Наву?ка ? сфэра чалавечай дзейнасьц?, нак?раваная на выпрацо?ку й тэарэтычную сыстэматызацыю аб’екты?ных веда? аб рэча?снасьц? . У старэйшым ? вузк?м значэньн?, як то на думку Арыстотэля , навука став?цца да дакладных веда? пра сябе, што можна было бы ляг?чна й рацыянальна растлумачына ^[1] , пакольк? клясычная навука старажытнасьц? была цесна зьвязана зь ф?лязоф?яй . Пачынаючы з XVII стагодзьдзя натурф?лязоф?я, якую сёньня называюць натуральнай навукай, разглядаецца як асобная гал?на ад ф?лязоф??. Тым ня менш, слова ≪навука≫ працягвае выкарысто?вацца ? шырок?м сэнсе, як? абазначае пэ?нае веданьне аб тэме, гэтак жа яна да гэтага часу выкарысто?ваецца ? сучасных умовах.

У вузк?м сэнсе слова ≪навука≫ ?жывалася так?м? навуко?цам?, як то Ёган Кеплер , Гал?лео Гал?лей ? ?сак Ньютан , кал? яны пачал? распрацо?ку закона? прыроды . У гэты пэрыяд панятак з большага став??ся да натуральнай ф?лязоф??, як то натуральныя навук?. Цягам XIX стагодзьдзя слова ≪навука≫ стала ?сё больш зьвязаным з навуковым мэтадам , дысцыпл?наваным падыходам да вывучэньня прыроднага сьвету, у тым л?ку ф?зык? , х?м?? , геалёг?? й б?ялёг?? .

Г?сторыя [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Навука ? шырок?м сэнсе ?снавала да сучаснай эпох? , ? ? мног?х старажытных цыв?л?зацыях, але сучасная навука настольк? розьн?ца па свайму падыходу й посьпехам у вын?ках, што цяпер вызначаецца ? строг?м сэнсе гэтага тэрм?ну. Нашмат раней, чым у сучасную эпоху, яшчэ адным важным паваротным пунктам стала разьв?цьцё клясычнай натуральнай ф?лязоф?? ? Старажытнай Грэцы? .

Перадг?сторыя сучаснай навук? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Назапашваньне навуковых веда? пачынаецца са зья?леньнем цыв?л?зацыя? ? п?сьменнасьц? , то бок вядомыя дасягненьн? старажытных цыв?л?зацыя? ( старажытнаэг?пецкай , мэсапатамскай ды ?ншых), у розных гал?нах, аднак ва ?мовах панаваньня м?таляг?чнай ? перадрацыянальнай сьвядомасьц? гэтыя посьпех? не выходз?л? за эмп?рычныя й практычныя рамк?. Гэтак, напрыклад, Старажытны Эг?пет слав??ся сва?м? ведам? ? гал?не геамэтры? , але кал? ?зяць старажытнаэг?пецк? падручн?к геамэтры?, то там можна ?бачыць тольк? набор практычных рэкамэндацыя?, выкладзеных дагматычным чынам. Панятк?, тэарэмы , акс?ёмы й асабл?ва доказы ? ?м зус?м адсутн?чаюць.

Можна л?чыць, што падмурак клясычнай навук? бы? закладзены ? Старажытнай Грэцы? , пачынаючы прыкладна з VI стагодзьдзя да н. э. , кал? на зьмену м?таляг?чнаму мысьленьню ?першыню прыйшло мысьленьне рацыянал?стычнае. Эмп?рыя, шмат у чым запазычаная грэкам? ? эг?пцяна? ? баб?ляняна? , дапа?няецца навуковай мэтадалёг?яй , як то ?сталё?ваюцца прав?лы ляг?чных развага?, уводз?цца панятак г?потэзы , зья?ляецца цэлы шэраг ген?яльных прасьвятленьня?, як то тэорыя атам?зму . Асабл?ва важную ролю ? распрацо?цы й сыстэматызацы? як мэтада?, гэтак ? сам?х веда? згуля? Арыстотэль . Адрозьненьне антычнай навук? ад сучаснай складалася ? ейным абстрактным характары, то бок панятак экспэрымэнту ? ?х адсутн?ча?, а навуко?цы не ?мкнул?ся злучаць навуку з практыкай, за рэдк?м? выключэньням?. Збольшага, гэта тлумачыцца тым, што грэцкая ф?лязоф?я меркавала, што г?сторыя цыкл?чна па?тараецца, ? разьв?цьцё навук? бессэнсо?на, бо яно непазьбежна скончыцца крыз?сам гэтай навук?.

Распа?сюджаньне ? Э?ропе хрысьц?янства скасавала погляд на г?сторыю, як на па?таральныя пэрыяды й стварыла высокаразьв?тую багасло?скую навуку, пабудаваную на прав?лах лёг?к?. Аднак, пасьля падзелу цэрква? у 1054 годзе, у заходняй частцы абвастры?ся крыз?с багасло?я . Тады ц?кавасьць да эмп?рычнага оку навук? была цалкам адк?нута, а навука стала зводз?цца да тлумачэньня а?тарытэтных тэкста? ? разьв?цьця фармальна-ляг?чных мэтада? у асобе схалястык? . Аднак працы антычных навуко?ца?, як?я атрымал? статус а?тарытэтных данесьл? асновы антычнай навук? да Новага Часу , паслужы?шы рэальным падмуркам, на як?м бы? закладзены будынак сучаснай навук? ^[2] .

Зараджэньне сучаснай навук? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Сучаснае экспэрымэнтальнае прыродазна?ства зарадз?лся тольк? ? канцы XVI стагодзьдзя . Ягонае зья?леньне было падрыхтавана пратэстанцкай Рэфармацыяй ? катал?цкай Контрарэфармацыяй , кал? пад пытаньне был? паста?лены самыя асновы сярэднявечнага сьветапогляду. Гэтак жа як Мартын Лютэр ? Жан Кальв?н перапрацавал? рэл?г?йныя дактрыны, працы М?калая Капэрн?ка й Гал?лео Гал?лея прывял? да адмовы ад астраном?? Пталямэя , а працы Андрэаса Вэзал?юса й ягоных пасьлядо?н?ка? унесьл? ?стотныя папра?к? ? мэдыцыну ^[3] . Гэтыя падзе? паклал? пачатак працэсу, як? цяпер мае назо? навуковай рэвалюцы?.

Тэарэтычнае абгрунтаваньне новай навуковай мэтодык? належыць Фрэнс?су Бэкану , як? абгрунтава? у сва?м ≪Новым арганоне≫ пераход ад традыцыйнага дэдукты?нага падыходу, то бок ад агульнай абстрактнай здагадк? ц? а?тарытэтнага меркаваньня да прыватнага факту, да падыходу ?ндукты?насьц?. Зья?леньне сыстэма? Дэкарта й асабл?ва працы Ньютана , як?я был? цалкам пабудаваны на экспэрымэнтальным веданьн?, засьведчыл? канчатковы разры? мэтада? ? падыхода? да навук?. Апубл?каваньне ? 1687 годзе ≪ Матэматычных пачатка? натуральнай ф?лязоф?? ≫ працы ?сака Ньютана стала кульм?нацыяй навуковай рэвалюцы? й спарадз?ла ? Заходняй Э?ропе беспрэцэдэнтны ?сплёск ц?кавасьц? да навуковых публ?кацыя?.

Эпоха Асьветы [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Разам з XVIII стагодзьдзем прыйшла ≪ эпоха Асьветн?цтва ≫. На базе навук?, створанай Ньютанам, Дэкартам, Паскалем ? Ляйбн?цам , адбывалася разьв?цьцё сучаснай матэматык? й прыродазна?ства новым? пакаленьням? навуко?ца?.

Навуковая рэвалюцыя ? прыродазна?стве прывяла да перамена? у ф?лязоф?? й грамадзк?х навуках , разьв?цьцё як?х у гэты пэрыяд перастала залежаць ад багасло?ск?х спрэчак. ?ману?л Кант ? Дэйв?д Г’юм паклал? пачатак сьвецкай ф?лязоф??, а Вальтэр ? распа?сюджваньне атэ?зму цалкам адх?л?л? царкву ад вырашэньня ф?лязофск?х пытаньня? для ?сё больш шматл?к?х плясто? насельн?цтва Э?ропы. Працы Адама Сьм?та заклал? асновы сучаснай эканом?к? , а амэрыканская й француская рэвалюцы? стварыл? сучаснае пал?тычнае ?ладкаваньне сьвету.

Сучасны стан [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Новыя навуковыя веды вельм? рэдка прыводзяць да вял?зных зьмена? у нашым разуменьн?. На думку псыхоляга Кейта Станав?ча , гэта можа быць за празмернага выкарыстаньня СМ? так?х слова?, як то ≪прары?≫, што вядзе ?я?леньня грамадзкасьцю таго, што навука стала даказвае ?сё, што Станав?ч л?чы? сапра?ды ?лжывым ^[4] . Незважаючы на тое, што ёсьць так?я вядомыя выпадк?, як то тэорыя рэляты?насьц? , якая патрабуе по?нага пераасэнсаваньня будовы сьвету, у асно?ным гэта ёсьць крайн?м выключэньнем. Веды ? гал?нах навук? дасягаюцца шляхам паступовага сынтэзу ?нфармацы? з розных экспэрымэнта?, розным? дасьледчыкам?, у розных гал?нах навук?, гэта больш падобна на ?зыходжаньне, чым скачок ^[5] . Тэоры? адрозьн?ваюцца па ступен?, у якой яны был? правераныя, а таксама ?хнага прызнаньня ? навуковых колах ? супольнасьцях ^[6] . Напрыклад, гел?яцэнтрычная тэорыя , тэорыя эвалюцы? , ? м?кробная тэорыя да гэтага часу нос?ць назву ≪тэорыя≫, хоць на практыцы яны л?чацца сапра?дным? ^[7] .

Навуковая дзейнасьць [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Для ажыцьця?леньня навуковай дзейнасьц? звычайна патрабуецца спэцыяльная адукацыя. У Беларус? такую адукацыю даюць Беларуск? дзяржа?ны ?н?вэрсытэт ды аддзелы асьп?рантуры вышэйшых навуковых установа?. Навуковая праца вядзецца калектывам?, як?я аб’ядно?ваюцца ? ?нстытуты ды акадэм?? (напрыклад, Нацыянальная акадэм?я навук Беларус? ). Дасягненьне посьпеха? у навуцы спалучаецца з прысуджэньнем акадэм?чных ступеня?. У э?рапейскай сыстэме адукацы? герарх?я навуковых ступеня? наступная: бакаля?р, маг?стар, доктар ф?лязоф??. У СССР ?, адпаведна, Беларус?, спачатку прысуджаецца ступень кандыдата навук, потым доктара навук. Фармальным працягам гэтай герарх?? зья?ляецца абраньне спачатку сябрам-карэспандэнтам, потым правадзейным акадэм?кам Нацыянальнай акадэм?? навук Беларус?. Неабходным этапам разьв?цьця навук? зья?ляецца абмен навуковым? ведам?.

Крын?цы [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Вонкавыя спасылк? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• Навуковы часоп?с ≪Nature≫   (анг.)
• Навуковы часоп?с ≪New Scientist≫   (анг.)
• Навуковы часоп?с ≪Science Daily≫   (анг.)
• ≪Як працуе навука≫ . Ун?вэрсытэт Кал?фарн?йскага музэю палеанталёг??