду Радз?в?ла? был? каралева ? вял?кая княг?ня Барбара Радз?в?л (1520?1551) ? в?ленск? кардынал Юры Радз?в?л (1556?1600), 7 канцлера? ? 8 гетмана? вял?к?х л?то?ск?х , 3 яп?скапы ? 27 ваявода? ^[15] .

Пакаленьне 1 [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• Радз?в?л Осьц?кав?ч (? ? 1477) ? кашталян в?ленск? , пачынальн?к роду

Пакаленьне 2 [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• М?калай ≪Стары≫ (каля 1440?1509) ? ваявода в?ленск? ? канцлер вял?к? л?то?ск? ; заснава? лятыфундыю , якая забясьпечыла магутнасьць роду

Пакаленьне 3 [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• М?калай (1470?1521) ? ваявода в?ленск? ? канцлер вял?к? л?то?ск? ; у 1518 годзе атрыма? ад ?мпэратара Сьвятой Рымскай ?мпэры? Макс?м?ляна I тытул князя ≪на Гонядз? ? Мядзел? ≫.
• Ян ≪Барадаты≫ (1474?1522) ? маршалак земск? л?то?ск? ? кашталян троцк? .
• Войцех (каля 1476?1519) ? першы зь л?то?ск?х магната? б?скуп в?ленск?
• Ганна (1476?1522) ? жонка Конрада III Рудога , апошняя княг?ня мазавецкая
• Юры Радз?в?л (1480?1541) ? гетман польны л?то?ск? ; заста?ся пераможцам у 30 б?твах, за што атрыма? мянушку ≪ Л?то?ск? Геркулес ≫

Пакаленьне 4 [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• М?калай (каля 1492?1529/1530) ? б?скуп жамойцк?
• Ян (1492?1542) ? староста генэральны жамойцк? ; апошн? мужчына-прадста?н?к гонядзка-мядзельскай л?н?? роду
• М?калай ≪Чорны≫ (1515?1565) ? намесьн?к вял?кага князя ; у 1553 годзе прыня? кальв?н?зм ? зраб??ся ягоным апантаным прых?льн?кам, у 1563 уласным коштам надрукава? у Берасьц? Б?бл?ю
• М?калай ≪Руды≫ (1512?1588) ? гетман вял?к? л?то?ск? ; як брат Барбары набл?з??ся да Жыг?монта А?густа , а па ягонай сьмерц? бы? амаль неабмежаваным к?ра?н?ком дзяржавы
• Барбара Радз?в?л (1520?1551) ? каралева польская ? вял?кая княг?ня л?то?ская, другая жонка Жыг?монта А?густа

Пакаленьне 5 [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• Крыштап М?калай (1547?1603) ? гетман вял?к? л?то?ск?; за вайсковы талент атрыма? мянушку ≪ Пярун ≫
• М?калай Крыштап ≪С?ротка≫ (1549?1616) ? ваявода в?ленск? , I ардынат на Нясьв?жы (1586); мэцэнат ? п?сьменьн?к
• Юры Радз?в?л (1556?1600) ? б?скуп в?ленск? ? крака?ск?, першы катал?цк? кардынал зь Л?твы; памёр у Рыме
• Альбрэхт (1558?1592) ? маршалак дворны л?то?ск? , I ардынат на Клецку
• Стан?сла? (1559?1599) ? маршалак вял?к? л?то?ск? ? староста генэральны жамойцк? , I ардынат на Алыцы

Пакаленьне 6 [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• Януш (1579?1620) ? кашталян в?ленск? ; ажан??ся з Соф’яй Алелькав?ч , за якой атрыма? Слуцкае княства
• Альжбета (1583??) ? жонка Льва Сапег?
• Крыштап (1585?1640) ? гетман вял?к? л?то?ск? ; за ?ласны кошт ф?нансава? навучаньне л?то?ск?х студэната?-кальв?н?ста? ?ва ?н?вэрсытэтах Нямеччыны
• Ян Юры (1588?1625) ? кашталян троцк?
• Альбрэхт Уладз?сла? (1589?1636) ? кашталян в?ленск? , адз?н з найбагацейшых магната? Л?твы свайго часу
• Жыг?монт Караль (1591?1642) ? ваявода наваградзк? ; кавалер Мальтыйскага ордэна , збудава? касьцёлы ? Сталов?чах , ? Дзера?ной
• Аляксандар Людв?к (1594?1654) ? маршалак вял?к? л?то?ск? ? ваявода полацк? ; збудава? замак у Белай
• Альбрэхт Стан?сла? (1595?1656) ? канцлер вял?к? л?то?ск? , за акты?ную пал?тычную дзейнасьць атрыма? мянушку ≪ Абаронца Право? ≫; заснава? П?нск? езу?цк? калег?юм

Пакаленьне 7 [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• Януш (1612?1655) ? гетман вял?к? л?то?ск? , ме? вайсковы талент; скла? Кейданскую ун?ю з Швэцыяй
• Багусла? (1620?1669) ? канюшы вял?к? л?то?ск? , асаб?сты дарадца швэдзкага караля Карла X Густава ? часе Па?ночнай вайны 1655?1660 гадо? ; мэцэнат, заснавальн?к Жодз?на
• М?хал Каз?мер (1635?1680) ? ваявода в?ленск? ? гетман польны л?то?ск? ; перад сьмерцю ? 1679 наведа? з карале?скай дэлегацыяй ?мпэратара Леапольда ? Вене ? Папу ?накенцыюса XI у Рыме
• Дам?н?к М?калай (1648/1653?1697) ? канцлер вял?к? л?то?ск? ; заснавальн?к малодшай (клецкай) л?н?? роду

Пакаленьне 8 [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• Стан?сла? Каз?мер (1648?1690) ? маршалак вял?к? л?то?ск?; заснава? кляштар дам?н?кана? у Клецку
• Караль Стан?сла? (1669?1719) ? канцлер вял?к? л?то?ск? ; заснава? базылянск? кляштар у М?ры , збудава? касьцёл у Нал?баках
• Ганна Кацярына з Сангушка? (1676?1746) ? жонка Караля Стан?слава, зь як?м мела 13 дзяцей; гаспадарчая дзяячка ? мэцэнатка
• Ян М?калай (1681?1729) ? ваявода наваградзк? ; першы з роду атрыма? Ордэн Белага арла
• М?калай Фа?стын (1688?1746) ? ваявода наваградзк? ; збудава? палац у Зьдзецеле
• Барбара з Зав?ша? (1690?1770) ? жонка М?калая Фа?стына, зь як?м мела 14 дзяцей; акты?ная пал?тычная дзяячка

Пакаленьне 9 [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• М?хал Каз?мер ≪Рыбанька≫ (1702?1762) ? гетман вял?к? л?то?ск? ? ваявода в?ленск? ; адбудава? Нясьв?ск? замак , заснава? друкарню ? кадэцк? корпус
• Франц?шка ?ршуля зь В?шнявецк?х; (1705?1753) ? жонка М?хала Каз?мера ≪Рыбаньк?≫; першая ? Вял?к?м Княстве Л?то?ск?м жанчына-драматург, стваральн?ца самабытнага тэатра ? Нясьв?скай рэзыдэнцы?
• Удальрык Крыштап (1713?1770) ? п?сар вял?к? л?то?ск? ; спрабава? увесьц? ? спэктакл? прыдворных тэатра? беларускую мову
• Геран?м Флярыян (1715?1760) ? харунжы вял?к? л?то?ск? , уладальн?к г.зв. ≪ Нойбурск?х маёнтка? ≫, заснава? Слуцк? тэатар Радз?в?ла?
• Юры (1721?1754) ? ваявода наваградзк?

Пакаленьне 10 [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• Караль Стан?сла? ≪Пане Каханку≫ (1734?1790) ? ваявода в?ленск? ; найбольш заможны магнат Рэчы Паспал?тай 2-й паловы XVIII стагодзьдзя ? адз?н з найбагацейшых прадста?н?ко? арыстакраты? ? Э?ропе
• М?хал Геран?м (1744?1831) ? апошн? ваявода в?ленск?
• Мацей (1749?1800) ? апошн? кашталян в?ленск? ; кампазытар ? драматург
• Геран?м В?нцэнт (1759?1786) ? падкаморы вял?к? л?то?ск? ; кавалер Ордэна Сьвятога Губэрта

Пакаленьне 11 [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• Антон? Генрых Радз?в?л (1775?1833) ? адз?ны кампазытар, зь як?м Ёган Вольфганг фон Гётэ супрацо?н?ча? як л?брэтыст; заснавальн?к бэрл?нскай л?н?? роду
• Дам?н?к Геран?м Радз?в?л (1786?1813) ? апошн? мужчына-прадста?н?к нясьв?скай л?н??; кавалер Ордэна Ганаровага лег?ёну
• Канстантын Радз?в?л (1793?1869) ? мэцэнат, адз?н зь першых беларуск?х фальклярыста?

Пакаленьне 15 [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• Марыя Магдалена з Зав?ша? (1861?1945) ? жонка Вацлава М?калая ; дзяячка беларускага культурнага руху, мэцэнатка

Пакаленьне 17 [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• Канстанты Радз?в?л (1958) ? польск? лекар ? пал?тык.

Галерэя [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Мужчынск? партрэт [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• Мужчынск? партрэт
• 
  М?калай Радз?в?л
• 
  М?калай Радз?в?л ≪Руды≫
• 
  Стан?сла? Радз?в?л
• 
  Ян Уладз?сла? Радз?в?л
• 
  Крыштап Радз?в?л
• 
  Альбрэхт Стан?сла? Радз?в?л
• 
  Стан?сла? Радз?в?л
• 
  Стан?сла? Каз?мер Радз?в?л
• 
  М?хал Антон? Радз?в?л
• 
  М?калай Крыштап Радз?в?л
• 
  Караль Стан?сла? Радз?в?л
• 
  М?хал Каз?мер Радз?в?л ≪Рыбанька≫

Жаночы партрэт [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• Жаночы партрэт
• 
  Марыя Радз?в?л (з Ганзага?)
• 
  Крыстына Я?х?м?я Радз?в?л
• 
  Ганна Радз?в?л (з Кетлера?)
• 
  Альжбета Соф’я Радз?в?л (з Гагэнцолерна?)
• 
  Марыя Радз?в?л (з Лупа?)
• 
  Альжбета Радз?в?л (з Шыдлавецк?х)
• 
  Соф’я Радз?в?л (з Баторыя?)
• 
  Соф’я Радз?в?л (з Рэя?)
• 
  Антан?на Радз?в?л (зь Мячынск?х)
• 
  Марыя Радз?в?л (зь Любам?рск?х)
• 
  Ганна Людв?ка Радз?в?л (з Мыцельск?х)
• 
  Анжал?ка Марта Радз?в?л (зь Мячынск?х)

Спадчына [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

У 1950 годзе савецк?я ?лады падаравал? Польшчы абсалютную большасьць партрэта? (63 адз?нк?) зь Нясьв?скай галерэ? ^[19] .

За?ваг? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Крын?цы [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Л?таратура [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• Вял?кае княства Л?то?скае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашко? ? ?нш. ? Мн. : Беларуская Энцыклапедыя, 2005. ? Т. 2: Кадэцк? корпус ? Яцкев?ч. ? 788 с. ? ISBN 985-11-0378-0
• Урбан П. Старажытныя л?цьв?ны: мова, паходжаньне, этн?чная прыналежнасьць . ? Менск : Тэхналог?я, 2001. ? 216 с. ? 500 ас. ? ISBN 978-985-458-050-4
• Энцыклапедыя г?сторы? Беларус?. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашко? (гал. рэд.) ? ?нш.; Маст. Э. Э. Жакев?ч. ? Мн. : БелЭн , 2001. ? Т. 6. Кн. 1: Пузыны ? Усая. ? 591 с. ? ISBN 985-11-0214-8
• Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus . ? Lamham. ? London: Scarecrow Press, 1998. ? 338 p. ISBN 0-8108-3449-9 .

Вонкавыя спасылк? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• Уладз?сла? Вяро?к?н-Шэлюта Князь Радз?в?л гэрбу ?ласнага . ≪ Згуртаваньня Беларускай Шляхты ≫.  Праверана 18 л?пеня 2011 г.
• Сайт, прысьвечаны г?сторы? роду князё? Радз?в?ла?   (рас.)   Праверана 18 л?пеня 2011 г.
• М?хал Равуцк? . Радз?в?лы. Тайны сям’? (частка 1) // Белтэлерадыёкампан?я , 4 сьнежня 2012 г.  Праверана 1 сьнежня 2013 г.
• М?хал Равуцк?. Радз?в?лы. Тайны сям’? (частка 2) // Белтэлерадыёкампан?я, 5 сьнежня 2012 г.  Праверана 1 сьнежня 2013 г.
• М?хал Равуцк?. Радз?в?лы. Тайны сям’? (частка 3) // Белтэлерадыёкампан?я, 6 сьнежня 2012 г.  Праверана 1 сьнежня 2013 г.