한국   대만   중국   일본 
?а?лы ? Википедия Эст?лекк? к?серг?

?а?лы

Был мәҡәлә яҡшы мәҡәләләр исемлегенә инә
Википедия ? ирекле энциклопедия м??л?м?те
?а?лы
?аны ??м й?ш?г?н урыны

Барлы?ы: билд??е?
Рәсәй Федерацияһы  Р?с?й Федерация?ы

Тел

баш?орт

Дин

ислам

?а?лы ( ?а?ны ) ? баш?орт ??бил??е .

Телд?ре баш?орт телене? т?нья?-к?нбайыш диалекты т?б?нге а?и?ел-ы? мен?н танып ??м к?нья? диалектты? дим ??йл?шт?рен? ?арай [1] [2] .

Тарих [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

?а?лы ??бил??ене? барлы??а киле?ен борон?о Туран хал?ы мен?н б?йл?й??р, улар актик ??м ирт? урта быуаттар?а ?ырдаръя ??м К?нья? Урал ара?ында?ы далалар?а й?ш?г?н. Борон?о иран ижади ?омарт?ыларында (≪ Авеста≫ , ≪Хвадай-намаг≫ (≪Хо?айнам?≫)), зороастрий я?маларында (≪Денкард≫, ≪Бундахишн≫), ≪ Ша?нам?≫ поэма?ында туран ??м иран (арий) халы?тарыны? ?ан-??р??ш булыуы тура?ында ?йтел?. Т??ге турандар?ы? мифик ата-баба?ы Арий?ы? ?усты?ы бул?ан, был х??ерге генетик тикшерене???р мен?н д? ра?лана [3] .

Урта быуат ?а?лылары ≪Сокровенное сказание≫ла ? канг-лин, Р?шит ?т-Динд?  ? канлы, ?б? ?л-?ази ла канкли, канглы тип телг? алына. Был этноним шулай у? ?а?а?тар , ?ара?алпа?тар , ?ыр?ы??ар , ?ырым татар?ары , ну?ай?ар ??м ?зб?кт?р?е? составында терк?лг?н [4] . ??бил? формалашыуына улар?ы? ?ыпса?тар ара?ында й?ш??е йо?онто я?ай. Тикшерене?сел?р?е? к?бе?ене? ра?лауынса, ?а?лылар?ы? берл?шм??е XI?XII быуаттар?а Арал буйы далаларында б?шн?к - у?ы? ниге?енд? барлы??а килг?н. Шул у? ва?ытта ≪?а?лы≫ этнонимы б?шн?кте? борон?о ??атама?ы бул?ан ≪?а??ар≫ мен?н о?шаш. ?а?лылар?ы? этник формалашыуында шулай у? ?ыпса?тар?ы? ?ур роль уйнауы ?ы?ы? ??т?н? алына, улар 1220 йылда монголдар тарафынан тар-мар ителг?нд?н ?у? башлыса ?ыпса? дала?ы (Дешт-и-?ыпса?) хал?ы составына ?ушыла. ­Икенсе гипотеза буйынса, ?а?лылар ?ырдаръяла ?а?г?й д??л?тен т???г?н ?а?г?й??р?е? этник вари?тары булып тора [4] .

Бе??е? эра?а тиклем I быуатта ?ундар?ы? империя?ы тар?ала башлай, был ?а?лылар?ы? д??л?те ? ?а??ар?ы? (?а?г?й???; б.э.т. II ? б.э.т. III бб.) к?с?йе?ен? килтер?. ≪Цянь Хань-шу≫ (≪?лк?н Хань династия?ы тарихы≫) ?ытай хроника?ы х?б?р ите?енс?, ?а?г?й территория?ыны? ?йл?н??е я?ынса 4000 км т?шкил итк?н, ? хал?ы 120000 ?аил?н?н, 600000 кешен?н; 120000 ?анлы даими ??ск?р??н тор?ан [5] .

?ундар?ы? ??м усунд?р?е? к?с???л?не?е ??м артабан ?ытай?а буй?оноуы ?ан?ар д??л?тене? к?т?реле?ен? килтер?. ?ытай я?маларына ярашлы, ?а??ар?а биш к?рше кен?злек буй?он?ан: Сусйе, Фуму, Юни, Ги, Юегянь (Ургенч). Бе??е? эраны? II?III быуаттарында ?а?лылар д??л?те тар?алыш кисер? [6] . Б?й?к Т?рки ?а?анаты осоронда ?а??ар?ар ниге?енд? б?шн?к с?й?си берл?шм??е барлы??а кил? [7] .

У?ы??ар?ан , ?арлу?тар?ан ??м ?има?тар?ан е?елг?нд?н ?у?, IX быуат а?а?ында б?шн?кт?р ?е? к?п ?л?ш? к?нбайыш?а й?н?л?, бер ?л?ш? Яйы? далаларында тороп ?ала ??м баш?орттар составына ин?, ? баш?алары у?ы? берл?шм??ен? кер? [8] .

Д?шт-и-?ыпса?та ?а?лылар ??м ?ыпса?тар союздаш, шул у? ва?ытта к?н?рк?ш ??бил?л?р булалар. ?а?лы баш?орттары ш?ж?р??е буйынса ырыу?ы? ата-баба?ы ?тикте? (?а?лы-бабаны?) улы ?ыйыу ??м а?ыллы Бал?а?ы була. Бал?а?ыны? й?ш са?ында, ?а?лылар Тубыл башында ?ынташ йыл?а?ында й?ш?г?н осор?а, а??а?алдар йыйылып ?ыпса?ты илбашы тип и?лан ит?л?р. ?мм? ?ыпса? ≪халы? тел?г?нде эшл?м?г?н≫, ??м ?а?лылар б?лг?нл?кк? т?шк?нд?р, шул ва?ытта Бал?а?ы ??ене? зир?клеген ??м к?с?н к?р??т?, ? а??а?алдар уны хан итеп ?уй?ас, Бал?а?ы ырыу?аштарын Асылык?л буй?арына алып кит? [9] .

?а?лылар Асылык?л мен?н ?андрак?л буйында, С?рм?с?н йыл?а?ы бассейны, шулай у? Ба?ы йыл?а?ыны? ? ?рге, ???н йыл?а?ыны? ? урта, А?и?ел йыл?а?ыны? т?б?нге а?ымында т?пл?н?, бында улар дыуан , йылан , й?лд?к , ?аршын , ?обау , ме? ??м унлар ??бил?л?ре мен?н к?рше була. Р. ?. Кузеев буйынса, к?нбайыш Баш?ортостанда ?а?лылар борон?о баш?орт ??бил?л?ре мен?н ны? ?атышалар, быны? ха?ында ?а?лылар ара?ында ???рг?н , б?рй?н ??м юрматы ??бил?л?рене? там?алары таралыуы д?лилл?й. Шулай у? ?а?лы ??м ???рг?н ??бил?л?рене? ?ошо ла бер ? торна [9] .

Баш?ортостанды? Рус д??л?тен? ?ушылыуынан ?у? ??бил?не? а?аба ер??ре ?азан дару?а?ыны? ?а?лы улусын т?шкил ит?. 1672 йылда ?а?лылар а?абалы? хо?у?ын ра?ла?ан батша грамота?ын ала. Был документта улар бил?г?н ер??р?е? сикт?ре к?р??телг?н ? ?армасан йыл?а?ыны? ?ул я? яры буйлап инешен?н тама?ына тиклем, ике Пушияшты шишм??ене? тама?ынан баштарына ????р, ???н йыл?а?ыны? ике яры буйлап инешен? тиклем, Йылан улусына ????р, унан ?ары?а? йыл?а?ы тама?ына тиклем, Ба?ы йыл?а?ыны? инешен? ????р, унан Йылан йыл?а?ына, унан Ке??ш йыл?а?ыны? башына тиклем, Й?лд?к улусына ????р, Б?р? йыл?а?ы инешен?н Борай урманына тиклем, ?армасан йыл?а?ыны? тама?ына ????р [10] [11] .

XVII быуат а?а?ында ?а?лы ??бил??е т?б?л?рг? б?лен?. Был осор?а ?а?лы улусынан Ш?мш??е т?б??е [12] барлы??а кил?, а?а? ул айырым улус булып кит?. XVIII быуат урта?ында П. И. Рычков ?а?лы улусы составында 4 айма?ты терк?й:

  • а?тау??а?лы
  • и?ел??а?лы
  • й?р?ктау??а?лы
  • ?ыр??а?лы [13] .

?. З. ?сф?нди?ров буйынса, XVIII?XIX быуат сы?ана?тарында т?б?л?р улар?ы? башлы?тары исемд?ре ??м гидроним (Актау к?ле) буйынса атала: Ту?бай, Бал?а?ы, Актау, ?рм?к?й [11] . Улар бары?ы ла, й??ни улар?ы? улдары сы?ана?тар буйынса билд?ле: ?рм?к?й К?нгилдин (?ыр-?а?лы ауылынан, артабан ауыл ??м т?б? атамалары ?рм?к?й тип ??г?ртелг?н), Ыры??ол Бал?а?ин (?а?ны-Т?рк?й ауылынан) ?.б. XIX быуат башында ?с т?б?не? ? 217 ме?, ? Ту?бай т?б??ене? 10 ме? дис?тин? ере бул?ан [11] . XVIII быуат а?а?ында ? XIX быуатта ??бил? й?ш?г?н бил?м? Б?р? , Б?л?б?й ??м ?ф? ?й????рен?, идара ите??е? кантон система?ы осоронда 7-се (8-се, 9-сы), 10-сы (12-се, 13-с?) баш?орт кантондарына ?арай [14] .

?а?лылар баш?орт ихтилалдарында ???ем ?атнаша. 1662?1664 йылдар?а?ы ихтилал барышында, баш?а тора? пункттар мен?н берг? баш к?т?ре?сел?р Архангельский ауылын яндыралар. ?у?ыра? ошо урында, ?а?лы ??бил??ене? а?аба еренд? Б?р? ?ала?ына ниге? ?алына. 1735?1740 йылдар?а?ы ихтилалдары то?аныу алдынан ?а?лы улусыны? Бал?а?ы ( ?а?ны-Т?рк?й ) ауылында ?азан дару?а?ы баш?орттарыны? й?шерен йыйыны була, бында А?ай К?семов , Солтанморат Д?ск?ев , ??м?р Ту?таров ?.б. ?атнаша. Ихтилал башлан?ас, 1735 йылды? 1 июленд? Килм?к Нурышев ет?кселегенд?ге баш?орттар?ы? 3 ме?лек отряды Вологда драгун полкына ??ж?м ит?, был алышта ?а?лы улусынан ?анмыр?а ??м Т?рк?й Бал?а?индар?ы? ?атнашыуы билд?ле. Ихтилал тамамлан?ас, ер??р тартып алына ??м ?а?лы баш?орттарыны? ер??ре бик ны? к?мей. Бы?а бигер?к т? А. И. Тевкелев булышлы? ит?, ул т?рл? янап та, алдап та ?а?лы ??бил??ене? бик ?ур а?аба ерен? хужа була. ????мт?л? ер?е? ?ал?ан а?аба-?а?лылар к?пл?п типт?р??р ?атламына к?ск?н. 1773?1775 йылдар?а?ы Кр??ти?нд?р ?у?ышы барышында, ?а?лылар старшина Мин?й Султуков ( Сабай ауылынан) ет?кселегенд? ?атнаша. Мин?й Султуков ≪Пугачев поковнигы≫ д?р?ж??ен ал?ас, ?аранай Моратовты? баш к?т?ре?сел?р ??ск?рен? ?ушыла. 1774 йылды? я?ына тиклем Кама буйында, Сарапул ?ала?ы эрг??енд? х?к?м?т ??ск?р??рен? ?аршы ?у?ыша [15] .

Урынлашыуы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Борон ?а?лы баш?орттары тарихи Баш?ортостанды? к?нбайыш ?л?ш?нд? бик ?ур территорияны бил?г?н. Бил?м?л?рен? И??ш , Т?р?ш , Юрмый, Ки??е ?ушылды?тары мен?н берг? С?рм?с?н йыл?а?ы ???не ??м ?андрак?л буйы, шулай у? ?армасан , Яубазы , Н?г?ш ( ???н йыл?а?ы ?ушылды?ы), А?и?ел ( Б?р? ?ала?ы тир??енд?) йыл?алары ???нд?ре инг?н. ?а?лылар?ы? а?аба ер??ренд? ике ?й?? ???ген? ? Б?р? ??м Б?л?б?й ?алаларына ниге? ?алына [16] .

Х??ерге ва?ытта ??бил?не? а?аба бил?м?л?рен? Благовар , Б?р? , Б?зд?к , Б?л?б?й , Д?рт?йл? , Д??л?к?н , Кушнаренко , Мишк? , Са?ма?ош , Туймазы ??м Шаран райондары ин? [16] .

Тора? пункттар [17] [18]
РФ субъекты Район Тора? пункттар
Баш?ортостан Благовар районы Д?см?т , И?ке Абзан (Бигово) , И?ке ?ынны (Санны-Илсемб?т) , И?ке ?ынташ , И?ке ?мир (К?пербаш) , ?ы?ыл Йондо? , Ломов , Нейфельд , Оло ?р?м? , ?ынташтама? , Шырлы? , Яныш , Я?ы Абзан
Б?р? районы А??айын , Т?б?нге Ыласынтау , ?ге? , ?рге Ыласынтау (Ыласынтау) , Я?ы Байыш , Я?ы Янды?
Б?зд?к районы Ары?лан , Байраш , Ба?са , Бейек (?орбан??ли) , Б?зд?к , И??шбаш (И??шбаш-Сабай, Я?ы Сабай), И?ке А?тау , И?ке Бо?а?ы ( й?н?й??р мен?н берг?) , И?ке Таулар (Таулар), И?ке Шы?ай (Ша?ай, й?н?й??р мен?н берг? ), Ишм?н (Ишм?т), Иштир?к , Й?р?ктау , Кел?тая? , Ки??ебаш , К?б?к , К???й , ?а?ны-Т?рк?й , ?араерек , ?аран , ?аранай , ?ы?ылйыл?а , ?ы?ылъяр , ?ы??айыл?а , Оло ?ст?б? , Песм?нтама? , Сабай (И?ке Сабай), Сабанай , Сыртлан , С????ебаш , Таллы?ул , Т?реш , Т?б?нге Сатра , Ур?айбаш , Уран (Багрян), Хажиман , Шишм? , Шланлык?л ( й?н?й??р мен?н берг?) , Шы?айк?лбаш , ?мир (И?ке ??м Я?ы ?мир), Я?уп , Я?ы А?тау , Я?ы Шы?ай
Б?л?б?й районы А?ба?ар , Ирек , Исм??ил , М?т??баш , Ту?лы?ыуыш , ?зек?й (М?т??-?зек?й)
Д?рт?йл? районы Бишнарат , Г?л?к , Илдус , Имай-Утар , И?ке Байыш , И?ке Уртай , М?ск?? , ?абанай , Тама? , Урмана?ты , ?к?н?й
Кушнаренко районы ??м?р , Илек , И?ке Ту?ма?лы (?ошма, Клино) , ?арасайыл?а , Талба?ы (У?ы, Ташкисе?) , ?ге? , ?хм?т , Я?уп , Я?ы Ту?ма?лы
Мишк? районы ?алма?ан , ?ый?а?ытама? , Оло Ша?ы
Туймазы районы Бикм?т , Биш?урай (Бишкураз) , Булат , И?ке ?андра , Й?рм?х?м?т ( ?йлел?р мен?н берг?) , ?андра-?отой , ?андра-Т?м?к?й , ?андрак?л , ?аранйыл?а , ?аранйыл?а разъезы, Мостафа (Бикташ) , Со?а?ытама? (башлыса ?йле ) , Т?пкилде ( ?йлел?р мен?н берг?) , Ту?та?ол , ?рм?к?й (?ыр-?а?лы), ?йт?ктама? , ?тек , Я?ы Ары?лан , Я?ы ?ыуы??ул , Ярмунса

Билд?ле кешел?ре [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

И?к?рм?л?р [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  1. История башкирских родов, 2014 , с. 69?79
  2. Ш?к?ров Р. З. Баш?орт диалектология?ы. ? ?ф?: Китап, 2012. ? С. 100?111, 190?220. ? 240 с. ? ISBN 978-5-295-05479-2 .   (баш.)
  3. История башкирских родов, 2014 , с. 12?17
  4. 4,0 4,1 Кузеев Р. Г., 2010 , с. 336
  5. История башкирских родов, 2014 , с. 22?23
  6. История башкирских родов, 2014 , с. 25?26
  7. История башкирских родов, 2014 , с. 31
  8. История башкирских родов, 2014 , с. 34
  9. 9,0 9,1 Кузеев Р. Г., 2010 , с. 337?338
  10. ≪..по левому берегу р. Кармасан с вершин до ее устья, с устья и до вершин двух речек Пушияты (?), до вершины р. Усень по обоим ее берегам, до Еланской волости, оттуда до устья р. Сарсаз, до вершины р. Базы, оттуда на р. Еланку, оттуда до вершины р. Куваши, до Ельдякской волости, с вершины р. Бирь до Бураев лес, до устья р. Кармасан.≫

    ? Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. ? Уфа: Китап, 2009. ? С. 257. ? 744 с. ? ISBN 978-5-295-04683-4 .

  11. 11,0 11,1 11,2 Асфандияров А. З., 2009 , с. 257
  12. Т?б?не? атама?ы х??ер Ш?мсетдин тип й?р?т?лг?н Ш?мш??е к?лен?н барлы??а килг?н.
  13. История башкирских родов, 2014 , с. 38?39
  14. Й?н?ужин Р. З. ?а?лы // Баш?орт энциклопедия?ы . ? ?ф?: БР ДА?У ≪Баш?орт энциклопедия?ы≫ , 2015?2024. ? ISBN 978-5-88185-143-9 .
  15. История башкирских родов, 2014 , с. 39?41
  16. 16,0 16,1 История башкирских родов, 2014 , с. 92?93
  17. Асфандияров А. З., 2009
  18. История башкирских родов, 2014 , с. 93?131
  19. История башкирских родов, 2014 , с. 42?68, 137?144

???би?т [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

?ылтанмалар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]