У?ый-я?а беле?
Алда?ы	learning to read [d]
?ай?а ?йр?нел?	социолингвистика [d]
?апма-?аршы?ы	неграмотность [d]
У?ый-я?а беле? Викимилект?

Грамоталылы? ( ???би?т ?илеме (лат. grammatica; борон?о грекса γρ?μβωατικ" ???, грамматика") ? ту?ан телд? у?ыу ??м я?ыу о?талы?ына ?йр?не? д?р?ж??е. ≪У?ымышлы≫ ???е у?ыр?а ??м я?ыр?а, й? бер?й телд? у?ый белг?н кешене к?? у?ында тота. Тик у?ый ал?ан кешел?р?е л? ≪ярым грамоталы≫ тип атай?ар. Статистикала грамоталылы? кешене? к?нд?лек тормошона ?а?ылышлы ?ы??а, ябай тексты у?ыу, а?лау ??м я?ыу ??л?тен а?лата. ?лк?нд?р?е? грамоталылы? ким?ле 15 й?ш ??м унан ?лк?нер?кт?р?е? грамоталылы? ким?лен?н билд?л?н?. Теге й?ки был халы?ты? грамоталылы? индексы (?ай?ы бер?? ябай грамоталылы? тип т? атала) ? грамоталылы? ?аны мен?н д?й?м халы? ?аны ара?ында?ы нисб?тенд? (????тт? проценттар?а) билд?л?н?. Грамоталылы? индексы ?лс?нм??? л?, нисек кен? булма?ын, башлан?ыс белемде? ??еш ким?ле ?ылы??ырлана.

Грамоталылы? ? кешене? артабан?ы ??ешен ??тере? ?с?н ниге?. Китап?а ине? кешелек ижад итк?н белем мен?н фай?аланыр?а м?мкинлек бир?.

Теге й?ки был ил хал?ыны? грамоталылы? таралыу д?р?ж??е уны? б?т? кешелекте? а?ыл тормошонда ?атнашыуы мен?н ба?алана, ?мм? билд?ле д?р?ж?г? тиклем ген?, ?атнашыуы мен?н ба?алана, с?нки на?ан халы?тар ?а, б?лки, а?ыра? ким?лд? бул?а ла, кешелекте? а?ыл ??м ?хла?и хазиналарын туплау?а (атап ?йтк?нд?, вербаль булма?ан, художестволы ?.б.) ?атнашты ??м ?атнаша.

Б?т??е л? тиерлек у?ы?ан ??м я??ан б?г?нг? й?м?и?тт?, ≪грамоталылы?≫ йыш ?ына хата?ы?, грамматика ??м орфография нормалары буйынса, я?ыу ??л?те тип а?латыла ^{[1] [2]} . ? ≪на?андар≫ ? хаталы я?ыусылар.

Грамоталылы?ты таратыу тарихы (борон?о замандар?ан алып XIX быуат?аса) [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Был б?лек Брокгауз ??м Ефронды? энциклопедик ???легене? ≪Грамоталылы?≫ ^[3] ??м ≪Башлан?ыс халы? м??арифы≫ ^[4] м???л?л?рене? ?л?шл?т? йом?а?ы булып тора.

Грамоталылы? тарихы алфавит тарихынан башлана. Идеографик я?ма ??т?нл?к итк?н ва?ытта, я?ыу ??р?тт?р?? к?р??телг?нд?, м???л?н, эскимостар?а ??м америка индей?арында , ≪грамоталылы?≫, ?г?р был ????е ?ынлы с?н??тте а?лау тип атар?а м?мкин бул?а, я?малар?а бер нинд?й ?? шартлылы? булмай. Грамоталылы? тарихы я?малар шартлы характер ал?ан ??м улар?ы а?лау ?с?н улар?ы ?йр?нерг? к?р?к бул?ан м?лд?н башлана. Тарих т?? башлап грамоталылы?ты секуляризациялау?ы? ??м демократлаштырыу?ы? ?крен, ?мм? даими барышын к?р??т?: бер нис? кеше, башлыса дин ??елд?ре, мира?ынан ки? халы? массаларыны? ?а?аныштарына ?йл?н?.

Борон?о Мысыр?а я?ыу, ??р кемг? унан ?йр?не? м?мкинлеге бирел?? л?, рухани?ар ?улында була. ?мм? я?ыу?ы ?йр?не? шул тиклем ауыр бул?ан, к?п ва?ыт талап итк?н ??м бары?ы ?с?н д? ?улай булма?ан. Грамоталылы? башлыса рухани?ар ??м ю?ары синыфтар ара?ында тарал?ан була. ?у??ы ва?ыт?а ?арата Платонды? ≪Мысыр хал?ыны? к?пселеге хаттар?ы ??м и??пл????р?е ?йр?н?≫ (≪х?рефт?р≫ к?нд?лек м?н?с?б?тт?р?? ?улланыл?ан демотик я?ыу?ы а?лата тиг?н д?лилд?р бар.

К?п ва?ыт ??м хе?м?т талап итк?н ассирий-вавилондар?ы? шына я?ма?ы халы? ара?ында грамоталылы?ты таратыу?ы ?атмарлаштыра.

Борон?о й???дт?р?? я?ыу, к?р??е?, бик ирт? тарал?ан. Бе??е? эраны? I быуатында ??р й???д ауылында м?кт?п була.

Браминдар ?индостанында , ?анбабалар ?атламынан баш?а, грамоталылы? ки? тарал?ан була. Т?б?нге каста а?заларына, ауыр гона? булара?, Ведалар?ы ????рен? у?ыу ?ына т?гел, хатта (санскритта индуизмды? и? борон?о я?малары тупланма?ы) у?ыу?ы ты?лау ?а тыйыла. ?атын-?ы??ар ?с?н у?ыу-я?ыу беле? хурлы?лы тип ?анал?ан; уны тик бейе?сел?р ??м баядеркалар ?ына, ике урта ?атлам дин ??елд?ре ет?кселегенд? ген? у?ыр?а ?йр?н? ал?ан.

Грамоталылы? борон?о Грецияла ки? таралыу ала, унда хатта ябай кеше л? у?ыу-я?ыу ??л?тен? эй? була. ?атын-?ы??ар ара?ында грамоталылы? ки? таралма?ан, с?нки ?ы??ар м?кт?бе б?т?нл?й булма?ан. Грецияла ?атын-?ы??ар?ы? у?ыу ??м я?ыу о?талы?ына бер а? ?ына ким?лд? ?с?л?р??н ??м бала т?рби?л??сел?рен?н ала.

Борон?о Римда хатта и? я?шы д??ер?? л? грамоталылы? Грецияла?ы ке?ек ки? тарал?ан булма?ан. Рим империя?ы д??еренд? на?анлы? ким?ле та?ы ла ю?арыра? була.

Урта быуаттар?а грамоталылы?ты? таралыуы дин ??елд?рене? ??м ?алала й?ш??сел?р?е? ?ур булма?ан т?рк?м? мен?н ген? сикл?н?. К?пселек осра?та дин ??елд?ре на?ан була.

Византияла дин ??елд?ре ??м чиновниктар у?ый-я?а белг?н, тик, я?ынса и??пл????р буйынса, империяла ?с й??г? я?ын бик белемле кеше ген? XII быуат а?а?ында?ы борон?о ???би грек телене? б?т? неск?лект?рен ?т?п я?а ала. Улар?ы? ма?сатлы аудитория?ы ла а? була. Ике ме?г? я?ын кеше ?атмарлы тексты? ???ми?тен ба?алай, ? ?с ме?г? я?ын кеше телде беле? ким?лен ба?алай ал?ан, был Константинополь хал?ыны? 1 проценттан к?мер?к ?л?ш?н т?шкил ит?. Белем алыу ?имм?т ??м о?айлы була. Сирк?? кафедра?ында й?ки империяны? баш ?алала?ы ?арай хе?м?тенд? ?? улдарын к?рерг? тел?г?н кешел?р а?са ?ал?ан ^[5] .

Грамоталылы? Пиреней ярымутрауында ??р?п м???ни?те с?ск? ат?ан осор?а ??м ун беренсе быуатта Италияла ки? тарал?ан була. Италиянан ситт? епископтар собор?ар?а ?ултам?алар урынына т?рел?р урынлаштыра. Рыцар?ар йыш ?ына грамоталылы?ты яратмай: улар урынына ханымдары ??м клерктары у?ы?ан ??м я??ан. Прованста ла ту?ан телд? бер нис? сеньор ?ына у?ый ала, латин телен ?йтеп тора?ы ла т?гел. Людовик IX-ны? улы я?а белм?й.

Англияла король автографтары XIII быуаттан ?ына ?уйыла, ? ?атын-?ы??ар?ы?, а?а?ыра?, й?? йыл?а ?у?ыра? барлы??а кил?. Германияла хатта ша?ир?ар ?а ?? йыр?арын т?? башлап клерктар?а (dichten ? от dictiren) я??ыра (dichten ? dictiren алы?лы?та).

Венгрияла магнаттар ??м батшалар геральдтар аша и?ландар мен?н сы?ыш я?ай, улар, ?а?и?? булара?, илд? грамоталылы? булмау с?б?пле, к?ренекле роль уйнай. ?ала хал?ы ара?ында грамоталылы? ки? тарал?ан була.

Был й???тт?н ??г?реш Реформация осоронда ?ына са?ыла. Китап ба?ыу , китапты арзанайтып, к?м?к халы??а грамоталылы? ?с?н ки? юл аса. Францияла мотла? белем бире??е индере? м?сь?л??е XVI быуатта Генераль штаттар?ы? 1560 йыл?ы ултырышында к?т?рел?. 1571 йылда Жанна д’Альбре тарафынан Наварра закондарына м?жб?ри белем бире? тура?ында м???л? индерел?. Шулай булыуына ?арама?тан, француз хал?ында грамоталылы? бик а? тарала. 1786 йылда провинциаль йыйылыш, м???л?н, Берри ?ала?ында, халы?ты? тулы на?анлы?ына зарлана. Власты? б?т? ва? в?килд?ре л? белем?е? була.

Испанияла 1860-сы йылдар?а 72 151 муниципаль советникты? 12 479-ы у?ый ?а, я?а ла белм?й. На?андар ара?ында 422 мэр ??м улар?ы? 938 ипт?ше (урынба?ары) була.

Грамоталылы? ким?лен ба?алау методика?ы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

На?анлы? м?сь?л??ен х?л ите? ?с?н халы?ты? грамоталылы? ким?лен ?лс?? ?с?н аны? ?орал к?р?клеген белдереп, Н. Рубакин Брокгауз ??м Ефронды? энциклопедик ???легенд? XIX быуат а?а?ында билд?ле бул?ан грамоталылы? ким?лен ба?алау?ы? б?т? ысулдарын т??дим ит? (был материал тулы?ынса Демографик статистика м???л??енд? бирел?, ≪Грамоталылы? статистика?ын ??тере?≫ б?леге).

Халы? и??бен алыу (д?й?м) и? тулы ??м те??л ысул булып тора, тип ра?лап, Н. Рубакин ??ене? етеш?е?лект?рен билд?л?й, шул и??пт?н:

• оператив булмауы :

Халы? и??бен алыу бик к?п ва?ыт арауы?тары аша сы?арыла; шул у? ва?ытта йыйыл?ан м??л?м?тт?р ша?тай ?ур к?ск? ин? ??м грамоталылы?ты? йылдан-йыл прогрессив х?р?к?тен к???те? м?мкин т?гел ^[3] .

• анкетаны? ?т? т?р?н деталд?ре булмауы:

халы?ты? нинд?й ?? бул?а физик к?мселеге ар?а?ында грамота?а ??л?т?е? ?л?ш? и??пл????р??н т?ш?р?л?рг? тейеш. У?а, м???л?н, й?л?р??р, шулай у? ?у?ыр?ар, ?а??ырау-тел?е???р ??м баш?алар ин?… ^[3] .

Тулайым к?р??ткес, м?кт?пк?с? й?шт?ге балалар?ы ла на?ан тип и??пл?г?нд?, билд?ле бер т?б?кт? балалар?ы? уртаса ?аны к?бер?к бул?ан ?айын, на?анлы? ким?лен шул тиклем арттырып к?р??т?. Д?й?м халы? и??бен алыу, ?а?и?? булара?, д?й?м ?андан м?кт?п й?шенд?ге грамоталы балалар?ы айырыр?а м?мкинлек бир?.

• халы? и??бен алыу ?а?ы??арында респонденттар?ы? ышаныс?ы? яуаптары:

1880-се йылдар?ы? икенсе ярты?ында Иркутск губерна?ын ?йр?нг?н Р?с?й статистиктары асы?лауынса, ярым грамоталылы? д?й?м грамоталылы? ким?лене? 27,3 проценттан 50,9 процент?а тиклемен т?шкил ит?; т?пк?л ?лк?л?р?? был та?ы ла насарыра? ^[3] .

Ун ту?ы?ынсы быуат а?а?ында Р?с?й?? ??м сит илд?р?? грамоталылы?ты ба?алау?а башлан?ыс м?кт?пт?р?е? ??м улар?а?ы у?ыусылар?ы? енси ??м й?ш буйынса айырыл?ан ?аны фай?аланыла. Н. Рубакин был ысулды т?н?ит к??леген?н ?арай: грамоталылы? м?кт?п т???? мен?н т?гел, ? уны у?ышлы тамамлау шарты мен?н кил?:

?мм? башлан?ыс м?кт?пт?р??н бары?ы ла грамоталы булып сы?май; байта?ы курсты тамамламай

Р?с?й?? л?, Европала ла, сирк??-м?х?лл? м?кт?бен? й?р??? л?, улар йыш ?ына у?ыу йылында к?нк?реш ихтыяждары ?с?н у?ыу?ан ситл?ш?л?р. Башлан?ыс белемде? тулы булмауы мотла? у?ытыу булма?ан илд?р?? айырыуса к?сл?, тип билд?л?й Н. Рубакин. Автор шулай у? илд?р ара?ында?ы к?р??ткест?р?е са?ыштырып булмауын билд?л?й: м?кт?п й?ше ≪?ай?ы бер илд?р?? 7 й?шт?н 14 й?шк? тиклем, икенсел?ренд? 8 й?шт?н 13 й?шк? тиклем й?ки 6?15 ?.б. ?анала≫ ^[3] .

Илд? грамоталылы?ты ба?алау?ы? та?ы бер ки? тарал?ан ысулы ? рекрут комиссиялары статистика?ы, был грамоталылы?ты? ?л?ш?н билд?л?рг? м?мкинлек бир?. Д?й?м х?рби хе?м?т индерелг?н Р?с?й?? Н. Рубакин был ысулды у?айлы тип таба: ≪хе?м?тк? алыныусылар халы?ты? т?рл? ?атламдарынан ??м д??л?тте? т?рл? м?й?шт?рен?н кил?; бынан тыш, хе?м?тк? алыныусылар?ы са?ырыу ва?ыты-ва?ыты мен?н, йылдан-йыл баш?арыла≫. Шул у? ва?ытта етеш?е?лект?рен д? к?р??т?:

• ?атын-?ы? хал?ыны? грамоталылы?ын ба?алау ?улланылмай;
• ир-аттар?ы? бер ?л?ш? ген? тикшерел? (х?рби й?шт?ге х?рби хе?м?тк? са?ырылыу?ан азат ителм?г?н ир-егетт?р).

Хе?м?тк? алыныусылар?ы? грамоталылы?ын ба?алау?ы? та?ы бер м??им етеш?е?леге ? армия структура?ына б?йлелек (офицер хе?м?тен? инг?н ю?ары синыфтар?ы? ?л?ш?) ??м х?рби хе?м?тк? са?ырылыу шарттарынан (тыныс ва?ыт й?ки ?у?ыш осоро).

Д?й?м х?рби хе?м?тк? са?ырылыу индерелм?г?н илд?р?? демографтар никах?а инг?н кешел?р?е? грамоталылы?ын ?йр?нг?н. Бында т?рл? ?атлам, т?рл? й?шт?ге кешел?р ??м дин тот?андар ин?. Н. Рубакин да был статистика?а ?а?сыл ?арай, д?й?м халы? и??бен алыу?а ??т?п, ситл?телг?н ысулдар?ы? бере?е л? абсолют ???ми?тк? эй? т?гел, тип белдер?: ≪Ил ни тиклем грамоталыра? бул?а, са?ырылыусылар ара?ында ла, никах?а ине?сел?р ара?ында ла шул тиклем грамоталыра?тар?ы осратаса?бы?≫ ^[3] .

Грамоталылы?ты таратыу фактор?ары [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Географик шарттары [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Бер ?к халы?ты? т?рл? ?атламдары ара?ында ла, т?рл? халы?тар ара?ында ла грамоталылы?ты? б?ленеше бик тиге? т?гел. Ул халы? й?ш?г?н географик шарттар?а б?йле. Ер й???н?? тыш?ы й???, климат , ??емлект?р ??м хайуандар донъя?ы, д?й?м ал?анда, илде? халы?ты к?см? к?т??се, ?унарсы, игенсе итк?н географик х?ле грамоталылы?ты таратыу ?с?н у?айлы й?ки у?ай?ы? шарттар тыу?ыра, шулай у? уны? ихтыяжын ??тере?г? л? к?сл? йо?онто я?ай. Статист Иркутск губерна?ын тикшерене?енд? (1889 йылда) В. Григорьев и? ?? белемле кешел?р ??м у?ыусылар ?аны малсылы? ??ешк?н урындар?а осра?анын билд?л?й.

Грамоталылы? ??ешен? климат та (уны? т?ь?ире к?п т?рл? бул?а ла) йо?онто я?ай. Финляндияла , Швецияла ??м Норвегияла ба?ыу эшт?ре булма?ан осор?а о?айлы ?ыштар ??м кист?р, ?лег? статистик я?тан ?йр?нелм?г?н бул?а ла, грамоталылы? ??ешен? ы??ай йо?онто я?ауы ихтимал, тип билд?л?й Левассёр.

Халы?ты? этнографик составы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Халы?ты? этнографик составы ла грамоталылы? ??ешен? йо?онто я?амай ?алмай, ?мм? был йо?онтоно ?андар?а са?ылдырыу ярай?ы у? ауыр, с?нки са?ыштырыу ?с?н бер т?рл?р?к шарттар?а й?ш?г?н ике милл?тте алыр?а к?р?к; шул у? ва?ытта к?пселек осра?та, этнографик составы ?атнаш бул?анда, и?тисади я?тан да, с?й?си й???тт?н д? бер милл?т ??т?нл?к ит?, с?нки у?ытыу р?сми р??ешт? таныл?ан телд? алып барыла ?. б. Грамоталылы?ты? таралыуына халы?ты? т?рл? составы йо?онто я?ай ала. Халы?ты? бындай составы ?ай?ы бер х?к?м?тт?р?е д??л?тте т?шкил итк?н т?рл? милл?тт?р?е ассимиляциялау ?оралы булара? м?кт?пт?р?е ойоштороу тура?ында ны?лы х?ст?рлек к?ре?г? эт?р?. ?ай?ы бер осра?тар?а, Б?й?к Фридрих осоронда?ы Пруссияла?ы ке?ек, бындай с?й?с?т нинд?й?ер ????мт? бир?, ? икенсел?ренд? грамоталылы? ??ешен? кире йо?онто я?ай. Икенсе я?тан ?ара?а?, илд? милл?тт?р?е? к?плеге м?кт?пт?р ойоштороу?а ??м грамоталылы?ты? таралыуына ?амасаулай. Расалар?ы? характеры грамоталылы? ??ешен д? билд?л?й. Алфавит?а йо?онто я?аусы халы? теле грамоталылы?ты ?йр?не??е ?атмарлаштыра й?ки е?ел?йт?. Шулай итеп, ?ытай хал?ында грамоталылы?ты? са?ыштырмаса ?? таралыуы к?п осра?та уны к?п кеше ?с?н ?йр?не? ?ыйынлы?ы мен?н б?йле. XIX быуат а?а?ы ? XX быуат башында т?рл? халы?тар грамоталылы?ын ??л?штере? ??л?те ?алимдар ара?ында б?х?с предметы булып тора. Д?р??, папуастар?а, м???л?н, б?т? ф?н, шул и??пт?н грамоталылы? та, европалы?а ?ара?анда ?урыра? ?ыйынлы? мен?н биреле?ен? шик ю?. ?ыра?ай?ар?ы? белем алыу?а ынтылмауы к?п осра?та ??л?т етм?? мен?н б?йле т?гел,? улар?ы? икенсе й?н?лешенд?. Б?т? расалар?ы? да белем алыр?а ??л?тле булыуын к?п тикшерене?сел?р д?лилл?й ^[3] .

И?тисади ?оролошо ??м с?й?си ?оролошо [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Грамоталылы?ты? и?тисади шарттар?а б?йлелеген ?йр?не? са?ыштырмаса е?ел. ?г?р ?? был шарттар ?т? ?атмарлы ик?н, грамоталылы??а ?йр?те? ?с?н к?р?к бул?анса ва?ыт та ?алдырмай. 1789 йыл?ы Б?й?к француз революция?ына тиклем халы?ты? ярлылы?ы, ?ис шик?е?, улар?ы? на?анлы?ынан, был ?? сиратында улар?ы? ф??ирлеген? йо?онто я?ай.

Илд? ер бил???е ??м ?алымдар?ы б?ле? ?. б. ке?ек фактор?ар грамоталылы? ??ешен? ?ур йо?онто я?ай. ??р хата, халы? ярлылы?ына йо?онто я?а?ан ??р ???ел?е?лек унда грамоталылы? ??ешен? кире йо?онто я?ай, ??м и?тисади фактор?ар килтерг?н зыянды ?аплау ?с?н ?е??тлер?к йо?онтолар к?р?к.

Граждандар азатлы?ы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

≪ На?ан кеше с?й?с?тт?н ситт? тора… т???? алфавитты ?йр?терг? к?р?к. Шун?ы? с?й?с?т т? булмай, шун?ы? имеш-мимешт?р, ?ки?тт?р, була, л?кин с?й?с?т т?гел≫, ? тип билд?л?й В. И. Ленин .

Д??л?тте? с?й?си система?ы грамоталылы?ты? таралыуына ла к?сл? йо?онто я?ай. Борон?о римлылар белемле ?олдар?ы ???ерл???л?р ?? ??м хатта балаларыны? белемен ??м грамоталылы?ын ышанып тапшыр?алар ?а, ?олло? халы? массалары ара?ында грамоталылы?ты таратыу ?с?н и? м??им ?аршылы?тар?ы? бере?е бул?ан.

К?нбайыш Европала грамоталылы? ??еше конституцион принциптар?ы ??тере? мен?н б?йле була.

≪Баш?а тиге? шарттар?а, ? ти Левассёр, ? халы? идара ите??? ?атнаш?ан илд?р?? бе? са?ыштырмаса к?бер?к белем бире? ??м таратыу?ы (белем ??м грамоталылы? тура?ында) осратабы?. М???л?н, Швейцария , Австралия ??м Канадала?ы инглиз колониялары, Т?нья? Америка ?ушма Штаттары ?.б.≫ ^[6] .

??идаралы?та грамоталылы?ты таратыу ? ??р кем а?ла?ан т?би?и ихтыяж. Америкала ?ара т?нлел?р?е азат итк?нд?н ??м с?й?си ??м гражданлы? хо?у?тарын бирг?нд?н ?у?, улар ара?ында грамоталылы? бик ти? тарала башлай. Был хо?у?тар?ы? булмауы ?ара т?нлел?р?е? белем алыу д?р?ж??ен? нинд?й ким?лд? йо?онто я?ауы 1880 йылда у? А?Ш -та (халы? и??бен алыу) 67,63 % ?ара т?нлел?р, ? а? т?нлел?р ? ни бары 9,49 % на?ан тип и??пл?не?ен?н к?рен?. Лавеле Швеция >ла т?б?н ?атламдар?ы у?ытыу у?ышын Скандинавия ярымутрауында был кластар?ы? феодаль система тарафынан и? а? ?ы?ылыуы мен?н а?лата.

Крепостнойлы? хо?у?ы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Крепостнойлы? хо?у?ы грамоталылы?ты? таралыуына ла ?ур ?аршылы? тыу?ыра. Азат ителе???н ?у? 25 йыл ?тк?с т?, элекке кр??ти?нд?р?е? грамоталылы?ы элекке д??л?т кр??ти?нд?рен? ?ара?анда к?пк? т?б?нер?к була.

Социаль системаны? грамоталылы? ??ешен? кире йо?онто?о тура?ында ??? бар?анда, уны ?аршы я?-?аршы я??а бар?ан баш?а фактор?ар мен?н тиге?л?рг? к?р?клеген д? онотор?а ярамай: грамоталылы? Швеция абсолют монархия осоронда протестантлы? йо?онто?о ар?а?ында ??еш? башлай. Икенсе я?тан, К?нья? Америка республикаларына грамоталылы?ты? к?пл?п таралыуы хас т?гел: климатты? йомша? булыуы, ?инд раса?ыны? ???ем?е?леге, йыш ?абатлан?ан революциялар, й?м?и?тте? т?рл? синыфтары ара?ында?ы т?р?н ы??ыш ??м баш?алар грамоталылы? ?с?н у?ай?ы? й?н?лешт? эш ит?. ??м?м?н, д??л?т система?ы, тормошто? т?рл? ?лк?л?рен? ?а?ылып, грамоталылы?ты? таралыуына йо?онто я?ай.

Дин ??м грамоталылы? [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Грамоталылы?ты? таралыуына дин нинд?й?ер д?р?ж?л? йо?онто я?ай. Дин ??елд?ре м?кт?пт?р?е беренсе булып ойоштороусы ??м грамоталылы? таратыусы була ^{] [3]}

Й???дт?р синагогалар?а м?кт?п ойоштора, мосолмандар ? м?сетт?р?? ( м??р?с?л?р ??м м?кт?пт?р).

Й?ш католиктар, катехизмды ?йр?не? ?с?н у?ыр?а ?йр?нерг? тура кил?? л?, йыш ?ына улар мен?н дин т??лим?те телд?н алып барыла (дин ??елене? в???з ??м ?аба?тары, т??б? ите?).

Протестантлы??а ярашлы, Христос мен?н аралашыу диндар?ар?ы изге я?ма китаптары мен?н туранан-тура таныштырыр?а бурыслы. Тим?к, диндар?ар грамоталы булыр?а тейеш. Я?маны белм?г?н протестант?а аралашыу ??м ра?лау алыу р?хс?т ителм?й.

Реформацияны? беренсе бурысы булып халы? ара?ында грамоталылы?ты ??тере? ?с?н к?р?ш тора, шул у? ва?ытта католицизм халы? массалары ара?ында грамоталылы?ты? таралыуына эт?ргес бире???н тыш, шулай у?, Библияны? ту?ан телен? т?ржем? ителе?ен, хатта уны у?ыу?ы ла тыйып, уны на?ан ?алдырыр?а тырыша. Швейцарияла бер ?к хо?у?тар?а, т?би?и байлы??а, географик урынлашыу?а ?.б. эй? бул?ан кантондар бер-бере?ен?н дин айырма?ына ?арап грамоталылы? д?р?ж??е буйынса ?и?елерлек айырыла: католик кантондарында на?анлы? ким?ле ю?арыра?. Чехияла гуситтар х?р?к?те ауылдар?а ??м ауылдар?а грамоталылы? тарата, ?мм? ?у?ынан иезуиттар й?бер?етелг?н был ил ти???н я?ынан на?анлы??а тарый.

?арытау губерна?ыны? Камышин ?й??енд? д?рт улуста и? грамоталы протестанттар (лютерандар, реформаттар ??м кальвинсылар, Сосновский улусында ? 76,5 %, Усть-Куланинка улусында ? 76,0 % у?ымышлылар) й?ш?й.

Рухани?ар?ы? роле [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Грамоталылы?ты? таралыуы, бынан тыш, м?кт?п эшене? кем ?улында булыуына б?йле. Дин ??елд?ре грамоталылы?ты пропагандалау?а к?ренекле урын бил?й; дин ??елд?ре урта быуаттар?ан башлап грамоталылы?ты? т??ге у?ытыусылары булыр?а була. ?мм? дин ??елд?рене? ?а?аныштарын танып, фанатик й?ки мин-минлекле дин ??елд?рене? м?кт?п эшт?ренд? ?атнашыуы ар?а?ында грамоталылы? к?ме?ен? тарихта к?п ми?алдар бар. Бельгияла католик дин ??елд?ре, м???л?н, йыш ?ына м?х?лл? хал?ын уны? ?арама?ынан ситл?телг?н м?кт?пт?рг? й?р????н тыя. Элек-элект?н дин ??елд?рен? грамоталылы? м?ш???тт?ре й?км?телг?н Неаполь батшалы?ында 1867 йылда грамоталылы?ты? на?анлы??а уртаса нисб?те 1:10 т?шкил ит?; ??р 1000 кеше ?с?н Базиликатала 912 кеше тулы?ынса белем?е? була, Абруццола, Калабрияла ??м Сицилияла ? 900; ?атын-?ы??ар ара?ында белем?е?лек х?к?м ??р?; 100 ?атын-?ы??ы? 2-?е ген? у?ый-я?а ала. Клаус ?????ре буйынса, ?арытау губерна?ында немец колонияларыны? пастор?ары ≪м?х?лл? м?кт?бенд? тулы власть мен?н ген? сикл?нм?йенс?, йыш ?ына колониялар?а, репрессив саралар?ы ?улланып, ш?хси м?кт?пт?р?е? барлы??а киле?ен ?атмарлаштыралар≫, былар?ы? бары?ы ла ≪м?х?лл? м?кт?бен конфессиональ йо?онтонан ?а?лау≫ ма?сатында эшл?н?". Дин ??елд?ре м?кт?бе м?дирене? грамоталылы?ты таратыу?а кире йо?онто?о уны? конфессиональ ма?саттар ке?ек ?к белем бире?г? ынтылыуы мен?н ген? т?гел, ? йыш ?ына дин ??елене? й?ш?? шарттары был бурысты ?т?рг? б?т?нл?й м?мкинлек бирм?й. Теге й?ки был с?б?пт?р ар?а?ында м?кт?пт?р мен?н ет?кселек ите?г? м?жб?р ителг?нлект?н, эшк? вайым?ы? ??м битараф ?арай. ????мт?л? белемд?р к?ме?? л?, ?и?елерлек ким?лд? ?крен?й? ^[8] .

Х?к?м?т инициатива?ы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Шулай у? ?ара?ы? [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

• • Ликбез
  • Научная грамотность
  • Числовая грамотность
  • Новая грамотность
  • Неграмотность
  • Список стран по уровню грамотности
    • Функциональная неграмотность

И?к?рм? [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

?ылтанмалар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

• • Рубакин, Николай Александрович. Грамотность // Брокгауз ??м Ефронды? энциклопедик ???леге : 86 томда (82 т. ??м 4 ??т?м? том). ? СПб. , 1890?1907.   (рус.)
  • Начальное народное образование // Брокгауз ??м Ефронды? энциклопедик ???леге : 86 томда (82 т. ??м 4 ??т?м? том). ? СПб. , 1890?1907.   (рус.)
  • А. А. Сафронов ПЕРВАЯ ВСЕОБЩАЯ ПЕРЕПИСЬ НАСЕЛЕНИЯ РОССИИ 1897 г. РАЗРАБОТКА ДАННЫХ О ГРАМОТНОСТИ, ИХ ИНФОРМАЦИОННЫЙ ПОТЕНЦИАЛ И ДОСТОВЕРНОСТЬ
  • Портал ЮНЕСКО ≪Грамотность≫ (англ.)
  • Рубакин Н. Грамотность // Новый энциклопедический словарь. Т. 14 СПб С. 411?419
  • Грамотность / Российская педагогическая энциклопедия. Т. 1. М., 1993 URL: www.otrok.ru/teach/enc/txt/4/page95.html
  • Грамотность // Большая советская энциклопедия  : [в 30 т.]  / гл. ред. А. М. Прохоров . ? 3-е изд. ? М . : Советская энциклопедия, 1969?1978. // Большая Советская Энциклопедия М.: Советская энциклопедия. 1969?1978.
  • Telegram-канал ≪Грамотность≫ .