Вайна 1812 року на Пружаншчыне
Вайна 1812 году
Мапа наступу войска? Напалеона
Дата: л?пень ? л?стапад 1812 Месца: Пружанск? павет , Расейская ?мпэрыя Вын?к: перамога расейца?
Суперн?к?
Француская ?мпэрыя Варша?скае герцагства Ха?русьн?к?: А?стрыя Саксон?я	Расейская ?мпэрыя
Камандуючыя
К.-Ф. Шварцэнбэрг Ж.-Л.-Э. Рэнье	А.П. Тармаса? П.В. Чычаго?
Колькасьць
45 000 ? 50 000 чалавек	44 200 чалавек (улетку) 60 000 чалавек (увосень)

Вайна? 1812 го?ду на Пружа?ншчыне  ? вайсковыя дзеяньн? падчас француска-расейскае вайны .

Улетку-?восен? 1812 року земл? Беларус? ? складзе Расейскай ?мпэры? стал? часткаю тэатру маштабных ? кровапрал?тных баявых дзеяньня?. Пружаншчына , разьмешчаная на заходняй гран?цы Расейскай ?мпэры? , зь першых дзён апынулася ? зоне вайсковых дзеяньня?. Баявыя дзеяньн? на яе тэрыторы? вял?ся цягам некальк?х месяца?, зь л?пеня па л?стапад.

Перадумовы [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

У 1807 року па ?мовах Тыльзыцкага м?ру на землях, як?я адышл? з друг?м ? трэц?м падзелам? Рэчы Паспал?тай да Прус?? , было ?творанае Герцагства Варша?скае . У якасьц? кампэнсацы? Расе? дасталася Беластоцкая вобласьць . Напалеон Банапарт зацьвердз?? для герцагства канстытуцыю , герцагам ста? унук А?густа Саса Фрыдрых А?густ I . Был? створаныя таксама ?рад, двухпалатны сойм ? незалежная судовая сыстэма, аднак фактычная ?лада належала францускаму рэзыдэнту ? Варшаве .

Жа?неры! Другая польская вайна пачалася. Першая скончылася пад Фрыдляндам ? Тыльзытам. У Тыльзыце Расея паклялася быць у вечным м?ры з Францыяй ? ваяваць з Ангельшчынай. Цяпер яна парушае свае клятвы ? не жадае даць н?якага тлумачэньня пра свае дз??ныя паводз?ны… Расею вядзе рок! Лёс яе пав?нен вырашыцца. Ц? ня л?чыць яна, што мы зьмян?л?ся? Х?ба мы ?жо не ваяры А?стэрл?цу ? Расея став?ць нас пам?ж ганьбай ? вайной. Выбар несумне?ны. Пойдзем жа наперад! Пяройдзем Нёман, прынясём вайну ? расейск?я межы. Другая польская вайна, як ? першая, услав?ць францускую зброю, ? м?р, як? мы здабудзем, будзе трывалы ? пакладзе канец пяц?дзесяц?гадоваму пыхл?ваму ?плыву Расе? на справы Э?ропы.

Адозва Напалеона 22 чэрвеня 1812 року [1] .

Тольк? ? тра?н? 1812, кал? вайна з Расеяй стала непазьбежнай, Напалеон абвясьц?? пра стварэньне Генэральнай канфэдэрацы? Польскага карале?ства ? перадачу ёй усёй улады. 22 чэрвеня [ ст. ст. 10 чэрвеня] ? Ва?кав?шках , паведамляючы пра пачатак вайны на ?сходзе, француск? ?мпэратар назва? яе ня йначай, як ≪другая польская вайна≫. Адно?ленае Польскае карале?ства стала адным з самых адданых ха?русьн?ка? француза?, выстав??шы ? шэраг? Вял?кае арм?? сто тысяча? жа?нера?. Да гэтае пары француск?я войск? дзякуючы тэрытарыяльным заваёвам у часе Вайны пятай каал?цы? ?шчыльную падышл? да гран?цы Расейскае ?мпэры? ^[2] .

Расейская эканом?ка панесла вял?к?я страты ад падтрыманьня кантынэнтальнае блякады Вял?кабрытан??, да якой Расея далучалася паводле ?мова? Тыльзыцкага м?ру. У 1810 року расейск? ?рад, незадаволены скарачэньнем экспарту ? абясцэньваньнем папяровых грошай ^[3] , управодз?? вольны гандаль з нэ?тральным? кра?нам? (што дазвол?ла гандляваць з Ангельшчынай праз пасярэдн?ка?) ? павыс?? мытныя ста?к? гало?ным чынам на француск?я тавары ^[4] : прадметы раскошы ? в?но ^[5] . У сьнежн? 1810 Расея спын?ла кантынэнтальную блякаду ? навязала кантакты з антыфранцускай апазыцыяй у нямецк?х дзяржавах.

Перадачу Заходняе Гал?ччыны Варша?скаму герцагству Расея ?спрыняла як пагрозу ?ладаньням, набытым у вын?ку трох падзела? Рэчы Паспал?тае . Яна запатрабавала л?кв?даваць гэтае ?тварэньне альбо перадаць герцагу Альдэнбурскаму ? якасьц? кампэнсацы? за тэрытарыяльныя страты ^[6] . Вырашальную ролю ? пагаршэньн? расейска-француск?х стасунка? адыграла адмова Напалеона Банапарта ратыф?каваць канвэнцыю, якая б забараняла адна?леньне Польскай дзяржавы ^[7] .

Са студзеня 1810 новы ваенны м?н?стар Расе? М?ха?л Барклай-дэ-Тольл? прадпрыня? праграму дзеяньня? па падвышэньн? баяздольнасьц? войска. На пачатку 1811 расейск? Генэральны штаб распрацава? плян наступальнае вайны на Варшаву ? Данцыг ^[8] .

Перадваеннае станов?шча [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Узмоцненая маб?л?зацыя рэкрута? у беларуск?х губэрнях пачалася яшчэ з 1802 року. Звычайны прызы? рэглямэнтава? заб?раць аднаго чалавека з 500 душ, але на час вайны брал? па 4-5. У гады панаваньня Аляксандра I часьцей за ?сё брал? менав?та па 4-5 рэкрута? ? тольк? тройчы ? па 1 чалавеку. Уз?мку 1812 року брал? па 8 рэкрута? з 500 душ ^[9] . У Л?то?ска-Гарадзенскай губэрн? ? 1802?1806 у войска было ?зята 7742 чалавек?, а ?вогуле да 1811 року ? больш за 16 тысяча? чалавек, што нават перавышала натуральны прырост насельн?цтва ^[1] . Падрыхто?ка да вайны не абм?нула й Пружаншчыну. Тольк? за 1808?1810 з Пружанскага павету пайшло служыць у пяхотныя палк? больш за 550 рэкрута? (1808 ? 221, 1809 ? 213, 1810 ? 121 ^[10] ).

У 1810?1812 у Пружане знаходз?лася штаб-кватэра 2-й заходняй арм?? генэрала Пятра Багратыёна . 18 чэрвеня 1812 пераведзеная ? Ва?кавыск ^[11] .

Паводле ?спам?на? кап?тана ?льл? Радажыцкага, у сакав?ку 1812 пад час маршу 2-й артылярыйскай брыгады праз Пружану  ? Слон?м  ? Ва?кавыск  ? Масты  ? Л?ду  ? В?льню прав?янт здабывал? пагрозам? ? с?лай ^[1] . У тра?н? таго ж року праз Наваградак ? Слон?м у Пружану прыйшо? на злучэньне з 2-й арм?яй Маларасейск? к?рас?рск? полк ^[12] .

Л?то?ская шляхта зь нецярпл?васьцю сачыла за дзеяньням? Напалеона, перадаючы адз?н аднаму чутк? пра францускага ?мпэратара ? бюлетэн? ≪Вял?кага войска≫. Губэрнатары данос?л?, што з прыходам француза? усе павернуцца супраць Расе? ^[1] .

С?лы бако? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

24 лютага 1812 Напалеон заключы? дагавор з Прус?яй , 14 сакав?ка ? з А?стрыяй . Прус?я абавязвала выстав?ць 20 тысяча? жа?нера?, А?стрыя ? 30 тысяча? ^[13] . Войска Варша?скага герцагства ?жо ? сакав?ку 1811 нал?чвала 60 тысяча? чалавек, а ? вайне паводле розных ацэнак узял? ?дзел ад 80 да 100 тысяча? паляка? ? л?цьв?на?.

На скрайн?м правым крыле войска, сабранага супраць Расе?, стая? 7-ы корпус Жана-Лю?-Эбэнэзэра Рэнье , як? склада?ся з 20 000 саксонца? ? францускай дыв?з?? Дзюрута . Ягоным прызначэньнем было ?трыманьне на Л?тве ? Валын? наступальных дзеяньня? расейскай 3-й Заходняй абсэрвацыйнай арм??. Аднак Напалеон недаацан?? значэньне палескага к?рунку. Не?забаве ён вымушаны бы? ск?раваць на дапамогу болей шматл?к? А?стрыйск? дапаможны корпус генэрала Карла Шварцэнбэрга (~25 000 чалавек), як? ? адпаведнасьц? з пачатковай задумай прызнача?ся для абароны Варша?скага герцагства ^[14] .

Назапас??шы трайную перавагу над расейцам?, Напалеон разьл?чва? зьн?шчыць заходн?я арм?? Расе? паасобку ? межах Беларус? й Л?твы ? прадыктаваць ?мпэратару Аляксандру I свае ?мовы м?ру. Француск? ?мпэратар паведам?? сва?м паплечн?кам пра плян:

	Я распачну кампан?ю пераходам празь Нёман. Скончу яе ? Смаленску ? Менску. Там спынюся. Я ?мацую гэтыя два гарады ? займуся ? В?льн?, дзе будзе мая гало?ная кватэра на працягу бл?жэйшай з?мы, упарадкаваньнем Л?твы, якая прагне ск?нуць зь сябе расейск? гнёт… Я не перайду Дзьв?ны. ?мкнуцца ?сьц? далей на працягу гэтага року ? значыць ?сьц? насустрач уласнай паг?бел?.
? Напалеон I Банапарт [9]

У сакав?ку 1812 року был? сфармаваныя тры расейск?я Заходн?я арм??. Асно?ныя с?лы ваеннага м?н?стра М?ха?ла Барклая-дэ-Тольл? (120,2 тыс. чалавек ? 580 гармата?) знаходз?л?ся ля В?льн? , прыкрываючы шлях на Пецярбург . 2-я арм?я (49,4 тыс. чалавек ? 180 гармата?) пад даводзтвам Пятра Баграц?ёна знаходз?лася каля Беластоку ? прыкрывала маско?ск? к?рунак.

3-я рэзэрвовая абсэрвацыйная арм?я (44,2 тыс. чалавек ? 168 гармата?), якая будзе супрацьстаяць саксонск?м ? а?стрыйск?м войскам на Пружаншчыне, стаяла ля Луцку на к?е?ск?м к?рунку ^[13] . Яе даводцам бы? прызначаны генэрал ад кавалеры? Аляксандар Тармаса? . У апэраты?ных аднос?нах ёй был? падпарадкаваныя разьмешчаны ? вакол?цах Мазыру 2-? рэзэрвовы корпус генэрал-лейтэнанта Фёдара Эрцля (~ 11 тыс. чалавек ? 12 гармата?) ? гарн?зон Бабруйскае фартэцы? пад даводзтвам генэрал-маёра Га?рылы ?гнацьева (больш за 5 тыс. чалавек ? 344 гарматы) ^[14] .

Пачатак вайны [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

У ноч на 24 чэрвеня 1812 Напалеон з асно?ным? с?лам? пераправ??ся празь Нёман . На по?дн?, ля Дараг?чыну , раку Буг перайшо? 33-тысячны а?стрыйск? корпус Шварцэнбэрга . З Гарадзенскай губэрн? ? Беластоцкай вобласьц? пачалася эвакуацыя казённай маёмасьц?, арх?ва?, збро?, чынавенства.

27 чэрвеня а?стрыйск? корпус стая? у Седльцах ^[15] , а ? Гарадзенскай губэрн? а?стрыйцы зьяв?л?ся 30 чэрвеня. 4 л?пеня [ ст. ст. 22 чэрвеня] Шварцэнбэрг заня? Берасьце , 6 л?пеня [ ст. ст. 24 чэрвеня] ? Высока-Л?то?ск , 9 л?пеня [ ст. ст. 27 чэрвеня] ? Пружану . А?стрыйцы выстав?л? гарн?зоны ?здо?ж рэчак Мухавец ? П?на ад Берасьця-Л?то?скага праз Кобрынь ? Яна? да П?нску , прыкры?шы ад 3-й арм?? расейца? правы флянг Напалеона. Сьпярша справа абмяжо?валася манэ?рам?, расейцы ? а?стрыйцы наз?рал? адз?н за адным, не ?ступаючы ? ба?.

9 л?пеня Напалеон загада? а?стрыйцам вырушыць праз Слон?м ? Нясьв?ж на гало?ны к?рунак з намерам перасьледаваць арм?ю Багратыёна . 10 л?пеня войска Шварцэнбэрга прайшло праз Пружану ^[15] . На ягонае месца бы? адасланы саксонск? корпус Жана Рэнье. Напалеон памылкова недаацан?? с?лы 3-й арм?? Тармасава, разьл?чваючы, што корпус Рэнье здолее стрымаць расейца? да падыходу Дунайскай арм?? Чычагова з Малдав??.

7-ы саксонск? корпус (17 000 чалавек) Рэнье 27 чэрвеня знаходз??ся ? Беластоку , адкуль перайшо? да Слон?му . 7 л?пеня Рэнье распача? рух у раён Пружаны з мэтаю абароны герцагства Варша?скага ? наступу на Валынь , па дарозе 10 л?пеня заня?шы Ва?кавыск ? Наваградак ^[15] . Да Берасьця ? Кобрыня был? нак?раваныя пададдзелы са складу брыгады генэрала фон Кленгеля , а да Антопалю ? Янава ? кавалерыйская брыгада генэрал-маёра Габленца ^[16] .

3-я рэзэрвовая арм?я Аляксандра Тармасава пачала баявыя дзеяньн? тольк? 15 л?пеня [ ст. ст. 3 л?пеня] партызанск?м? набегам? на прыгран?чныя мястэчк? герцагства. 17 л?пеня [ ст. ст. 5 л?пеня] Тармаса? атрыма? загад ад ваеннага м?н?стра Барклая-дэ-Тольл? дзейн?чаць на правы флянг францускай арм?? ? 18 л?пеня [ ст. ст. 6 л?пеня] рушы? з Луцку на Гарадзеншчыну .

Вайсковыя дзе? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Вайсковыя дзеяньн? на па?днёвым флянгу мел? самастойны характар ? да завяршальнага этапу вайны не был? непасрэдна зьвязаныя са станов?шчам на цэнтральным напрамку. У абавязк? а?стрыйскага корпусу Шварцэнбэрга ?ваходз?ла ахова заходн?х база? ? л?н?й камун?кацыя? асно?ных с?ла? Напалеона. Гэта дазвол?ла а?стрыйцам пазьбегнуць маршу на Маскву ? жудасных страта?.

Фэльдмаршалу Шварцэнбэргу пазьней бы? падпарадкаваны 7-ы саксонск? корпус генэрала Рэнье , як? пав?нен бы? сачыць ? дакладаць Напалеону пра дзеяньн? а?стрыйца?. Яны правял? некальк? баё? разам (напрыклад, пад Гарадзечнай ), аднак большасьць часу працавал? незалежна адз?н ад аднаго.

Нязначная колькасьць страта? а?стрыйскага корпусу, а таксама давол? рэдк?я сутычк? з расейцам? дазваляюць меркаваць, што Вена ? Санкт-Пецярбург, няда?н?я ха?русьн?к?, таемна дамов?л?ся не ?ступаць у сутычк? адно з адным болей, чым таго патрабавала сытуацыя. Расейск?я ?лады нават прад’я?лял? прэтэнзы? а?стрыйскаму двару за надта ?далыя дзеяньн? с?ла? Шварцэнбэрга ^[17] .

Наступ француза? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

п а р Б?твы ≪расейскае кампан??≫ Напалеона Горадня  · М?р  · Салтана?ка  · Астро?на  · В?цебск  · Кобрынь  · Пружана  · Клясьц?цы  · Гарадзечна  · Смаленск  · Полацак (1)  · Валуц?на  · Барадз?но  · Таруц?на  · Полацак (2)  · Малаяраславец  · Чашн?к?  · Вязьма  · Ляхава  · Смаляны  · Койдана?  · Красны  · Барыса?  · Бярэз?на  · Плешчан?цы  · Маладэчна

Кобрынская б?тва [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Асно?ны артыкул: Б?тва пад Кобрынем (1812)

Вайскавод расейскай 3-й рэзэрвовай арм?? Аляксандар Тармаса? дзеля дэзарыентацы? ск?рава? частку сва?х войска? да Берасьця ? П?нску , а сам з асно?ным? с?лам? рушы? да Кобрын?. Расейцы мел? 6 батальёна? пяхоты, 40 кавалерыйск?х швадрона?, 15 сотня? ?рэгулярнае кавалеры?, 30 гармата? ? агулам кал? 10 400 чалавек. Рэнье, падмануты адцягвальным манэ?рам Тармасава, ск?рава? асно?ныя с?лы свайго корпусу на П?нск ^[14] . 25 л?пеня [ ст. ст. 13 л?пеня] 1812 расейцы ?зял? Берасьце ? рушыл? ? бок Кобрын?.

У Кобрын? Рэнье пак?ну? брыгаду генэрала Генрыха Кленгеля . У сувяз? з тым, што грэнадэрск? батальён брыгады бы? пак?нуты дзеля спа?неньня гарн?зоннае службы ? Беластоку , яна была ?змоцненая ?ланск?м палком прынца Клеменса. Агулам саксонск? генэрал ме? 4 батальёны, 3 швадроны, 8 гармата? ? 2430 чалавек ^[14] .

27 л?пеня [ ст. ст. 15 л?пеня] 1812 року тут адбылася б?тва пам?ж с?лам? расейскай 3-й заходняй арм?? пад камандаваньнем генэрала Аляксандра Тармасава ? саксонскай брыгады Генрыха Кленгеля . Акружаныя з ус?х бако? саксонцы абаранял?ся на развал?нах форту, пабудаванага за часам Па?ночнай вайны з Карлам XII . Аднак с?лы был? няро?ныя, ? пасьля жорсткага бою абаронцы кап?тулявал?. У палон здал?ся два саксонск?я генэралы, 76 аф?цэра?, больш за 2 тысячы жа?нера? ^[18] . Рэнье фарс?раваным маршам намага?ся падысьц? на дапамогу Кленгелю, аднак спазьн??ся ?, даведа?шыся пра перамогу расейца?, адышо? на Слон?м .

15 л?пеня адбы?ся бой Тармасава з напалеона?ск?м? войскам? ля вёсак Крын?ца , Сухопаль ? Ро?б?цк ^[18] . Не?забаве расейцы занял? таксама Пружану ? П?нск . Кавалерыя Лямбэрта зьяв?лася нават у Беластоку , выкл?ка?шы жах сярод француск?х чыно?н?ка? ^[11] . Пасьля гэтага вайсковы м?н?стар Варша?скага герцагства генэрал Вяльгорск? ( pl ) нават загада? стварыць дыв?з?ю для аховы гран?ц ^[19] . Аднак на Варша?скае герцагства Тармаса? не пайшо?, бо не ставала харчу ? боепрыпаса?.

19 л?пеня 3-я Заходняя арм?я нак?равалася да Антопалю , а на по?нач, да Малечу ? Хомску , был? высунутыя аддзелы генэрал-маёра? Карла Лямбэрта ? Яф?ма Чапл?ца .

Далучэньне а?стрыйск?х войска? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Пасьля гэтага Напалеон падпарадкава? с?лы Рэнье а?стрыйскаму корпусу князя Шварцэнбэрга , як? атрыма? загад адк?нуць арм?ю Тармасава на Валынь. Злучы?шыся 3 жн??ня [ ст. ст. 22 л?пеня] ? Слон?ме , а?стрыйцы ды саксонцы выступ?л? ? бок Пружаны ? 6 жн??ня [ ст. ст. 25 л?пеня] захап?л? Зэльву ? Ружаны .

Даведа?шыся пра падыход супрац??н?ка?, Тармаса? загада? Лямбэрту перайсьц? да Пружаны, а Чапл?цу да Равяц?ча? ^[18] .

7 жн??ня [ ст. ст. 26 л?пеня] войска Рэнье сканцэнтравалася ? Вял?к?м Сяле на по?нач ад павятовага цэнтру. 8 жн??ня [ ст. ст. 27 л?пеня] адбы?ся бой пам?ж расейск?м авангардам ? саксонск?м корпусам м?ж Сухопалем ? Папялёвам , пасьля чаго Лямбэрт вымушаны бы? адступ?ць да Пружаны, аднак Рэнье дагна? яго й 9 жн??ня атакава? ?зно?.

У той самы час а?стрыйцы фарс?равал? забалочаную пойму рак? Ясельда . Разьб??шы 8 жн??ня [ ст. ст. 27 л?пеня] ? ба? пад С?гнев?чам? расейск? аддзел, Шварцэнбэрг рушы? да Пружаны ≪праз Мальцы ? Л?нёва ≫ ^[11] .

Узяцьце Пружана? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Асно?ны артыкул: Б?тва пад Пружанам? (1812)

Ранкам 10 жн??ня [ ст. ст. 29 л?пеня] атакай нашмат большых с?ла? Шварцэнберг здоле? выб?ць зь Пружаны войск? графа Лямбэрта. Расейцы пачал? адыходз?ць па дарозе Пружана ? Клятное  ? Коз? Брод  да Гарадзечны . Цягам усяе дарог? саксонцы атакавал? адыходзячых расейца?, сутычк? адбыл?ся пад Клетным ^[18] ? на пераправе ля Коз?-Броду.

11 жн??ня да Гарадзечны з Кобрыню падышл? асно?ныя с?лы Тармасава: корпусы генэрал-лейтэнанта? Я?гена Маркава ? Сяргея Каменскага . А?стрыйск?я ? саксонск?я войск? падыходз?л? з по?начы ? ?сходу.

• Партрэты вайскавода? арм?? Напалеона
• 
  Карл Шварцэнбэрг
• 
  Жан-Лю?-Эбэнэзэр Рэнье

Б?тва пад Гарадзечнай [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Асно?ны артыкул: Б?тва пад Гарадзечнай

12 жн??ня [ ст. ст. 31 л?пеня] 1812 ва ?рочышчы Высокая Гара, за 2 км на по?дзень ад вёск? Паддубна Кобрынскага павету Гарадзенскай губэрн? (цяпер у Пружанск?м раёне ), адбылася б?тва пам?ж с?лам? а?стрыйска-саксонскага корпусу Карла Шварцэнбэрга ? Карла Лямбэрта (40 000 чалавек) ? арм?яй генэрала Аляксандра Тармасава (18 000 чалавек), што ?вайшла ? г?сторыю як найвял?кшая б?тва Напалеона?скай эпох? ? заходн?х рэг?ёнах Беларус? ^[11] . Б?тва пачалася на сьв?таньн? ? до?жылася па розных ацэнках ад 10 да 14 гадз?н. Увечары расейцы адступ?л? да рак? Стыр у к?рунку Кобрыня.

Зьвестк? пра страты супярэчл?выя: кожны бок акрэсьл?вае свае страты прыбл?зна ? 1,5 тыс. чалавек, а страты прац??н?ка ад 3 да 5 тыс. чалавек. Як адз?н, так ? ?ншы бок за ?дзел у б?тве бы? узнагароджаны разнастайным? ордэнам? ? адзнакам?. Тым ня меней, у вын?ку напалеона?ск?я войск? 1 (13) жн??ня занял? Кобрынь , 4 (16) жн??ня ? Берасьце ? Дз?в?н , 6 (18) ? Маларыту , а расейская арм?я цалкам пак?нула тэрыторыю Гарадзенскай губэрн? .

?ншыя [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

20 л?пеня каля вёск? Гало?чыцы адбылася б?тва, якая скончылася перамогай францускага войска.

Падчас праходжаньня 6-тысячнага саксонскага атраду празь вёску Сухопаль был? разрабаваныя царква ? царко?ная б?бл?ятэка. Тольк? ?мяшальн?цтва арандатара сухопальскага маёнтку Энгельгарта дапамагло выратаваць вёску ад спаленьня ^[20] .

Пасьля 17 жн??ня 3-я Абсэрвацыйная арм?я, адышо?шы з тэрыторы? Беларус?, сканцэнтравалася на правым беразе рак? Стыр. Гало?ныя с?лы напалеона?ск?х ха?русьн?ка? разьмеркавал?ся эшэлонам? м?ж Стыр’ю ? Бугам. У гэтым станов?шчы супрац??н?к? знаходз?л?ся да пачатку верасьня ^[21] .

Наступ расейца? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

У пачатку восен? на Валынь з Малдав?? перайшла Дунайская арм?я адм?рала Чычагова . 9 верасьня на рацэ Стыр м?ж Берасьцечкам ? Луцкам яна злучылася з 3-й арм?яй Тармасава . Гэта забясьпечыла колькасную перавагу над с?лам? Шварцэнбэрга?Рэнье (60 000 чалавек супраць 43 000) ^[22] . Чычаго?, як? пераня? даводзтва аб’яднанай арм?яй, распача? неадкладны наступ на карпусы князя Шварцэнбэрга ? генэрала Рэнье .

Выгнаньне за Буг [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Наступ разгортва?ся на шырок?м фронце м?ж правым берагам Бугу ? Кобрынем . Адбылося некальк? сутычак ( Па?лав?чы , Вышне? й ?нш.). А?стрыйск? корпус пасьля паразы ад расейца? на рацэ Лясной (за 10 вёрста? ад Берасьця-Л?то?скага) ^[23] адышо? цераз Сямятычы ? герцагства Варша?скае . Туды ж нак?равалася ? саксонскае войска пасьля паразы 28 верасьня пад Любомлем ^[15] . 3 кастрычн?ка а?стрыйцы ? саксонцы аб’яднал?ся ? Берасьц? ^[15] .

12 кастрычн?ка [ ст. ст. 30 верасьня] 1812 расейск?я войск? занял? Берасьце ? занял?ся нарыхто?кай харчаваньня. Корпус князя Шчарбатава ( ru ) (20 батальёна?, 4 драгунск?я, 1 гусарск? ? 2 казацк?я палк?, 3 артылерыйск?я роты), над як?м узя? даводзтва генэрал-лейтэнант Остэн-Сакен , перайшо? у Пружаны з мэтаю сабраць 10-дзённы запас для ?сяго войска. Генэрал-маёр Чапл?ц зь невял?к?м аддзелам (4 батальёны, 12 швадрона?, 2½ казацк?х палко? ? 12 гармат) бы? ск?раваны для заняцьця Слон?ма , дзе генэрал Канопка ( pl ) фармава? полк зь л?то?ца?; урэшце, фл?гель-ад’ютант палко?н?к Чарнышо? (4 швадроны, 3 казацк?я палк?, 4 гарматы) бы? ск?раваны дзеля набегу ? межы герцагства Варша?скага ^[23] . Тут адбылася сутычка з саксонск?м ? часткаю а?стрыйскага корпусу пад Васкрын?цай . Пасьля гэтае паразы корпус Сакена (як ? ?се астатн?я карпусы) бы? выкл?каны з Пружаны ? Берасьце ^[24] . На пэ?ны час баявыя дзе? перанесьл?ся на тэрыторыю Варша?скага герцагства.

Адыход Чычагова да Менску [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

27 кастрычн?ка [ ст. ст. 15 кастрычн?ка] Чычаго?, атрыма?шы загад зь Пецярбургу выступаць у тыл напалеона?скага войска, падзял?? сваю арм?ю на дзьве частк?. З адной зь ?х 30 кастрычн?ка [ ст. ст. 18 кастрычн?ка] рушы? на Менск цераз Пружану, Картуз-Бярозу , Коса? , Слон?м , Нясьв?ж ? г. д. ^[24] У Берасьц? засталася вайсковая група генэрала Остэн-Сакена .

Кал? Шварцэнбэргу стала вядома пра выступленьне Чычагова зь Берасьця, ён пераправ??ся цераз Буг ? хутк?м маршам пайшо? на?здагон, да Ва?кавыску . Саксонцы, прыкрываючы яго на маршы, набл?жал?ся да Сьв?слачы й Поразава. Генэрал Сакен, даведа?шыся пра манэ?ры Шварцэнбэрга ? Рэнье, пасла? свае войск? на?здагон саксонцам. Прайшо?шы маршам Белавескую пушчу , вёску Рудня , 31 кастрычн?ка расейцы дагнал? ворага ля мястэчка Поразава. Першая сутычка адбылася ля вёск? Гарнастаев?чы , аднак саксонцы вырашыл? пазьбягаць вял?кае б?твы ? адышл? да Ва?кавыску. 14 л?стапада Шварцэнбэрг заня? Слон?м, аднак Чычагова там ужо не было.

Сакен вырашы? атакаваць саксонца?, як?м на дапамогу падышо? корпус Шварцэнбэрга. Пасьля б?твы пад Ва?кавыскам 15?16 л?стапада [ ст. ст. 3?4 л?стапада] генэрал Сакен вымушаны бы? адступ?ць да Берасьця ^[18] . 25 л?стапада [ ст. ст. 13 л?стапада] група Остэн-Сакена была разьб?тая пад Берасьцем ?, перасьледаваная саксонцам?, адышла на Валынь, аднак сва?м? акты?ным? дзеяньням? здолела пазбав?ць Напалеона дапамог? з боку сьвежых с?ла?, што ? значнай ступен? паспрыяла канчатковай паразе француза?. Шварцэнбэрг, атрыма?шы загад Напалеона выступ?ць на Менск, выправ??ся з Кобрын? 27 л?стапада ?васьлед Чычагову, аднак адлегласьць была надта вял?кая ^[15] .

Заключны пэрыяд [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

У заключны пэрыяд вайны найбольш вял?к?я б?твы на тэрыторы? Берасьцейшчыны адбыл?ся ля мястэчак Шарашова Пружанскага ? Клейн?к? Берасьцейскага павета? ^[18] .

22 л?стапада, адыходзячы, войск? Рэнье перайшл? ? Шарашова . Шварцэнбэрг ад Гарадзечны перайшо? да Пружаны 1 сьнежня, куды 6 сьнежня рушы? ? Рэнье. А?стрыйск?я ? саксонск?я войск? пак?дал? Л?то?ска-Гарадзенскую губэрню па шляху Горадня  ? ?ндура  ? Крынк?  ? Сьв?слач  ? Пружаны  ? Брэст-Л?то?ск . У пачатку сьнежня, перасьледаваныя войскам? Тучкова , яны пак?нул? тэрыторыю Пружаншчыны, перайшо?шы ? Герцагства Варша?скае. Па вуснай дамо?ленасьц? з расейцам? пра спыненьне агню войск? ха?русьн?ка? спын?л?ся на з?мовыя кватэры ? Беластоку ^[17] .

У канцы студзеня 1813 року, дайшо?шы разам з асно?ным? с?лам? француза? да Варшавы, Шварцэнбэрг ? Рэнье падзял?л?ся: а?стрыйцы ск?равал?ся ? Гал?цыю , 7-ы корпус Рэнье ? да Кал?шу , дзе 13 лютага бы? нагнаны корпусам генэрала В?нцынгеродэ ?, атрыма?шы значныя страты, адышо? да Дрэздэну , а пасьля ? Парыж .

Страты а?стрыйскага корпусу склал? 7000 заб?тым? ? яшчэ 4000 памерлым?, захварэлым? ? адсталым?. Дакладная колькасьць страта? саксонскага войска невядомая, аднак яны таксама значныя, сярод заг?нулых бы? ? генэрал-маёр Крыстаф фон Гутшм?д ^[17] .

• Партрэты расейск?х вайскавода?
• 
  Аляксандар Тармаса?
• 
  Павал Чычаго?
• 
  Карл Лямбэрт
• 
  Я?ген Марка?
• 
  Аляксей Шчарбата?

Француская адм?н?страцыя [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

4 л?пеня [ ст. ст. 22 чэрвеня] 1812 прызначаны Жазэфам Банапартам губэрнатарам генэрал Ражнецк? сабра? у Горадн? канфэрэнцыю, рада якой утварыла прав?янцк?, пал?цэйск?, ф?нансавы ? пал?тычны аддзелы. Рада канфэдэрацы? к?равала ?сёй Гарадзенскай губэрняй ? падтрымл?вала стасунк? з француск?м камандаваньнем па пытаньнях збору прав?янту ? стварэньня лязарэта?. Аднак пра?снава?шы ?сяго 15 дзён, Рада была скасаваная ? сувяз? са стварэньнем Часовага ?раду ^[13] . Урад склада?ся з 5 сябра? ? генэральнага сакратара. Кам?с?я Часовага ?раду займалася к?раваньнем ф?нансам? краю, даста?кай прав?янту, стварэньнем мясцовага апалчэньня ? пал?цэйск?х фармаваньня?.

Не?забаве губэрн? был? перайменаваныя ? дэпартамэнты, паветы ? у падпрэфэктуры, як?я падзялял?ся на дыстрыкты, а апошн?я, у сваю чаргу, на кантоны. Губэрнск?я кам?с?? был? замененыя адм?н?страцыяй дэпартамэнта?, на чале як?х был? паста?леныя француск?я губэрнатары й ?нтэнданты. Кам?с?? падпрэфэктура? пав?нны был? выконваць усе загады француск?х военачальн?ка?. У гарадах утварал?ся мун?цыпал?тэты, як?я падпарадко?вал?ся падпрэфэктам. Акрамя таго, ?снавала ? сельская адм?н?страцыя ^[13] .

Для Гарадзенскага дэпартамэнту Напалеон прызначы? наступных кам?с?янэра? ? падпрэфэкта?:

• ?гнацы Ляхн?цк? ( pl )
• Юльян Урсын Нямцэв?ч
• Панцэжынск? ^[25]

Вайсковым губэрнатарам ста? генэрал Брун ( fr ) .

Як тольк? расейск?я войск? пак?нул? Пружану , павятовыя шляхц?чы з палко?н?кам францускага войска Стэфанам Грабо?ск?м склал? акт Канфэдэрацы? ? надрукавал? яго ? газэтах. Прэфэктам Пружанскай падпрэфэктуры ста? Юзэф Булгарын , кам?сарам? ? Трэмб?цк? , Швыко?ск? , Анджэйкав?ч , Ляхов?ч ^[11] .

14 л?пеня [ ст. ст. 2 л?пеня] 1812 ? катэдральным саборы В?льн? бы? абвешчаны Акт пра далучэньне Вял?кага Княства Л?то?скага да Генэральнай канфэдэрацы? Польшчы, утворанай 24 чэрвеня ? Варшаве. Цягам л?пеня ? кастрычн?ка да канфэдэрацы? далучыл?ся амаль усе паветы Беластоцкага, В?ленскага, Гарадзенскага ? Менскага дэпартамэнта? ^[26] . У справаводзтва бы? вернуты Статут 1588 року ^[13] . Был? заснаваныя губэрнск?я ? павятовыя суды.

Для абароны насельн?цтва ад марадэра? пачалося стварэньне жандармэры? (па 30?60 чалавек на павет), а ? местах ? народнае гварды? (старожы). Гарадзенск? полк жандармэры? ?значал?? князь М?хал Геран?м Радз?в?л ^[25] , яго колькасьць дасягнула 856 чалавек. Жандары нас?л? с?н?я мундз?р ? рэйтузы, памяранцавы шал?к, чорны к?вер з латуневай бляхай з надп?сам ≪жандар≫, скураныя партупею ? лядунку, на якой зьмешчаны герб ≪Пагоня≫ ^[1] .

Дзеля набору рэкрута? у напалеона?скае войска была ?ведзеная падобная да расейскай сыстэма. Кожны шляхц?ч, як? валода? маёмасьцю, ме? выстав?ць пэ?ную колькасьць чалавек. Гарадзенск? дэпартамэнт агулам пав?нен бы? выстав?ць 2500 чалавек (В?ленск? ? Менск? дэпартамэнты ? па 3000, Беластоцк? ? 1500). Падобная сыстэма дзейн?чала ? для набору кавалерыста?, адз?н вершн?к выста?ля?ся з кожных 75 дваро?, на ягонае ?трыманьне зьб?рал?ся па 73 рубл? з кожных 50 дваро? ^[9] . Гарадзенск? дэпартамэнт ме? выстав?ць 996 чалавек (В?ленск? ? 1327, Менск? ? 1307 ? Беластоцк? ? 370) ^[25] . Тэрм?н службы акрэсьл?ва?ся ? 6 рока? (у расейск?м войску на той час ? 25 рока?). Аф?цэры й валянтэры наб?рал?ся шляхам прымусовай маб?л?зацы? шляхц?ча? ва ?зросьце ад 19 да 38 гадо?, аднак стварэньне гэтых структура? ?шло вельм? марудна. З Пружанскага павету ? напалеона?ск?м войску служыл? ?ланам? 90 чалавек, 214 рэкрута? нак?раваныя ? пяхоту, 82 ? у кавалерыю, 107 ? у жандары, 35 ? у паля?н?чыя ^[11] . На ?хняе ?трыманьне было рэкв?завана ? насельн?цтва 754 адз?нк? амун?цы?, 36 кажухо? ^[18] .

Улетку был? ?ведзены падатк? на прыбытк? ? гарэлк?, рыбы , масла , тытуню ? да т.п.; паборы натурай (хлебам, фуражом, быдлам) дасягнул? жахл?вых памера?.

У канцы 1812 року, кал? расейскае войска ?ступ?ла ? Л?тву, Кам?с?я часовага ?раду ВКЛ зьбегла за мяжу. К?ро?ны орган Генэральнае канфэдэрацы? самараспусьц??ся ? красав?ку 1813.

Ста?леньне насельн?цтва [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

З моманту апошняга падзелу Рэчы Паспал?тай м?нула меней за 20 рока?, ? сярод яе былых насельн?ка? был? вял?к?я спадзяваньн? на ?мпэратара Напалеона , як? абяца? адраджэньне ?хняе дзяржавы ? межах да 1772 року. Мног?я жыхары заходн?х губэрня? разглядал? Варша?скае герцагства як ≪залог, створаны Напалеонам для будучага адна?леньня Айчыны≫ ? старада?н?х межах. З часо? а?стра-франка-польскай вайны 1809 року вял?кая колькасьць шляхецкай моладз?, нягледзячы на забарону ? рэпрэсы?ныя меры, эм?гравала ? Варша?скае герцагства, дзе паступала на службу. Сапег?, Радз?в?лы, Пацы, а таксама больш дэмакратычныя шляхецк?я, мяшчанск?я, ?нтэл?генцк?я колы сх?лял?ся на бок Напалеона. Частка арыстакрата?, тым ня меней, зьвязвала надзею на адна?леньне дзяржа?насьц? ВКЛ у ха?русе з Расеяй ^[27] .

Аднак ня ?се чакал? прыходу француск?х войска? з радасьцю. Даходз?л? на Палесьсе нав?ны з Варша?скага герцагства пра зус?м не саюзьн?цкае ста?леньне француск?х жа?нера?, разбэшчаных шматгадовым паходным жыцьцём ? вайсковым? посьпехам?, да цыв?льнага насельн?цтва. Рэкв?зыцы? цягнул?ся за рэкв?зыцыям?, грабяжы замянял?ся гвалтам ? разбоям? ^[28] . Тутэйшыя жыхары ? чаканьн? пачатку вайсковых дзеяньня? адпаведна таксама не магл? пачувацца ? бясьпецы. Менав?та з гэтай прычыны Пружаншчына пазбав?лася права называць сябе радз?май таленав?тага польскага п?сьменьн?ка Язэпа Крашэ?скага ^[29] : яшчэ ?весну 1812 Соф’я Мальская , ягоная мац?, пераехала ? бацько?ск? маёнтак Рамана? , а адтуль у Варшаву ^[30] .

1 л?пеня [ ст. ст. 19 чэрвеня] 1812 Напалеон падп?са? дэкрэт пра ?тварэньне Вял?кага Княства Л?то?скага ? прызначы? яго Часовы ?рад . Таму сярод напалеона?ск?х аф?цэра? было прыкладна 80 тысяча? паляка?, а таксама прадста?н?ко? л?цьв?нскай ? ?кра?нскай нацыянальнасьця? ^[11] .

Значная частка мясцовай шляхты стала шп?ёнам? войска Банапарта . Сярод ?х бы?, м?ж ?ншых, Войцех Пусло?ск? . Адначасна ён займа?ся паста?кам? збожжа й ялав?чыны на патрэбу расейскага войска ^[11] . Мела шляхта напачатку й парывы ахвяраваць кашто?насьц?, золата, срэбра, аднак пасьля першых параза? запал пац?ху пача? згасаць.

На загад Часовага ?раду ад 25 л?пеня [ ст. ст. 13 л?пеня] Гарадзенск? дэпартамэнт ме?ся выстав?ць для францускага войска 2,5 тыс. рэкрута?. Нягледзячы на абяцаньн?, што тэрм?н службы складзе тольк? шэсьць рока? ? будзе аплочваны, у большасьц? выпадка? сяляне супрац??лял?ся набору ? войска. Памешчык? таксама не был? зац?ка?леныя ? страце ?ласных прыгонных. У так?х умовах урад вымушаны бы? рэкрутаваць нават марадэра? ? дэзэртыра? з расейскага войска ^[13] .

Беларуск?я сяляне чакал? ад Напалеона вызваленьня ад прыгону, як гэта было зроблена ? Польшчы ? 1807 року. Пачал?ся сялянск?я напады на сядз?бы пано?, адма?леньне ад падпарадкаваньня. Насуперак ?хн?м чаканьням, Напалеон загада? высылаць створаныя аддзелы жандармэры? для пакараньня мяцежн?ка?. Акрамя таго, сяляне был? забавязаныя аддаваць у францускае войска рэкрута?, забясьпечваць жа?нера? грашыма, фуражом ? харчам. Гэта выкл?кала пас??ны (адмова выкананьня паставак, уцёк? цэлым? вёскам? ? лясы) ? акты?ны (забойствы рэкв?зытара?, партызанск?я дзеяньн?, захоп прав?янцк?х абоза?) супрац?? ^[9] .

Урачыста бы? адзначаны дзень нараджэньня Напалеона 15 жн??ня. У местах был? вывешаныя партрэты ?мпэратара з надп?сам? кшталту ≪Уся цьвердзь зямная сьвяткуе: сёньня нарадз??ся Той, хто зьняважы? ганарл?вых ? вызвал?? слабых≫ ц? ≪?семагутны справядл?вы Бог прая?ляецца ? Напалеоне≫. У касьцэлах ? цэрквах служыл? ?дзячныя малебны, адбывал?ся вайсковыя парады, ладз?л?ся фаервэрк? ^[9] .

Вын?к? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Вайна прынесла Пружаншчыне вял?к?я разбурэньн?. Падчас Гарадзечанскае б?твы был? разбураныя вёск? Паддубна, Харк? ? Гарадзечна. Ружаны ? вакольныя вёск? был? разрабаваныя пры праходжаньн? напалеона?скага войска, а насельн?цтва Пружана? пак?дала сваё места з-за адсутнасьц? сродка? да ?снаваньня ^[20] . Падчас адступленьня саксонск? генэрал Функ згадва? пра земл? м?ж Ва?кавыскам ? Шарашовам: ≪Гэтая мясцовасьць увогуле адна з самых гаротных у Расе? ? Польшчы…≫.

Агульныя страты павету падчас вайны склал? 700 тысяча? рублё?. Для пара?наньня, мястэчка ? маёнтак Гарадзец зь дзьвюма вёскам? ? Кобрынск?м павеце был? набытыя пружанск?м шляхц?цам Францам Врэйтам ад сям’? фэльдмаршала Суворава за 105 600 рублё?. Штодзённы заработак рабочага на буда?н?цтве склада? 20 капеек у дзень; рабочая кабыла ? 1812 каштавала 50 рублё? ^[11] .

24 сьнежня [ ст. ст. 12 сьнежня] 1812 ? В?льн? М?ха?л Кутуза? ра?? расейскаму ?мпэратару Аляксандру I канф?скаваць маёнтк? шляхц?ча?, што падтрымал? Напалеона, ? перадаць ?х расейск?м вайско?цам, што адзначыл?ся ? вайне. Аднак цар ман?фэстам абвясьц?? амн?стыю ?с?м жыхарам Л?твы-Беларус? пры ?мове вяртаньня ?х на радз?му цягам двух месяца? (пазьней гэты тэрм?н бы? падо?жаны). 5 л?стапада [ ст. ст. 24 кастрычн?ка] 1813 царск?м загадам праводз?лася канф?скацыя 234 маёнтка? 189 уладальн?ка?, у тым л?ку ? Пружанск?м павеце ? 2 маёнтк? са 104 душам? ^[1] .

Рэпрэс?? спын?л?ся тольк? пасьля выданьня ман?фэсту 30 жн??ня 1814 пра ?сеагульную ? безумо?ную амн?стыю ? вяртаньне канф?скаваных альбо сэквэстраваных маёнтка? ^[31] .

У сакав?ку 1813 року была адно?леная губэрнская адм?н?страцыя.

У канцы 1813 з прычыны невыкананьня Пружанск?м паветам абавязка? па выплаце падатка? гарадзенск? губэрнатар да? распараджэньне казённай палаце разабрацца з сытуацыяй. 14 сьнежня 1813 дарадн?к? палаты Макс?мов?ч ? Абн?нск? склал? рапарт, у як?м паведамлял?, што колькасьць жыхаро? Пружана? зьменшылася праз голад, беднасьць ? заразную хваробу са сьмяротным зыходам. З 536 мужчынск?х душа? па рэв?з?? 1811 року засталося 202, а ? цэлым па павеце колькасьць сяляна? зьменшылася з 22 388 да 19 785 чалавек, шляхц?ца? ? жыдо? ? напалову, мужчынскае насельн?цтва зьменшылася на 13% ^[11] . Тольк? добрыя ?раджа? 1813 ? 1814 рока? дазвол?л? пазьбегнуць масавага голаду й эп?дэм??.

У 1817 у Пружане заставал?ся тольк? 824 жыхары ? 242 дра?ляныя хаты. Вёск? Паддубна , Жаб?н , Харк? был? адно?леныя тольк? ? 1818 року. З прычыны вял?к?х страта? насельн?цтва, ?хняе маёмасьц?, хатняе жывёлы ? ?раджаю рэв?зоры рэкамэндавал? ня браць падатк? з ≪выбылых≫ душа? ? аказаць спустошанаму павету абарону ? заступн?цтва.

Сьляды мясцовых баё? заставал?ся яшчэ не адз?н год. Ужо па вайне пружанск? земск? спра?н?к Канстанц?на? даклада? к?ра?н?цтву, што ≪…у фальварку Паддубне знаходз?цца немалая колькасьць ядра? шасьц?фунтавага кал?бару, бомбы й ?ншыя во?нск?я прыналежнасьц?≫ ^[32] .

Памяць [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

На сустрэчах ? ? л?ставаньн? з гарадзенск?м губэрнатарам генэрал Тармаса? неаднаразова выказва? думк? пра неабходнасьць ушанаваньня памяц? Кобрынскай ? Гарадзечанскай б?тва?. Было пастано?лена пабудаваць у Гарадзечне правасла?ную царкву. Фундатарам пабудовы ста? уласьн?к Гарадзечны ? Плянты Войцех Брунан Пусло?ск? , былы маршалак Слон?мскага павету , а буда?н?ком ? памешчык Шэмет. Царква была адчыненая на сьвята Пакрова 1825 року ? атрымала назву Сьвята-Пакро?скае ^[11] . Дванаццаць калёна? храму сымбал?завал? ≪12-ы рок≫. Царква была зьн?шчаная за савецк?м часам, аднак на пачатку 1990-х рока? адно?леная ? першапачатковым выглядзе дзякуючы намаганьням грамадзкасьц? ^[33] .

У 1840-я рок? ля вёск? Клятное ? гонар заг?нулых тут воя? была ?зьведзеная невял?кая капл?чка, зруйнаваная па Першай сусьветнай вайне ^[33] .

Падчас падрыхто?к? да 100-гадовага юб?лею вайны на тэрыторы? Пружанскага павету было выя?лена шэсьць братэрск?х пахаваньня?. Паводле арх??ных дакумэнта?, дзьве братэрск?я маг?лы знаходз?л?ся непадалёк ад Шарашова . На месцы аднае зь ?х, на па?ночна-заходняй ускра?не мястэчка, ужо ? 1911 року была жылая забудова; другая, на па?днёва-?сходн?м напрамку, была раскапаная ? з часам таксама зьн?кла. Яшчэ на двух братэрск?х маг?лах мясцовыя жыхары раней усталявал? дра?ляныя крыжы, аднак адна зь ?х была зьн?шчаная падчас пабудовы дарог?, а другая, ля вёск? Харк? , захавалася да нашага часу ^[33] . Пятая маг?ла знаходз?лася ва ?рочышчы Дзяды Бяроза?скай воласьц? , за 16 вёрста? ад Картуз-Бярозы (цяпер у Пружанск?м раёне), на ёй таксама бы? усталяваны дра?ляны крыж з надп?сам? па-расейску, як?, аднак, да 1911 ужо спарахне?. Шостае пахаваньне знаходз?лася ? непраходнай дрыгве м?ж вёскам? Жаб?н ? Паддубнай ^[34] .

У 1912 року, на 100-рочча Гарадзечанскай б?твы, ля вёск? Паддубна , дзе адбыва?ся бой, было заплянаванае ?зьвядзеньне капл?цы ? памяць палеглых расейск?х жа?нера?. Дзеля гэтага ?ласьн?к? зямл? ва ?рочышчы Высокая Гара ахвяравал? надзел плошчай 25 квадратных сажаня?. Помн?к-капл?ца была паста?леная да лета 1914 року, мела в?д усечанай шасьц?граневай п?рам?ды на каменным пастамэнце з прыступкам?, на шатровым даху стая? чыгунны крыж. Адкрыцьця помн?ку не адбылося з прычыны пачатку Першай сусьветнай вайны, а пазьней капл?ца была зруйнаваная. У 1994 року намаганьням? мясцовых краязна?ца?, улада? ? ?ншых жыхаро? Пружаншчыны капл?ца таксама была адно?леная ? пачатковым выглядзе ^[33] . Правасла?ныя крыжы был? паста?леныя за вёскай Харк? ? ? вёсцы Паддубна. У 1971 року гэтыя крыжы ? Харках, Гарадзечне, Паддубне, Сасно?цы ? Жаб?не был? зруйнаваныя бальшав?кам?; у 1992?1993 адно?леныя ^[34] .

Яшчэ адна братэрская маг?ла тых часо? знаходз?цца на заходняй ускра?не вёск? Ляскова (за 7 км на по?нач ад Кобрын?). У ёй пахаваныя расейск?я жа?неры, як?я заг?нул? падчас адступленьня з Гарадзечны ? памерл? ад рана? у шп?талях. У 1986 року над маг?лай насыпал? па?тарамятровы курган, на як?м усталявал? стэлу з выявай помн?ку кобрынскай перамог? ^[33] .

У 1962 року 150-годзьдзе б?твы пад Гарадзечнай было адзначанае ?сталяваньнем абэл?ску на а?тадарозе Р85 Слон?м ? Высокае , ля павароту на Паддубна . Гэта квадратная калёна вышынёй 6,4 м на невял?к?м п’едэстале. У н?жняй частцы знаходз?цца мармуровая дошка з тэкстам: ≪12 жн??ня 1812 року ля в. Паддубнае частк? 3-й расейскай арм?? колькасьцю 18 000 чалавек пад даводзтвам генэрала Тармасава на працягу чатырнаццац? гадз?на? упарта змагал?ся супраць 40 000 корпусу напалеона?скае арм??. У гэтым ба? суперн?к страц?? 6,5 тысяч жа?нера? ? аф?цэра?. Усталяваны ? 150-ю гадав?ну Айчыннай вайны 1812 року≫. Аднатыпны абэл?ск бы? усталяваны 11 л?стапада 1962 ? на братэрскай маг?ле ? вёсцы Стрыгава (Кобрынск? раён), за 17 км на по?дзень ад Гарадзечны ^[35] .

У гэтым самым року Шарашо?ская вул?ца ? Пружанах была перайменаваная ? гонар Аляксандра Тармасава ^[11] .

Частка матэрыяла? па падзеях француска-расейскай вайны на Пружаншчыне прадста?леная ? экспазыцыях Пружанскага палацыку ? Кобрынскага ваенна-г?старычнага музэю ?мя Суворава ^[33] .

Крын?цы ? за?ваг? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Л?таратура [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• Калинин С. Е., Кожановский В. Ю., Шпагин С. В. Вооружённые силы Великого княжества Варшавского и Великого княжества Литовского. 1806-1814 гг. Ч. I. Генералитет, штаб, пехота, артиллерия. ? М.: 1998.
• Лякин В. А. Гроза двенадцатого года над Полесьем . ? Мн. : Четыре четверти, 2009. ? 60 с. ? ISBN 978?985-6856-57-3
• Нестерчук Л. М. Отечественная война 1812 года на Брестчине. ? Брест: 1990.
• Орловский Е. Ф. Гродненская губерния в 1812 году: исторический очерк. ? Гродно: 1912.
• Старонк? м?нулага // Памяць: Г?ст.-дакум. хрон?ка Пружанскага р-на / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал. ?. П. Шамяк?н (гал. рэд.) ? ?нш.; Маст. А. М. Х?лькев?ч. ? Мн. : БелЭн , 1992. ISBN 5-85700-094-7 . ? С. 25?26.
• Толеренок С. В. Создание французскими оккупационными властями государственных структур ВКЛ (1812 год). ? Мн. : 1998.
• Швед В. В., Данск?х С. У. Заходн? рэг?ён Беларус? ? часы напалеона?ск?х война?. ? Гродна: 2006.

Вонкавыя спасылк? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• Па?станне Кал?но?скага ( pdf ) Мая пружанская зямл?ца   Праверана 25 тра?ня 2012 г. Арх??ная коп?я