Сьвятая Рымская ?мпэрыя на працягу ?с?х васьм?сот пяц?дзесяц? гадо? свайго ?снаваньня была герарх?чным дзяржа?ным утварэньнем фэадальнага тыпа. Янна н?кол? ня мела характар нацыянальнай дзяржавы, як то Ангельшчына ц? Францыя , ? н?кол? не дасягала высокай ступен? цэнтрал?зацы? к?раваньня. ?мпэрыя не зья?лялася фэдэрацыяй ц? канфэдэрацыяй у сучасным разуменьн?, але спалучала элемэнты гэтых форма? дзяржа?нага ладу. Суб’ектны склад вылуча?ся значнай разнастайнасьцю, сярод ?х был? па?незалежныя курфюрствы , герцагствы , княствы , графствы , вольныя гарады , абацтвы й дробныя ?ладаньн? рыцара? , ? усе яны зья?лял?ся па?напра?ным? суб’ектам? ?мпэры? й валодал? розным? ступеням? праваздольнасьц?. Улада ?мпэратара н?кол? не была безумо?най, а разьдзялялася разам з вышэйшай арыстакратыей кра?ны. У адрозьненьне ад ?ншых э?рапейск?х кра?на?, жыхары ?мпэры? не был? непасрэдна падпарадкаваны ?мпэратару, а мел? свайго к?ра?н?ка ? людзкога ц? духо?нага князя, ?мпэрскага рыцара ц? гарадзк? маг?страт, што сфармавала два ?зро?н? ?лады ? кра?не: ?мпэрск? й тэрытарыяльны, як?я нярэдка канфл?ктавал? адз?н з адным.

Кожны суб’ект ?мпэры?, асабл?ва так?я магутныя дзяржавы, як А?стрыя , Прус?я , Баварыя , валода? высокай ступеньню незалежнасьц? ва ?нутраных справах ? асабл?вым? выключным? правам? ? зьнешняй пал?тыцы, аднак сувэрэн?тэт працягва? заставацца атрыбутам ?мпэры? сам па сабе, а пастановы ?мпэрск?х установа? ? нормы ?мпэрскага права мел? абавязковы характар для ?с?х частак ?мпэры?. Для Сьвятай Рымскай ?мпэры? была характэрна асабл?вая роля цэрквы, якая надавала гэтаму дзяржа?наму ?тварэньню элемэнты тэакраты? , аднак у той жа самы час ?мпэрская структура ?першыню ? Э?ропе пасьля Рэфармацы? забясьпечыла працяглае су?снаваньне ? згодзе некальк?х канфэс?я? у адной дзяржаве. Разьв?цьцё ?мпэры? праходз?ла ва ?мовах за?сёднай барацьбы дэз?нтэграцы? й ?нтэграцы?. Першага прытрымл?вал?ся перш за ?сё буйныя княствы, як?я паступава набыл? прыкметы сувэрэнных дзяржава? й ?мкнул?ся вызвал?цца ад улады ?мпэратара, у той час кал? гало?ным? кансал?дуючым? фактарам? был? ?мпэрск? сталец, ?мпэрск?я ?становы й ?нстытуцы?, як то райхстаг , суд , сыстэма земскай м?рнасьц?, а таксама катал?цтва , нямецкая нацыянальная самасьвядомасьць, сасло?ны прынцып будаваньня дзяржа?най структуры ?мпэры?, ≪?мпэрск? патрыятызм≫ ( па-нямецку : Reichspatriotismus ), ляяльнасьць да ?мпэры? й ?мпэратара.

Узьн?кну?шы ? 962 годзе, Сьвятая Рымская ?мпэрыя прэтэндавала на пераемнасьць антычнай Рымскай ?мпэры? й Франскай ?мпэры? Карла Вял?кага , спрабуючы стаць ун?вэрсальным дзяржа?ным утварэньнем у хрысьц?янск?м сьвеце. Атон I Вял?к?, першы манарх гэтае ?мпэры?, выкарысто?ва? тытул ?мпэратар рымляна? ? франка? ( па-лац?нску : Imperator Romanorum et Francorum , аднак намнога часьцей тытул сьвяты ?мпэратар ( па-лац?нску : Imperator Augustus ). Нягледзячы на тое, што ядром ?мпэры? была тэрыторыя сучаснай Нямеччыны , ейным сакральным цэнтрам бы? Рым , дзе да XVI стагодзьдзя праводз?лася каранацыя ?мпэратара?, ? менав?та з Рыму, як л?чылася, паходз?ла ?хняя боская ?лада. Тытул ≪Рымск? ?мпэратар≫ ( па-лац?нску : imperator augustus Romanorum ) выкарысто?ва?ся ?жо Атон II Руды , а словаспалучэньне ≪Рымская ?мпэрыя≫ ?першыню заф?ксавана ? крын?цах пад 1034 годам. У той жа час, выкарыстаньне гэтага тытула выкл?кала рэзкае непрыняцьцё з боку Б?занты? , дзе л?чылася, што тольк? б?зантыйск? ?мпэратар мае права называцца рымск?м ?мпэратарам.

Манарх? Сьвятой Рымскай ?мпэры? прэтэндавал? на вярхо?ную духо?ную ?ладу на сваёй тэрыторы? й ролю абаронцы й заступн?ка э?рапейскай хрысьц?янскай царквы. Першапачаткова гэта не патрабавала асобнага згадваньня ? тытуле, аднак пасьля сканчэньня барацьбы за ?нвэстытуру й распа?сюджваньню ?дэ? вяршэнства папы рымскага ? духо?най сфэры, да назвы ?мпэры? пачал? дадаваць слова ≪Сьвятая≫ ( па-лац?нску : Sacrum ), упершыню менав?та ? 1157 годзе. Гэтым самым падкрэсьл?валася прэтэнз?я ?мпэртара? да царквы. Прымяньне эп?тэта ≪Сьвяты≫ не да асобы к?ра?н?ка, а да дзяржа?нага ?тварэньня, верагодна, было навацыяй, якая была створана ? канцэляры? ?мпэратара Фрыдрыха I Барбаросы ^[1] . Уласная назва ≪Сьвятая Рымская ?мпэрыя≫ ? ейнай лац?нскай вэрс?? Sacrum Romanum Imperium упершыню зьяв?лася ? 1254 годзе, а ейны экв?валент на нямецкай ( па-нямецку : Heiliges Romisches Reich ) ? яшчэ праз стагодзьдзе, у часы панаваньня Карла IV .

Спасылка на ≪нямецкую нацыю≫ ? тытуле ?мпэратар пачала выкарысто?вацца зь сярэдз?ны XV стагодзьдзя , кал? большая частка ненямецк?х земля? была страчана й ?мпэрыя пачала ?спрымацца як нямецкае нацыянальнае дзяржа?нае ?тварэньне. Першае падсьведчаньне аб выкарыстаньн? гэтага тытула ?трымл?ваецца ? законе аб земскай м?рнасьц? 1486 году ?мпэратара Фрыдрыха III . Канчатковую форму назвы ?мпэрыя атрымала напачатку XVI стагодзьдзя , кал? ? 1512 годзе Макс?м?лян I Габсбург у сва?м звароце да райхстага ?першыню аф?цыйна выкарысто?ва? найменьне ≪Сьвятая Рымская ?мпэрыя нямецкае нацы?≫ ( па-нямецку : Heiliges Romisches Reich Deutscher Nation ).

Да сярэдз?ны XVIII стагодзьдзя ?мпэрыя страц?ла ?плы? у ?тал??, а ?мпэратар бы? пазба?лены сва?х прэрэгатыва? у царко?най сфэры. У той жа час тэндэнцыя да дэзынтэграцы? пера?тварыла Нямеччыну ? канглямэрат па?незалежных княства?. Як п?са? Вальтэр аб Сьвятой Рымскай ?мпэры?, што яна больш ≪ не сьвятая, ня рымская й не ?мпэрыя ≫. У сва?х апошн?х дакумэнтох дзяржава называлася ?жо ≪Нямецкая ?мпэрыя≫ ( па-нямецку : Deutsches Reich ).

Пакольк? на працягу амаль усяго пэрыяду свайго ?снаваньня Сьвятая Рымская ?мпэрыя зья?лялася адз?ным дзяржа?ным утварэньнем у Заходняй Э?ропе , манарх якой ме? тытул ?мпэратара, таму яна часьцей за ?сё называлася проста ≪?мпэрыя≫. У расейск?х дакумэнтах XVIII стагодзьдзя вядомая як ≪Цэзарыя≫ ^[2] . У XIX стагодзьдз? , пасьля ?тварэньня Нямецкай ? А?стрыйскай ?мпэры? , у дачыненьн? да папярэдняй дзяржавы пачала выкарысто?вацца назва ≪Старая ?мпэрыя≫. На сёньня былую ?мпэрыю часам называюць ≪Першым райхам≫.

?дэя ?мпэры? ( лац . imperium ), адз?най дзяржавы, якае аб’ядно?вае ?весь цыв?л?заваны й хрысьц?янск? сьвет, узыходз?ла да часо? Старажытнага Рыма й перажыла другое нараджэньне пры Карле Вял?к?м , захо?валася й пасьля крушэньня Франскай ?мпэры? Карал?нга? . ?мпэрыя ? грамадзкай сьвядомасьц? ?я?лялася як зямное ?васабленьне Царства Боскага, найлепшая мадэль арган?зацы? дзяржавы, пры якой к?ра?н?к падтрымл?вае м?р ? спакой у хрысьц?янск?х кра?нах, ахо?вае й клапоц?цца пра роскв?т царквы, а таксама арган?зо?вае абарону ад зьнешн?х пагроза?. Раньнесярэднявечная канцэпцыя ?мпэры? прадугледжвала яднаньне дзяржавы й царквы й цеснае ?заемадзеяньне ?мпэратара й папы рымскага , як?я ?васаблял? вярхо?ную сьвецкую й духо?ную ?ладу. Хоць стал?цай ?мпэры? Карла Вял?кага бы? Аахэн , ?мпэрская ?дэя была зьвязана першым чынам з Рымам , цэнтрам заходняга хрысьц?янства й, паводле ≪ Канстантынавага дарунку ≫, крын?цай пал?тычнай улады ва ?сёй Э?ропе ^[3] .

Пасьля распаду дзяржавы Карла Вял?кага ? сярэдз?не IX стагодзьдзя тытул ?мпэратара захава?ся, аднак рэальная ?лада ягонага носьб?та абмежавалася тольк? ?тал?яй , за выключэньнем некальк?х выпадка? кароткачасовага аб’яднаньня ?с?х франск?х карале?ства?. Апошн? рымск? ?мпэратар, Бэрэнгар Фры?льск? , скана? у 924 годзе. Пасьля ягоной сьмерц? ?лада над ?тал?яй на працягу некальк?х дзесяц?годзьдзя? аспрэчвал? прадста?н?к? шэрагу арыстакратычных рода? Па?ночнай ?тал?? й Бургунды? . У самым Рыме Папск? Пасад апыну?ся пад по?ным кантролем мясцовага патрыцыяту . Крын?цай адраджэньня ?мпэрскай ?дэ? ? сярэдз?не X стагодзьдзя стала Нямеччына .

У часы к?раваньня Гэнрыха I Птушкалова ( 919 ? 936 ) ? асабл?ва Атона I ( 936 ? 973 ) Нямецкае карале?ства значна ?змацьн?лася. У склад дзяржавы ?вайшла багатая Лятарынг?я з былой ?мпэрскай стал?цай Карал?нга? Аахенам , был? адб?тыя набег? вугорца? ( б?тва на рацэ Лех 955 году), пачалася акты?ная экспанс?я ? бок славянск?х земля? Паэльб’я й Мэкленбургу . Прычым заваёва суправаджалася энэрг?чнай м?с?янэрскай дзейнасьцю ? славянск?х кра?нах, Вугоршчыны й Дан?? . Царква ператварылася ? гало?ную апору карале?скай улады ? Нямеччыны. Племянныя герцагствы , як?я складал? аснову тэрытарыяльнай структуры ?сходнефранскага карале?ства, пры Атоне I был? падпарадкаваны цэнтральнай уладзе. Да пачатку 960-х гадо? Атон ста? найбольш магутным к?ра?н?ком сярод ус?х дзяржава?-спадчыньн?ка? ?мпэры? Карла Вял?кага й набы? рэпутацыю заступн?ка хрысьц?янскай царквы ^[4] .

У 961 годзе папа рымск? Ян XII зьвярну?ся да Атона з просьбай абаран?ць ад караля ?тал?? Бэрэнгара II ??рэйскага й паабяца? яму ?мпэратарскую карону. Атон неадкладна перайшо? Альпы , атрыма? перамогу над Бэрэнгарам ? бы? прызнаны каралём лянгабарда? ( ?тал?? ), а затым рушы? у Рым. 2 лютага 962 году Атон I бы? памазаны на царства й каранаваны ?мпэратарам ^[5] . Гэтая дата л?чыцца датай утварэньня Сьвятой Рымскай ?мпэры?. Хоць сам Атон Вял?к?, в?давочна, не намерва?ся засно?ваць новую ?мпэрыю й разгляда? сябе выключна як пераемн?ка Карла Вял?кага, фактычна пераход ?мпэратарскай кароны да нямецк?х манарха? азнача? канчатковае адасабленьне ?сходнефранскага карале?ства (Нямеччыны) ад Заходнефранскага ( Францы? ) ? фармаваньне новага дзяржа?нага ?тварэньня на аснове нямецк?х ? па?ночна?тальянск?х тэрыторыя?, якое выступала спадчыньн?кам Рымскай ?мпэры? й прэтэндавала на ролю заступн?ка хрысьц?янскай царквы .

?мпэратарск? тытул, прыняты Атонам Вял?к?м, став?? яго на ступень вышэй ус?х э?рапейск?х манарха? ?, прынамс?, нара?не з папам рымск?м. Адменнае значэньне ме? сакральны характар гэтага тытула, як? дазваля? Атону I ? ягоным пераемн?кам цалкам кантраляваць царко?ныя ?нстытуты ? сва?х уладаньнях ^[6] . Выбары б?скупа? ? абата? ажыцьця?лял?ся па ?казаньн? ?мпэратара, ? яшчэ да пасьвячэньня царко?ныя герарх? прынос?л? яму клятву вернасьц? й ленную прысягу . Царква была ?ключана ? сьвецкую структуру ?мпэры? й ператварылася ? адну з гало?ных апора? ?мпэратарскай улады й адз?нства кра?ны. Гэта выразна выяв?лася ?жо ? пэрыяд к?раваньня Атона II ( 973 ? 983 ) ? падчас непа?налецьця Атона III ( 983 ? 1002 ), кал? дзякуючы падтрымцы вышэйшага духавенства Нямеччыны ?мпэратарам атрымалася здушыць некальк? буйных па?станьня? к?ра?н?ко? племянных герцагства? . Сам Папск? Сталец пры Атонах апыну?ся пад дам?нантным уплывам ?мпэратара?, як?я часьцяком аднаасобна вырашал? пытаньн? прызначэньня й зьняцьця рымск?х папа?. У гэты пэрыяд сьвецк?я й духо?ныя справы не был? выразна аддзелены адз?н ад аднаго, ? ?мпэратар, як ≪намесьн?к Бога на зямл?≫, ажыцьця?ля? уладу над абедзьвюма сфэрам?. ?нтэграцыя царквы ? дзяржа?ную структуру дасягнула свайго апагею пры Конрадзе II ( 1024 ? 1039 ) ? Гэнрыху III ( 1039 ? 1056 ), кал? сфармавалася клясычная ?мпэрская царко?ная сыстэма ( ням . Reichskirchensystem ).

Дзяржа?ныя ?нстытуты ?мпэры? ? раньн? пэрыяд заставал?ся досыць слаба дыфэрэнцыяваным?. ?мпэратар зья?ля?ся адначасова каралём Нямеччыны, ?тал??, а пасьля сьмерц? ? 1032 годзе апошняга бургундзкага караля Рудольфа III ? ? Бургунды? ^[7] . Асно?най пал?тычнай адз?нкай у Нямеччыне зья?лял?ся племянныя герцагствы: Саксон?я , Баварыя , Франкон?я (?снавала нядо?га), Шваб?я , Лятарынг?я (апошняя ? 965 годзе была падзелена на Н?жнюю й Верхнюю ) ?, з 976 году, Карынтыя (аддзелена ад Бавары?) ^[8] . Уздо?ж усходняй мяжы была створана сыстэма марак ( Па?ночная , Саксонская ?сходняя , Баварская ?сходняя , пазьней ? Майсэнская , Брандэнбурская , Лужыцкая ). У 980-х гадох славяне на некаторы час ?зно? адк?нул? немца? за Эльбу й захап?л? Гамбург , але напачатку XI стагодзьдзя ?мпэрыя аднав?ла свае пазыцы? ? рэг?ёне, хоць далейшае пасо?ваньне спын?ла ?зыходжаньне Польшчы й Вугоршчыны на правах незалежных карале?ства? у э?рапейскую хрысьц?янскую супольнасьць. У ?тал?? был? таксама сфармаваны марк? ( Таскана , Вэрона , ??рэя ), аднак разьв?цьцё камунальнага руху да пачатку XII стагодзьдзя разбурыла гэтую структуру.

Гало?ную праблему для ?мпэратара? уя?ляла ?трыманьне ?лады адначасова й на по?нач, ? на по?дзень ад Альпа?. Атон II, Атон III ? Конрад II был? вымушаны падо?гу знаходз?цца ? ?тал??, дзе яны вял? барацьбу супраць наступу араба? ? б?зантыйца? , а таксама пэрыядычна душыл? хваляваньн? ?тальянскага патрыцыяту , аднак канчаткова зацьвердз?ць ?мпэрскую ?ладу на Апэн?нск?м па?востраве гэтак ? не атрымалася. За выключэньнем кароткага валадараньня Атона III, як? перанёс сваю рэзыдэнцыю ? Рым , ядром ?мпэры? за?сёды заставалася Нямеччына.

Да к?раваньня Конрада II ( 1024 ? 1039 ), першага манарха Сал?чнай дынасты? , аднос?цца фармаваньне сасло?я дробных рыцара? (у тым л?ку м?н?стэрыяла? ), чые правы ?мпэратар гарантава? у сваёй пастанове ≪ Constitutio de feudis ≫ 1036 году, якая сталася асновай ?мпэрскага леннага права . Дробнае й сярэдняе рыцарства ? далейшым стала адным з гало?ных носьб?та? тэндэнцыя? ?нтэграцы? ? ?мпэры?. Конрад II ? ягоны пераемн?к Гэнрых III кантралявал? вял?кую частку нямецк?х рэг?янальных княства?, самастойна прызначаючы графа? ? герцага?, ? цалкам дам?навал? над тэрытарыяльным шляхецтвам ? духавенствам. Гэта дазвол?ла ?весьц? ? ?мпэрскае права ?нстытут ≪ Божага м?ру ≫ ? забарона м?жусобных война? ? ваенных канфл?кта? унутры ?мпэры?.

Апагей ?мпэрскай улады, дасягнуты пры Гэнрыху III, апыну?ся неда?гавечным: ужо ? пэрыяд непа?налецьця Гэнрыха IV ( 1056 ? 1106 ) пачалося падзеньне ?плыву ?мпэратара. Гэта адбывалася на фоне ?здыму клюн?йскага руху ? царкве й ?дэ? грыгарыянскай рэформы , як?я разьв?л?ся зь яго й зацтвярджал? вяршэнства папы рымскага й по?ную незалежнасьць царко?най улады ад сьвецкай. Папа Грыгорыюс VII паспрабава? л?кв?даваць магчымасьць уплыву ?мпэратара на працэс замяшчэньня царко?ных пасада? ? асудз?? практыку сьвецкай ?нвэстытуры . Аднак Гэнрых IV рашуча па?ста? у абарону прэрагатыва? ?мпэратара, што выкл?кала працяглую барацьбу за ?нвэстытуру пам?ж ?мпэратарам ? папам рымск?м. У 1075 годзе прызначэньне Гэнрыхам IV б?скупа ? М?лян стала нагодай для адлучэньня ?мпэратара Грыгорыюсам VII ад царквы й вызваленьня падданых ад прысяг? вернасьц?. Пад ц?скам нямецк?х князё? ?мпэратар бы? вымушаны ? 1077 годзе зьдзейсьн?ць пакаяннае ≪ хаджэньне ? Каносу ≫ й мал?ць папу аб прабачэньн? ^[9] . Барацьба за ?нвэстытуру скончылася тольк? ? 1122 годзе падп?саньнем Вормскага канкардату , як? замацава? кампрам?с пам?ж сьвецкай ? духо?най уладай: выбары б?скупа? пав?нны был? адбывацца свабодна й без сымон?? , аднак сьвецкая ?нвэстытура на зямельныя ?ладаньн?, а тым самым ? магчымасьць ?мпэратарскага ?плыву на прызначэньне б?скупа? ? абата?, захо?валася. У цэлым, барацьба за ?нвэстытуру ?стотна саслаб?ла кантроль ?мпэратара над царквой, вывела папства з ?мпэрскай залежнасьц? й спрыяла ?здыму ?плыву тэрытарыяльных сьвецк?х ? духо?ных князё? ^[10] .

У другой чвэрц? XII стагодзьдзя ? цэнтры пал?тычнага жыцьця ?мпэры? апынулася суперн?цтва пам?ж двума буйным? княск?м? родам? Нямеччыны ? Гогэншта?фэнам? й Вэльфам? . Першыя дам?навал? ? па?днёва-заходняй Нямеччыне ( Шваб?я , Эльзас ) ? Франкон?? . Вэльфы был? к?ра?н?кам? Бавары? , Саксон?? , Тасканы й, наро?н? з Альбрэхтам Мядзьведзем , разьв?вал? экспанс?ю ? к?рунку славянск?х земля? Мэкленбургу , Памор’я й Паэльб’я . У 1138 годзе ?мпэратарам бы? абраны Конрад III Гогэншта?фэн , аднак узброенае супрацьстаяньне Вэльфа? ? Гогэншта?фэна? працягвалася практычна на ?с?м працягу ягонага к?раваньня.

Пасьля сьмерц? Конрада III у 1152 годзе ?мпэратарам ста? ягоны пляменьн?к Фрыдрых I Барбароса , валадараньне якога стала пэрыядам значнага ?змацненьня цэнтральнай улады ? Нямеччыне й, па меркаваньн? шматл?к?х г?сторыка?, вяршыняй магутнасьц? Сьвятой Рымскай ?мпэры?. Гало?ным к?рункам пал?тык? Фрыдрыха I стала адна?леньне ?мпэратарскай улады ? ?тал??. Фрыдрых зьдзейсьн?? шэсьць пахода? у ?тал?ю, падчас першага зь як?х бы? каранаваны ? Рыме ?мпэратарскай каронай. На Ранкальск?м сойме 1158 году была зьдзейсьнена спроба юрыдычнага афармленьня ?се?ладзьдзя ?мпэратара ? ?тал?? й Нямеччыне. Узмацненьне ?мпэратара на Апэн?нск?м па?востраве выкл?кала супрац??леньне як папы рымскага Аляксандра III ? Сыцыл?йскага карале?ства , гэтак ? па?ночна?тальянск?х гарадзк?х камуна?, як?я ? 1167 годзе аб’яднал?ся ? Лямбардзкую л?гу . Лямбардзкай л?зе атрымалася арган?заваць эфэкты?ны адпор плянам Фрыдрыха I у аднос?нах да ?тал?? й у 1176 годзе нанесьц? зьн?шчальную паразу ?мпэрск?м войскам у б?тве пры Леньяна , што вымус?ла ?мпэратара ? 1187 годзе прызнаць а?таном?ю гарадо?. У самой Нямеччыне пазыцы? ?мпэратара значна ?мацавал?ся дзякуючы падзелу ?ладаньня? Вельфа? у 1181 годзе й фармаваньню досыць буйнага дамэна Гогэншта?фэна?. У канцы жыцьця Фрыдрых I адправ??ся ? Трэц? крыжовы паход , падчас якога й заг?ну? у 1190 годзе ^[11] .

Сыну й пераемн?ку Фрыдрыха Барбаросы Гэнрыху VI у сэры? ваенных апэрацыя? атрымалася яшчэ больш пашырыць тэрытарыяльную магутнасьць ?мпэратара, падпарадкава?шы Сыцыл?йскае карале?ства. Менав?та ? гэтай дзяржаве Гогэншта?фжны здолел? стварыць цэнтрал?заваную спадчынную манарх?ю з моцнай карале?скай уладай ? разьв?той бюракратычнай сыстэмай, тады як ва ?ласна нямецк?х землях узмацненьне рэг?янальных князё? не дазвол?ла ня тольк? замацаваць самадзяржа?ную сыстэму к?раваньня, але й забясьпечыць перадачу ?мпэратарскага стальцу па спадчыне. Пасьля сьмерц? Гэнрыха VI у 1197 годзе было абрана адразу два рымск?х караля: Ф?л?п Швабск? ? Атон IV Бра?ншвайск? , ? што прывяло да м?жусобнай вайны ? Нямеччыне.

У 1220 годзе ?мпэратарам бы? каранаваны Фрыдрых II Гогэншта?фэн , сын Гэнрыха VI ? кароль Сыцыл??, як? аднав?? пал?тыку Гогэншта?фэна? па ?сталяваньн? ?мпэрскага панаваньня ? ?тал??. Ён пайшо? на жорстк? канфл?кт з папам рымск?м, бы? адлучаны ад царквы й абвешчаны антыхрыстам , але тым ня менш распача? крыжовы паход у Палестыну й бы? абраны каралём Ерусал?ма . Падчас к?раваньня Фрыдрыха II у ?тал?? разгарнулася барацьба гвэльфа? , прых?льн?ка? папы рымскага, ? г?бэл?на? , як?я падтрымл?вал? ?мпэратара, якая разьв?валася зь пераменным посьпехам, але ? цэлым досыць удала для Фрыдрыха II, то бок ягоныя войск? кантралявал? вял?кую частку Па?ночнай ?тал??, Таскану ? Раманьню , не гаворачы пра спадчынныя ?ладаньн? ?мпэратара ? Па?днёвай ?тал??. Засяроджанасьць на ?тальянскай пал?тыцы, аднак, вымус?ла Фрыдрыха II пайсьц? на ?стотныя саступк? нямецк?м князям. Пагадненьнем з князям? царквы 1220 году й Пастановай на карысьць князё? 1232 году за б?скупам? й сьвецк?м? князям? Нямеччыны был? прызнаны сувэрэнныя правы ? рамках тэрыторыя? ?хных уладаньня?. Гэтыя дакумэнты стал? прававой асновай для фармаваньня ? складзе ?мпэры? па?незалежных спадчынных княства? ? пашырэньня ?плыву рэг?янальных к?ра?н?ко? на шкоду прэрагатывам ?мпэратара ^[12] .

Пасьля спыненьня дынасты? Гогэншта?фэна? у 1250 годзе ? Сьвятой Рымскай ?мпэры? пача?ся працяглы пэрыяд м?жцарства ( 1254 ? 1273 ). Але й пасьля ягонага пераадоленьня й узыходжаньня на сталец у 1273 годзе Рудольфа I Габсбурга значэньне цэнтральнай улады працягвала спадаць, а роля к?ра?н?ко? рэг?янальных княства? ? узрастаць. Хоць манарх? й прадпрымал? спробы аднав?ць былую магутнасьць ?мпэры?, на першы плян выйшл? дынастычныя ?нтарэсы: абраныя карал? першым чынам ?мкнул?ся максымальна пашырыць уладаньн? сва?х сем’я?: Габсбург? замацавал?ся ? а?стрыйск?х землях , Люксэмбург? ? у Чэх?? , Марав?? й Сылез?? , В?тэльсбах? ? у Брандэнбургу , Н?дэрляндах ? Гэнэга? . Менав?та ? позьняе Сярэднявечча прынцып выбарнасьц? ?мпэратара набы? рэальнае ?васабленьне: на працягу другой паловы XIII ? канца XV стагодзьдзя? ?мпэратар сапра?ды аб?ра?ся зь некальк?х кандыдата?, а спробы перадачы ?лады па спадчыне звычайна ня мел? посьпеху. Рэзка ?зрос уплы? буйных тэрытарыяльных князё? на пал?тыку ?мпэры?, прычым сем найбольш магутных князё? прысво?л? сабе выключнае права абраньня й зьняцьця ?мпэратара ^[13] . Гэта суправаджалася ?мацаваньнем сярэдняй й дробнай шляхты, распадам ?мпэратарскага дамэну Гогэншта?фэна? ? ростам фэадальных м?жусоб?ц.

У той жа час у ?тал?? канчаткова перамог гвэльф?зм , ? ?мпэрыя пазбав?лася ?плыву на Апэн?нск?м па?востраве . На заходн?х межах узмацн?лася Францыя , якой атрымалася вывесьц? з-пад уплыву ?мпэратара земл? былога Бургундзкага карале?ства . Некаторае ажы?леньне ?мпэрскай ?дэ? ? пэрыяд к?раваньня Гэнрыха VII , як? зьдзяйсьн?? у 1310 ? 1313 гадох экспэдыцыю ? ?тал?ю й упершыню пасьля Фрыдрыха II каранава?ся ?мпэратарскай каронай у Рыме , было, аднак, неда?гавечным: пачынаючы з канца XIII стагодзьдзя Сьвятая Рымская ?мпэрыя ?сё больш абмяжо?валася выключна нямецк?м? землям?, ператвараючыся ? нацыянальнае дзяржа?нае ?тварэньне нямецкага народа. Паралельна ?шо? таксама працэс вызваленьня ?мпэрск?х установа? з-пад улады папства : у пэрыяд Ав?ньёнскага паланеньня папа? роля рымскага папы ? Э?ропе рэзка зьменшылася, што дазвол?ла нямецкаму каралю Людв?гу Баварскаму , а ?сьлед за ?м ? буйным рэг?янальным нямецк?м князям, выйсьц? з падпарадкаваньня рымскаму стальцу.

Падтрыманьне прэстыжу й захаваньне магчымасьц? правядзеньня незалежнай пал?тык? ва ?мовах умацаваньня рэг?янальных княства? ? ?змацненьня суседн?х дзяржава? ?мпэратарам XIV стагодзьдзя дазваляла апора на ?ласныя спадчынныя ?ладаньн?: А?стрыю й верхняшвабск?я земл? пры ?мпэратарах з дому Габсбурга? , Баварыю й Пфальц пры Людв?гу IV ? ?ладаньн? Чэскай кароны пры Люксэмбургах . У гэтых аднос?нах паказальна валадараньне Карла IV ( 1346 ? 1378 ), у пэрыяд к?раваньня якога цэнтар ?мпэры? перамясьц??ся ? Прагу . Карлу IV атрымалася правесьц? важную рэформу канстытуцыйнага ладу ?мпэры?: Залатой булай ?мпэратара 1356 году была заснавана калег?я курфюрста? з 7 чальцо?, у склад якой увайшл? арцыб?скупы Кёльна , Майнца , Трыра , кароль Чэх??, курфюрст Пфальца , герцаг Саксон?? й маркграф Брандэнбурга . Чальцы калег?? курфюрста? атрымал? выключнае права абраньня ?мпэратара й фактычна вызначаць к?рунк? пал?тык? ?мпэры?, за курфюрстам? было таксама прызнана права ?нутранага сувэрэн?тэту , што замацавала раздробненасьць нямецк?х дзяржава?. У той жа час бы? л?кв?даваны ?сяляк? ?плы? папы на выбары ?мпэратара.

Крыз?сныя настро? ? ?мпэры? ?змацн?л?ся пасьля эп?дэм?? чумы 1347 ? 1350 гадо?, якая прывяла да рэзкага падзеньня колькасьц? насельн?цтва й нанесла адчувальны ?дар па эканом?цы кра?ны. У той жа час другая палова XIV стагодзьдзя адзначылася ?здымам па?ночнанямецкага зьвяза гандлёвых гарадо? Ганзы , якая ператварылася ? важны фактар м?жнароднай пал?тык? й набыла значны ?плы? у скандына?ск?х дзяржавах, Ангельшчыне й Прыбалтыцы . У па?днёвай Нямеччыне гарады таксама ператварыл?ся ва ?плывовую пал?тычную с?лу, якая выступ?ла супраць князё? ? рыцара?, аднак у сэры? ваенных канфл?кта? канца XIV стагодзьдзя Швабск? й Райнск? зьвязы гарадо? пацярпел? паразу ад войска? ?мпэрск?х князё?.

Напачатку XV стагодзьдзя рэзка абвастрыл?ся царко?на-пал?тычныя праблемы ва ?мовах Расколу катал?цкай царквы й уздыму канцылярысцкага руху. Функцыю абаронца царквы ?зя? на сябе ?мпэратар Жыг?монт , як? здоле? аднав?ць адз?нства рымскай царквы й прэстыж ?мпэратара ? Э?ропе. Аднак у самой ?мпэры? прыйшлося весьц? працяглую барацьбу з гус?цкай гарэзай , якая ахап?ла земл? чэскай кароны, а спроба ?мпэратара знайсьц? апору ? гарадах ? ?мпэрск?х рыцарах (праграма ≪Трэцяй Нямеччыны≫) правал?лася з-за вострых рознагалосься? пам?ж гэтым? сасло?ям?. Таксама не атрымалася спын?ць узброеныя канфл?кты пам?ж суб’ектам? ?мпэры?.

Пасьля сьмерц? Жыг?монта ? 1437 годзе на стальце Сьвятой Рымскай ?мпэры? ?станав?лася дынастыя Габсбурга? , прадста?н?к? якой, за адным выключэньнем, працягвал? валадарыць у ?мпэры? да ейнага роспуску. Да канца XV стагодзьдзя ?мпэрыя знаходз?лася ? глыбок?м крыз?се, выкл?каным неадпаведнасьцю ейных ?нстытута? патрабаваньням часу, развалам вайсковай ? ф?нансавай арган?зацы? й фактычным вызваленьнем рэг?янальных княства? ад улады ?мпэратара. У княствах пачалося фармаваньне ?ласнага апарата к?раваньня, ваеннай, судовай ? падатковай сыстэма?, узьн?кл? сасло?ныя прадста?н?чыя органы ?лады ( ляндтаг? ). Пры Фрыдрыху III ( 1440 ? 1493 ) ?мпэратар апыну?ся ?цягнуты ? зацяжныя й малапасьпяховыя войны з Вугоршчынай , у той час як на ?ншых к?рунках э?рапейскай пал?тык? ?плы? ?мпэратара ?мкну?ся да нуля. У той жа час падзеньне ?плыву ?мпэратара ? ?мпэры? спрыя? больш акты?наму ?цягваньню ?мпэрск?х сасло?я? у працэсы к?раваньня й фармаваньню ?се?мпэрскага прадста?н?чага органу ? райхстагу .

Да моманту сьмерц? ?мпэратара Фрыдрыха III ( 1493 ) сыстэма к?раваньня ?мпэрыяй знаходз?лася ? глыбок?м крыз?се: у Нямеччыне ?снавала некальк? сотня? дзяржа?ных утварэньня? рознай ступен? незалежнасьц? й з розным ф?нансавым ? ваенным патэнцыялам, а рычаг? ?плыву ?мпэратара на князё? ?мпэры? апынул?ся састарэлым? й неэфэкты?ным?. Буйныя княствы вял? фактычна самастойную зьнешнюю пал?тыку, адначасова ?мкнучыся падпарадкаваць суседн?я ?ладаньн? рыцара? ? ?мпэрск?х гарадо? , як?я складал? аснову ?зброеных с?ла? ? бюджэту ?мпэры? ^[14] .

У 1495 годзе Максым?л?ян I скл?ка? у Вормсе ?сеагульны райхстаг Сьвятой Рымскай ?мпэры? , на зацьвярджэньне якога ён прадстав?? праект рэформы дзяржа?нага к?раваньня ?мпэры?. У вын?ку абмеркаваньня была прынята гэтак званая ≪ ?мпэрская рэформа ≫ ( ням . Reichsreform ). Нямеччына была падзелена на шэсьць ?мпэрск?х акруга? (у 1512 годзе да ?х был? дададзены яшчэ чатыры). Органам к?раваньня акруг? ста? акруговы сход, у як?м мел? права ?дзельн?чаць усе дзяржа?ныя ?тварэньн? на тэрыторы? акруг?: сьвецк?я й духо?ныя княствы, ?мпэрск?я рыцары й вольныя гарады. Кожнае дзяржа?нае ?тварэньне мела адз?н голас (у некаторых акругах гэта забясьпечвала перавагу ?мпэрск?х рыцара?, дробных княства? ? гарадо?, як?я складал? гало?ную апору ?мпэратара). Акруг? вырашал? пытаньн? ваеннага буда?н?цтва, арган?зацы? абароны, набору войска, а таксама разьмеркаваньн? й зьб?раньн? ?мпэрск?х падатка?. Вел?зарнае значэньне мела таксама стварэньне Вышэйшага ?мпэрскага суду ? вярхо?нага органа судовай улады Нямеччыны, як? ста? адной з гало?ных прылада? уплыву ?мпэратара на тэрытарыяльных князё? ? мэхан?змам правядзеньня адз?най пал?тык? ва ?с?х дзяржа?ных утварэньнях ?мпэры? ^{[14] [15]} .

Аднак спробы Максым?л?яна паглыб?ць рэфарм?раваньне ?мпэры? й стварыць адз?ныя органы выкана?чай улады, а таксама адз?нае ?мпэрскае войска правал?л?ся: княз? ?мпэры? выступ?л? рэзка супраць ? не дазвол?л? правесьц? праз райхстаг гэтыя прапановы ?мпэратара. Больш таго, ?мпэрск?я сасло?? адмов?л?ся ф?нансаваць ?тальянск?я кампан?? Максым?л?яна I, што рэзка прыслаб?ла пазыцы? ?мпэратара на м?жнароднай арэне й у самой ?мпэры?. Усьведамляючы ?стытуцыянальную кволасьць ?мпэратарскай улады ? Нямеччыне, Максым?л?ян I працягну? пал?тыку сва?х папярэдн?ка? па адасабленьн? А?стрыйскай манарх?? ад ?мпэры?: абап?раючыся на ≪ Privilegium Maius ≫ 1453 году, Максым?л?ян I у якасьц? эрцгерцага А?стры? адмов??ся ?дзельн?чаць у ф?нансаваньн? ?мпэрск?х установа?, не дазваля? спаганяць на а?стрыйск?х землях ?мпэрск?я падатк?. А?стрыйск?я герцагствы не ?дзельн?чал? ? працы ?мпэрскага райхстагу й ?ншых агульных органа?. А?стрыя фактычна была паста?лена па-за ?мпэрыяй, ейная незалежнасьць была пашырана. Практычна ?ся пал?тыка Максым?л?яна I праводз?лася, першым чынам, у ?нтарэсах А?стры? й дынасты? Габсбурга?, а тольк? ? другую чаргу ? Нямеччыны ^{[14] [15]} .

Вял?кае значэньне для канстытуцы? Сьвятой Рымскай ?мпэры? мела таксама адмова ад прынцыпу неабходнасьц? каранацы? ?мпэратара Папам Рымск?м для лег?тым?зацы? ягоных право? на тытул ?мпэратара. У 1508 годзе ён паспрабава? зьдзейсьн?ць экспэдыцыю ? Рым для сваёй каранацы?, аднак ня бы? прапушчаны вэнэцыянцам? , як?я кантралявал? шлях? зь Нямеччыны ? ?тал?ю. 4 лютага 1508 году на сьвяточнай цырымон?? ? Трыенце ён бы? абвешчаны ?мпэратарам. Папа Юл?юс II , якому Максым?л?ян I бы? вельм? неабходны для стварэньня шырокай каал?цы? супраць Вэнэцы? , дазвол?? яму карыстацца тытулам ≪абранага ?мпэратара≫. У далейшым пераемн?к? Максым?л?яна I (акрамя Карла V ) ужо не ?мкнул?ся да каранацы?, а ? ?мпэрскае права ?вайшло палажэньне, што само абраньне нямецкага караля курфюрстам? роб?ць яго ?мпэратарам ^[14] .

Рэформы Максым?л?яна был? працягнуты ягоным унукам Карлам V . У вын?ку Райхстаг ператвары?ся ? пэрыядычна скл?каемы орган заканада?чай улады, як? ста? цэнтрам ажыцьця?леньня ?мпэрскай пал?тык?, да ?дзелу ? к?раваньн? ?мпэрыяй был? прыцягнуты, у рознай ступен?, асно?ныя сацыяльныя групы кра?ны ( курфюрсты , ?мпэрск?я княз?, ?мпэрск?я рыцары, мяшчане), пам?ж як?м? сфармава?ся ?стойл?вы балянс улады. У аснову ?заемадзеяньня дзяржа?ных утварэньня? унутры ?мпэры? бы? пакладзены прынцып ≪ земскага сьвету ≫ ? узьведзены ? ранг закону забарона выкарыстаньня ваенных спосаба? вырашэньня канфл?кта? пам?ж суб’ектам? ?мпэры?. Нарэшце была распрацавана сыстэма ф?нансаваньня агульна?мпэрск?х выдатка?, якая хоць ? давала збо? з-за нежаданьня курфюрста? унос?ць сваю долю ? агульны бюджэт, усётак? давала ?мпэратарам магчымасьць весьц? акты?ную вонкавую пал?тыку й дазвол?ла адб?ць турэцкую пагрозу напачатку XVI стагодзьдзя . Пры Карле V бы? зацьверджаны адз?ны крым?нальны кодэкс для ?сёй ?мпэры? ? ≪ Constitutio Criminalis Carolina ≫.

У вын?ку пера?тварэньня? канца XV ? пачатку XVI стагодзьдзя ?мпэрыя набыла арган?заваную дзяржа?на-прававую сыстэму, якая дазвол?ла ёй су?снаваць ? пасьпяхова канкураваць з нацыянальным? дзяржавам? новага часу. Хоць ня ?се органы новай ?мпэры? працавал? досыць эфэкты?на, яны дазвалял? падтрымл?ваць адз?нства й адносны спакой у Нямеччыне. Рэформы, аднак, не был? завершаны, ? ?мпэрыя да канца свайго ?снаваньня працягвала заставацца сукупнасьцю старых ? новых ?нстытута? ? не набыла атрыбута? адз?най дзяржавы.

Фармаваньне новай мадэл? арган?зацы? Сьвятой Рымскай ?мпэры? суправаджалася паслабленьнем выбарнага прынцыпу абраньня ?мпэратара. Пачынаючы з 1439 году на стальцы ?мпэры? ?сталявалася дынастыя Габсбурга? ? найбольш моцны ? тэрытарыяльным пляне нямецк? род. Шырок?я ?ладаньн? Габсбурга? па-за ?мпэрыяй (сярод ?х спадчынных земля? был? Чэх?я , Марав?я , Сылез?я , Вугоршчына , Харватыя ? Г?шпан?я ) рэзка пашырыл? эканам?чную базу ?мпэратара й дазвол?л? замацаваць за дынастыяй Габсбурга? ?мпэрскую карону. Стал?цай Нямеччыны фактычна стала Вена , у якой разьмяшча?ся двор ?мпэратара й падпарадкаваныя яму органы к?раваньня. Зрушэньне цэнтру ?лады ? ?мпэры? на па?днёва-?сходнюю пэрыфэрыю мела фундамэнтальнае значэньне для лёсу кра?ны ? пэрыяд новага часу.

У вын?ку распачатай у 1517 годзе Рэфармацы? ?мпэрыя аказалася расколатай на лютэранскую по?нач ? катал?цк? по?дзень. Пратэстанцтва ? першай палове XVI стагодзьдзя прынял? мног?я вял?к?я княствы ( Саксон?я , Брандэнбург , Курпфальц , Бра?ншвайг-Люнэбург , Гэсэн , Вюртэмбэрг ), а таксама найважнейшыя ?мпэрск?я гарады ? Страсбург , Франкфурт , Нюрнбэрг , Гамбург , Любэк . Катал?цк?м? застал?ся царко?ныя курфюрствы Райна , Бра?ншвайг-Вольфэнбютэль , Баварыя , А?стрыя , Лятарынг?я , А?гсбург , Зальцбург ? некаторыя ?ншыя дзяржавы. Канфэс?йны раскол ?мпэры? ва ?мовах адраджэньня прэтэнз?й на гегемон?ю ? Э?ропе ?мпэратара Карла V ( ?тальянск?я войны ), а таксама пал?тык? цэнтрал?зацы? ?мпэрск?х ?нстытута?, якую ён праводз??, прывё? да абвастрэньня ?нутранага станов?шча Нямеччыны й нарастаньня канфл?кту пам?ж сасло?ям? ?мпэры? й ?мпэратарам. Нявырашанасьць царко?нага пытаньня й правал спроба? ?мпэратара дасягнуць кампрам?су па тэаляг?чных пытаньнях на А?гсбурск?м Райхстагу 1530 году выкл?ка? афармленьне двух пал?тычных зьвяза? у Нямеччыне ? пратэстанцкага Шмалькальдэнскага ? катал?цкага Нюрнбэрскага . ?хнае проц?стаяньне выл?лася ? Шмалькальдэнскую вайну 1546 ? 1547 гадо?, якая ?зрушыла канстытуцыйныя асновы ?мпэры?. Хоць Карл V атрыма? перамогу ? вайне, не?забаве супраць яго згуртавал?ся ?се асно?ныя пал?тычныя с?лы ?мпэры?, незадаволеныя ?н?вэрсал?змам пал?тык? Карла, як? жада? стварыць ≪сусьветную ?мпэрыю≫ на аснове сва?х нямецк?х, а?стрыйск?х ? г?шпанск?х уладаньня?, ? непасьлядо?насьцю ? рашэньн? царко?ных пытаньня?. У 1555 годзе на Райхстагу ? А?гсбургу бы? складзены А?гсбурск? рэл?г?йны м?р , як? прызна? лютэранства ? якасьц? лег?тымнай рэл?г?? й гарантава? свабоду веравызнаньня для ?мпэрск?х сасло?я?, па прынцыпу ≪ чыя кра?на, таго й вера ≫ ( па-лац?нску : cujus regio, ejus religio ). Карл V адмов??ся падп?саць гэта пагадненьне й не?забаве скла? зь сябе па?намоцтвы ?мпэратара ^[16] .

А?гсбурск? рэл?г?йны м?р дазвол?? пераадолець крыз?с, выкл?каны Рэфармацыяй, ? аднав?ць працаздольнасьць ?мпэрск?х ?нстытута?. Хоць канфэс?йны раскол захава?ся, пал?тычна ?мпэрыя здабыла адз?нства. На працягу наступнага па?стагодзьдзя катал?цк?я й пратэстанцк?я суб’екты ?мпэры? досыць эфэкты?на супрацо?н?чал? ? органах к?раваньня, што дазваляла падтрымл?ваць у Нямеччыне м?р ? сацыяльны спакой.

• Рапп Ф. Сьвященная Римская империя германской нации = Le Saint-Empire romain germanique. ? СПб. : Евразия, 2009. ? 427?с. ? ISBN 978-5-8071-0327-7
• Грёссинг З. Максимилиан I. ? М. : АСТ, 2005. ? 318?с. ? ISBN 5-17-027939-6

• Асно?ныя прававыя акты Сьвятой Рымскай ?мпэры?  (ням.)
• Вормск? канкардат 1122 году  (рас.)
• Канстытуцыйная структура Райху  (ням.)
• Сьп?с война? Сьвятой Рымскай ?мпэры?  (анг.)
• Сьвятая Рымская ?мпэрыя на сайце Heraldica.org ? (анг.)