п а р Па?станьне Касьцюшк? Рацлав?цы  · Варшава (I)  · В?льня  · Неменчын  · Паляны  · Л?пн?шк?  · Шчакац?ны  · Хелм  · Солы  · Курляндыя  · Голка?  · Рашын  · Кольна  · Блоне  · Райгарад  · Варшава (II)  · Салаты  · Слон?м  · Любань  · Крупчыцы  · Берасьце  · Вял?кая Польшча  · Лаб?шын  · Быдгашч  · Мацяёв?цы  · Кабылка  · Прага

Па?ста?ньне 1794 году , або па?станьне ? Беларус?, Польшчы ? Летуве ? узброены выступ супраць расейскай акупацы? й прускай ?нтэрвэнцы?, за адна?леньне Рэчы Паспал?тай у межах 1772 году й за ажыцьця?леньне пастанова? Чатырохгадовага сойму ^[1] . Лёзунг па?станьня ? ≪Свабода, Адз?нства, Незалежнасьць!≫

Перадумовы [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Рэакцыйныя дзеяньн? таргав?чана? ? захопн?цкая пал?тыка замежных дзяржава? выкл?кал? вострае незадавальненьне значнай частк? гарадзк?х жыхаро? ? прагрэс??на настроенай шляхты. Прыклад Францускай рэвалюцы? ?казва? на адз?на магчымы шлях вызваленьня кра?ны ад замежнага дыктату й здрадн?ка?-таргав?чана?.

Па?станьне [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Пачалося па?станьне 24 сакав?ка 1794 году. У гэты дзень на Рынкавай плошчы Кракава бы? агалошаны Акт па?станьня, як?м Вышэйшым ? Адз?ным начальн?кам узброеных с?ла? ? к?ра?н?ком усяго па?станьня абвяшча?ся нашчадак старажытнага беларускага шляхецкага роду Андрэй Тадэвуш Банавэнтура Касьцюшка . Яму даручалася сфармаваць вышэйшы заканада?чы й адм?н?страцыйна-выкана?чы орган па?станьня для ?сёй Рэчы Паспал?тай ? Вышэйшую народную раду (утвораная 21 тра?ня).

З 22 красав?ка на 23 красав?ка па?станцы вызвал?л? В?льню й 24 красав?ка ?тварыл? Найвышэйшую Раду Вял?кага Княства Л?то?скага на чале зь л?цьв?нам Якубам Яс?нск?м . Хутка ?сё Вял?кае Княства было ахопленае полымем па?станьня . Па?станцы ?зял? ?ладу ? Горадн? , Берасьц? , Наваградку , Слон?ме , П?нску , Ва?кавыску , Кобрын? , Ашмяне , Л?дзе , Браславе . На тэрыторы? Вял?кага Княства Л?то?скага, ахопленай па?станьнем, был? створаныя 23 павятовыя парадкавыя кам?с?? (органы самак?раваньня касьцюшка?ск?х па?станца?), зь ?х 19 дзейн?чал? ?ласна на тэрыторы? сучаснай Беларус?.

Па?станьне зраб?ла спробу аб’яднаць разам ?нтарэсы перадавой частк? шляхецтва, сялянства й гарадзкога насельн?цтва. Мэтай па?станца? была таксама дапамога ? вызваленьн? ад ≪ярма дэспатызму≫ народа? суседн?х кра?на?. Касьцюшка закл?ка? да ?дзелу ? па?станьн? прадста?н?ко? ус?х веравызнаньня?. Асабл?вая ?вага была выказаная ?м да правасла?нага сьвятарства й насельн?цтва. 14 чэрвеня Народная рада выдала пастанову аб адна?леньн? герарх?? правасла?най царквы ? Рэчы Паспал?тай, якая згодна з пастановай П?нскай правасла?най кангрэгацы? 1791 году абвяшчалася незалежнай ад замежнай царквы.

Палянэцк?м ун?вэрсалам 7 тра?ня Касьцюшка адмян?? асаб?стую залежнасьць сяляна?. Сяляне, як?я пайшл? ? па?станьне ( кас?неры ), вызвалял?ся ад прыгону. На тэрыторы? сучаснай Беларус? ? па?станцк?х атрадах сяляне складал? да адной трэц? зь ?х колькасьц?. За каротк? тэрм?н (з красав?ка па верасень) на Беларус? ? па?станьн? прыняло ?дзел да 25 тысяча? чалавек. Найбольш буйныя б?твы беларуск?х касьцюшка?ца? адбыл?ся пад вёскам? Паляны (7 тра?ня), Солы (25 чэрвеня), Слон?мам (4 жн??ня), Любаньню (4 верасьня), вёскай Крупчыцы (17 верасьня). Пад Крупчыцам? адбылася самая вял?кая б?тва часо? па?станьня: з абодвух бако? у ёй прыняло ?дзел да 20 тысяча? чалавек.

Аднак пасьля некальк?х важк?х перамога? лёс адвярну?ся ад па?станца?. Па?станцам супрацьстаял? аб’яднаныя с?лы А?стры?, Прус?? й Расе?, а мног?я так ? не падтрымал? па?станьне. Закл?к? Касьцюшк? да простага народу выкл?кал? недавер сяляна? (бо Палянэцк? ?н?вэрсал адно што раб?? сяляна? вольным?, але не надзяля? ?х зямлёй) ? сабатаж памешчыка?. Нямцэв?ч , паплечн?к Касьцюшк?, у сва?х успам?нах п?са? наконт гэтага:

≪ Шляхта, якая прывыкла без перашкода? карыстацца маёмасьцю сва?х сяляна?, супрац??лялася выкананьню загаду Начальн?ка ? Касьцюшк? высылаць пятага селян?на з касой у арм?ю. Нават сельск? народ, як? так до?га бы? у нявол?, па большай частцы не прадбачы? лепшай дол? ня ведаючы яе, бы? абыякавым. Дарэмна Касьцюшка сва?м ?н?вэрсалам з-пад Палянца ад 7 тра?ня 1794 г. аб’яв?? сельск? народ свабодным, аб’я?ля? яму свабоду. Ун?вэрсалы гэтыя або не дайшл?, або ?м ня верыл? ≫ ^[2] .

Гэтая характарыстыка, дадзеная Нямцэв?чам аднос?нам памешчыка? ? прыгонных сяляна? да па?станьня, адлюстро?вала сапра?днае станов?шча й у значнай ступен? тлумачыла пазьнейшыя ня?дачы па?станьня. У сяляна? Рэчы Паспал?тай на працягу стагодзьдзя? выхо?валася рабская псыхалёг?я, яны, пакорл?выя сва?м панам, не был? гатовыя да акты?ных дзеяньня? у якасьц? сьвядомых барацьб?то? за свае правы, за сваю свабоду. Усё гэта ?л?чва? Касьцюшка й у кожным звароце да народу стара?ся абудз?ць яго сьвядомую акты?насьць, умацаваць веру ? перамогу.

Кацярына II нак?равала на барацьбу з па?станцам? сва?х лепшых военачальн?ка? разам з А.Суворавым . Пасьля ваеннага выступленьня Прус?? стратэг?чнае станов?шча па?станьня стала безнадзейным. У кастрычн?ку ? л?стападзе 1794 войск? па?станца? пацярпел? шэраг паражэньня?. У б?тве пад Мацаёв?чам?, што ля Варшавы, узброеныя с?лы пад к?ра?н?цтвам Касьцюшк? панесьл? паразу ад расейца?, а сам правадыр трап?? у палон. Лёс Рэчы Паспал?тай бы? фактычна вырашаны.

12 кастрычн?ка 1794 Вышэйшы Савет прызначы? начальн?кам узброеных с?ла? замест Касьцюшк? яго земляка Томаша Ва?жэцкага , аднак н? па а?тарытэце, н? па ваенных здольнасьцях ён ня мог нават бл?зка пара?нацца з Касьцюшкам. 4 л?стапада войск? пад камандаваньнем А. Суворава авалодал? ?мацаваным прыгарадам Варшавы Прагай, пасьля чаго кароль Рэчы Паспал?тай ? яго прых?льн?к? настаял? на кап?туляцы? Варшавы. За пасьпяховае пада?леньне па?станьня А. Сувора? атрыма? ва ?знагароду званьне фэльдмаршала й 13.279 прыгонных сяляна? (мужчына? ? жанчына?) зь Берасьцейскай эканом?? ва ?ласнасьць, а ?сяго на тэрыторы? сучасных Беларус? й у Летувы было раздадзена расейск?м памешчыкам з 1772 па 1796 г. каля м?льёну прыгонных сяляна?.

Вын?к? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Паражэньне па?станьня дало магчымасьць А?стры? , Прус?? й Расе? захап?ць усю тэрыторыю Рэчы Паспал?тай ? ? 1795 падзял?ць яе пам?ж сабой. Паводле гэтага падзелу да Расе? адышл? Заходняя Беларусь , Летува , Курляндыя й частка Заходняй Укра?ны , Прус?я захап?ла польск?я земл? з Варшавай, А?стрыя ? з Кракавам. Стан?сла? А?густ 25 л?стапада 1795 падп?са? акт адмовы ад трону. Гэта якраз была гадав?на яго каранацы? й дзень ?мян?на? ?мпэратрыцы Кацярыны II, якая ? свой час ≪зраб?ла≫ яго каралём, а цяпер прымус?ла адмов?цца ад тытула.

Пасьля далучэньня да Расе? тэрыторыя Вял?кага Княства Л?то?скага была падзеленая на тры адм?н?страцыйныя частк? з цэнтрам? ? гарадох В?льн? , Горадн? й Ко?на . У склад в?ленскай частк? ?ваходз?л? паветы В?ленск?, Зав?лейск?, Ашмянск?, Брасла?ск?, Л?дзк? ? Троцк?, гарадзенскай ? Наваградзк?, Слон?мск?, Ва?кавыск?, Берасьцейск? (а таксама некальк? воласьця?), ковенскай ? В?лкам?рск?, Уп?цк? й Самаг?ц?я. У Горадн? засно?валася вярхо?нае пра?леньне генэрал-губэрнатара для ?с?х трох частак. Вярхо?нае пра?леньне складалася з чатырох аддзяленьня?: казённага, крым?нальнага, грамадзянскага й эканам?чнага.

У тым жа 1795 был? ?несеныя зьмяненьн? ? адм?н?страцыйна-тэрытарыяльнае дзяленьне й замест трох частак был? ?твораныя В?ленская й Слон?мская губэрн?, як?я пасьля ?ступленьня на прастол Па?ла I был? аб’яднаныя ? адну губэрню. Аляксандар I у 1801 распарадз??ся аб утварэньн? на тэрыторы? Заходняй Беларус? й Летувы дзьвюх губэрня?: Гарадзенскай ? В?ленскай. У 1807 Расея заключыла з Францыяй Тыльзыцкую м?рную дамову , паводле якой Расе? перадавалася Беластоцкая акруга.

Ацэнк? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Паражэньне па?станьня 1794 г. было непазьбежным, бо яго не падтрымал? шырок?я масы сялянства, слабай аказалася буржуаз?я, а шляхецка-буржуазны блёк, як? к?рава? па?станьнем, ?мкну?ся да таго, каб не дапусьц?ць рэвалюцыйнага выступленьня гарадзк?х н?зо? ? сялянства. Акрамя таго, сабатаж ? невыкананьне распараджэньня? Касьцюшк?, а часта й адкрытая здрада, падрывал? с?лы па?станьня.

Пачынаючы па?станьне, Касьцюшка й ?ншыя к?ра?н?к? спадзявал?ся, што А?стрыя, Прус?я й Расея ня змогуць нак?раваць значныя с?лы супраць па?станьня з-за ?цягненьня ?х у барацьбу з Турцыяй ? Францыяй. Аднак к?ра?н?к? Прус?? й А?стры? аслаб?л? нац?ск на рэвалюцыйную Францыю й сканцэнтравал? значныя с?лы супраць Рэчы Паспал?тай, ня да?шы магчымасьц? тут нацыянальна-вызваленчаму руху перарасьц? ? аграрную рэвалюцыю, здольную зьмесьц? фэадальны лад. Хоць па?станьне й пацярпела паражэньне, аднак яго значэньне ? г?сторы? Э?ропы вел?зарнае. ?дэ? вызваленчага антыфэадальнага дэмакратычнага руху пачал? распа?сюджвацца ? А?стры?, Прус?? й Расе?.

Захоп Рэчы Паспал?тай зьяв??ся гвалто?ным актам у дачыненьн? да дзяржавы, якая ?ваходз?ла ? пэрыяд свайго гаспадарчага й грамадзкага рэфармаваньня.

Глядз?це таксама [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• Па?станцк?я пяхотныя аддзяленьн? Вял?кага Княства Л?то?скага 1794 году
• Па?станцк?я конныя аддзяленьн? Вял?кага Княства Л?то?скага 1794 году

Крын?цы [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Л?таратура [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• Арло? У. , Герас?мов?ч З. Кра?на Беларусь. Вял?кае Княства Л?то?скае / Рэц. А. Грыцкев?ч , У. Ляхо?ск? ; рэд. З. Санько ; картограф В. Цемуша? . ? KALLIGRAM, spol s r.o., 2012. ? 400 с. : ?л. ISBN 978-985-6919-82-7 .
• Юхо Я. Каротк? нарыс г?сторы? дзяржавы ? права Беларус?. Вучэб. дапам.. ? Менск : Ун?верс?тэцкае, 1992. ? С. 225?233.
• Гигин В. Суворов vs Костюшко // Беларуская думка . № 10, 2009. С. 86?95.

Вонкавыя спасылк? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• Пачатак вызваленчага па?станьня пад к?ра?н?цтвам Тадэвуша Касьцюшк? . ≪Жыве Беларусь≫. Б?бл?ятэка г?старычных артыкула?.  Праверана 29 л?стапада 2008 г.
• Г?сторыя пад знакам Пагон?. Па?станне Касцюшк? на YouTube