Т?рки?л? д??л?т т??к?релеше (1980)

Википедия ? ирекле энциклопедия м??л?м?те
Т?рки?л? д??л?т т??к?релеше
Рәсем
Д??л?т   Т?рки?
Ва?и?а ва?ыты 12 сентябрь 1980

1980 йылда д??л?т т??к?релеше, 1960 ??м 1971 йылдар?а?ы т??к?релешт?р??н ?у? генераль штаб башлы?ы генерал Кенан ?вр?н ойоштор?ан т??к?релеш Т?рки? тарихында ?с?нс? булып тора

1970 йылдар СССР ??м А?Ш ара?ында?ы й?шерен ?у?ыш ар?а?ында у? ??м ?ул х?р?к?тт?р ара?ында ?ораллы конфликттар мен?н билд?л?н? [1] . Х?л иткес ?ы?ылыу?а с?б?п булдырыу ?с?н, т?р?к х?рби??ре был конфликттар?а то?анып ките?г? м?мкинлек бир? [2] [3] , ?ай?ы бер и?к?рм?л?р буйынса, х?рби??р й?м???т фекерен формалаштырыу ысулын ?уллана [4] [5] . ?у?ынан к?с ?улланыу ту?татыла [6] , ?ай?ы бер??ре т??к?релеште т?ртип урынлаштырыу ке?ек хуплап ?аршы ала.

Кил??е ?с йыл демократияны терге?г?нг? тиклем [7] т?р?к ?ораллы к?ст?ре Милли х??еф?е?лек Своеты яр?амында ил мен?н идара ит?.

Т??к?релеше ????мт??енд? 250 алып 650 ме?г? тиклем кеше ?ул?а алына, 517 кеше ?лем яза?ына х?к?м ител?. ≪?ара исемлекк?≫ б?т??е 1 миллион 683 ме? кеше индерел?, 30 ме?е с?й?си ?аса? була. 23 677 й?м???т берекм?л?ре, беренсе сиратта коммунистик, левоцентрик ??м курд ойошмалары, шулай у? б?т? партиялар ??м профсоюздар тыйыла. Х?к?м алдына 400 журналист ба?а, улар д?й?м ал?анда 3315 йыл ярым т?рм?г? х?к?м ител?

Инеш б?лек [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

1975 йылда Бюлент ?джевит, социал-демократик Республика халы? партия?ыны? р?йесе консерватив ???еллек партия?ыны? премьер-министры С?л?йм?н Демирелде алмаштыра (тур. Adalet Partisi, AP ) Ул , Н?жметдин ?рбаканды? Милли именлек партия?ы ( т?р.   Milliyetci Cephe ) ??м Алпарслан Тюркешты? у? радикал Милли эш ите? партия?ы( т?р.   Milliyetci Hareket Partisi, MHP ) мен?н коалиция ойоштора. MHP д??л?т именлеге хе?м?тен? ине? ?с?н м?мкинлект?н фай?алана, был у?ышыусы т?рк?мд?р ара?ында?ы ?у?ышты етди ?атмарлаштыра [8] .

1977 йылда ла ?айлау?ар?а е?е?се булмай. Т???? Демирель Милли фронт мен?н коалицияны хуплауын дауам ит?. Л?кин 1978 йылда ?дж?вит, бер партиянан икенсе?ен? к?сенеп й?р?г?н депутаттар яр?амы мен?н я?ынан влас?а кил?. 1979 Демирель та?ы премьер-министр вазифа?ын бил?й. 1970 йылдар а?а?ында Т?рки?л? х?л тоторо??о? була: х?л ителм?г?н социаль ??м и?тисади проблемалар эш ташлау акцияларын ??м с?й?с?тте? партия фалижын тыу?ыра. (т??к?релеш алдынан алты ай эсенд? Т?рки?не? Б?й?к милли йыйылышы президент ?айлай алмай). 1968?1969 йылдар?ан килг?н пропорциональ ?айлау система?ы парламент к?пселеген ойоштороу?ы ?атмарлаштыра. Илд?ге и? ?ур холдингтар?а эй? бул?ан эре с?н???тсел?р м?нф???те баш?а, ва? с?н???тсел?р, сау?аг?р??р, ауыл бай?ары, алпауытта ке?ек) социаль синыфтар?ы? м?нф???тт?ре мен?н б?релеш?. Урта синыфтар талап итк?н с?н???тте? ??м ауыл хужалы?ы реформаларын баш?алар тыя [8] . Ошо ва?ыттан с?й?см?нд?р?е? илд?ге артып барыусы к?с ?улланыу?а ?аршы тора алма? ке?ек к?рен?

1970 йылдар а?а?ында Т?рки?л? с?й?си к?с ?улланыу тул?ыны ?уба. 1970 йылда ??л?к булыусылар?ы? д?й?м ?аны-5 ме? мен?н ба?алана, ??р к?н ти?т?г? я?ын кеше ?лтерел? [8] . С?й?си ойошмалар?ы? к?пселек а?залары аяу?ы? алыш?а й?леп ител?. МНР й?шт?р ойошма?ы ультранационалистик ≪?оро б?ре≫ ойошма?ы х??еф?е?лек к?ст?рен? яр?ам ит?бе? тип белдер? [7] . Британияны? Searchlight magazine журналы м??л?м?тт?рен? ярашлы, 1978 йылда милл?тсел?р 3319 ??ж?м я?ай, ????мт?л? 831 еше ?лтерел?, ? 3121 кеше яралана. Анкара ?тк?рг?н суд процестары барышында,х?рби т??к?релеш алдынан Devrimci Yol ойошма?ына ?аршы я?лаусылар 5388 кеше ?лтерелг?н тип и??пл?й. ?орбандар ара?ында 1296 у? ??м 2109 ?улдар була. ?ал?ан ??л?к бул?андар?ы? ?ай?ы партия?а ?ара?анлы?ы билд??е? ?ала [9] . Билд?лекте Таксим май?анында?ы ?ан ?ойош ала (35 ?орбан), Бахчелиэвлер?а?ы ?ырылыш (1977), ?ырып Кахраманмарашта ?ырылыш (1978) (100 ?орбан). 1978 йылды? декабренд? Кахраманмарашта 14 провинцияла (?у?ыра? 67 провинцияла) х?рби х?л и?лан ител?. Туранан-тура т??к?релеш алдынан 20 провинцияла х?рби х?л и?лан ител?.

1979 йылды? июненд? ?дж?вит Милли разведка ойошма?ынан Нури Гюндештан буласа? т??к?релеш тура?ында и?к?рте? ала. ?дж?вит эске эшт?р министры Ирфан Озайдылы?а х?б?р ит?, ? тегене?е ?? сиратында, Седат Джеласун?а ? ?у?ыра? т??к?релеште ет?кл??се биш генералды? бере?ен? еткер?. ????мт?л? Милли разведка ойошма?ы башлы?ы урынба?ары Нихат Йылдыз Лондонда консул?а тиклем вазифа?ында т?б?н?йтел? ??м ??ене? урынба?ары мен?н алмаштырыла.

Т??к?релеш [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

1979 йылды? 11 сентябренд? генерал Кенан ?вр?н генерал Х?й??р Салты??а т??к?релеш ?тк?рерг?ме-ю?мы, ?лл? х?к?м?тк? етди и?к?рте? ген? л? ет?ме тиг?н ?орау мен?н м?р?ж???т ит?. Т??к?релеште ??ерл??г? т??дим ителг?н доклад ярты йыл алда т???л? ??м ?вр?нды? кабинетында сейфта й?шереп ?уйыла. ?вр?н ??е, т??к?релеш тура?ында Салты?тан тыш тик Нуретдин Эрсин ?ына бел? ине, тип х?б?р ит?. Был ?вр?н я?ынан алдау ?ына була тип ?йтел?, с?нки Салты? ?улдар?а, ? Эрсин у?дар?а я?ын тора. Шулай итеп т??к?рлешек? кире реакция с?й?с?и ойошмалар я?ынан и?к?ртел? [3] .

21 декабр?? Х?рби академиянан генералдар эш ите? планы буйынса фекер алышыу?а йыйыла. Т??к?релеш ?с?н 1970 йылдар?ы? социаль конфликттарына ??м с?й?си тоторо??о?ло??а н?кт? ?уйыу к?р?клеге ?ылтау була. Генералдар президент Ф?хри ?орут?рк аша С?л?йм?н Демирелг? ??м Бюлент ?дж?витк? меморандум еб?рерг? ?арар ит?. 1980 йылды? 1 ?инуарында Т?рки? ?ораллы к?ст?ре генштабы начальнигы генерал Кенан ?вр?н ??м ??ск?р??р ??м жандармерия командующийыпрезидент Ф.?орут?ркк? кил? ??м у?а я?ма меморандум тапшыра, унда ≪илде х?ефт?р??н ?от?арыу ??м уны тупиктан сы?арыу ?с?н б?т? конституцион ойошмалар?а бер??млек, тел?кт?шлек ??м ??-ара яр?ам?а ?лг?ршерг?≫ тиг?н са?ырыу була. ?г?р конституция органдары документта бул?ан талаптар?ы ?т?м???, ≪, армия республиканы опека ??м ?а?лау буйынса бурыстарын ?т?й?с?к≫ тип ?йтел?. Партия лидер?ары хатты бер а?на ?у?латып ала.

1980 йылды? мартында я?ал?ан икенсе докладта т??к?релеште ти? арала ?тк?ре? т??дим ител?, ю?и?? ?и?гер т?б?н тор?ан ?и?гер офицер?ар ≪эште ?? ?улына алыу≫ перспектива?ына ?ы?ы?ып китер??р. ?вр?н Салты? планына ≪ Bayrak Harekatı ≫ (≪Флаг≫ операция?ы) исеме а?тында тик ?ур булма?ан т???тм? индер? [3] .

Т??к?релеште 1980 йылды? 11 июленд? ?тк?ре? планлаштырыла, ?мм? ул 2 июлд? Демирель х?к?м?тен? ышаныс вотумында баш тартыу?ан ?у? кисектерел?. 26 августа йыйыл?ан Ю?ары х?рби советы ( т?р.   Yuksek Askeri ?ura ), т??к?релеште? ?тк?ре? дата?ын 12 сентябрг? т??дим ит?.

1980 йылды? 7 сентябренд? ?вр?н ??м д?рт ю?ары командир (Эрсин Нуреддин, ?оро ер ??ск?р??ре баш командующийы, Тюмер Неят, Т?рки?не? Х?рби-ди?ге? к?ст?ре баш командующийы, Тансин Шахинкай, Т?рки?не? х?рби ?ауа к?ст?ре баш командующийы, Джеласун Седат, жандармерия башлы?ы) х?к?м?тте алыштырыу тура?ында ?арар ит?. 12 сентябр?? ?вр?н ет?кл?г?н Милли х??еф?е?лек советы, милли телеканал буйынса д??л?т т??к?релеше тура?ында и?лан ит?. Милли х??еф?е?лек советы б?т? ил сикт?ренд? х?рби положениены ки??йт?, Парламент ??м х?к?м?тте б?т?р?, ва?ытлыса Конституцияны ту?тата ??м с?й?си партия ??м профсоюздар?ы тыя. Улар т??к?релеште Кемаль рухында и?лан ит?: д??л?т секуляризмы ??м милл?тт?р берл?ше?е, бынан алда?ы т??к?релешт?р а?лан?ан ке?ек ??м ????рен коммунизм, фашизм, сепаратизм ??м дини сектантлы??а ?аршы тороусылар тип к?р??т? [8] .

И?тисады [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Т??к?релеште? к?р??тм? эффекттарыны? бере?е и?тисадта са?ыла. Т??к?релеш алдынан и?тисад коллапс сигенд? була, а?са ос?о?лана, ки? масштаблы эш?е?лек ??м сит ил сау?а?ыны? хроник дефициты була. 1980?1983 йылдар?а?ы и?тисади реформалар Тур?ут Озаглу?а тапшырыла, ул 1980 йылды? 24 ?инуарынан Демирель администрация?ы ?тк?рг?н и?тисади с?й?с?тк? яуаплы булаОзал халы?-ара валюта фондын хуплай ??м бы?а ?аршы тор?ан ???к банк директоры Исмаил Айдыноглуны отставка?а китерг? м?жб?р ит?.

Стратегик ма?сат булып эре бизнес яр?амында Т?рки?не итисади глобалл?ше? [10] ??м т?р?к компанияларына донъяла ?? тауар?арын ??м хе?м?тт?рен ал?а эт?рерг? м?мкинлек бире? тора. Т??к?релешт?н ?у? бер ай ?тк?с Лондонды? International Banking Review былай тип я?ып сы?а: ≪халы?-ара банкир?ар ара?ында т?р?к и?тисадын й?нл?ндере? ?с?н х?рби т??к?релеш к?р?кле т??шарттар ке?ек ?ур с?й?си тоторо?лоло??а юл аса тиг?н к?р?л?т? ?м?т бар≫ [11] . 1980?1983 йылдар барышында сит ил валюта?ы курсы ирекле ?ала. Сит ил инвестиция хуплана. Милли компаниялар?ы тормош?а ашырыу?а булышлы? ител?, улар?ы булдырыу Атат?рк реформалары мен?н башлана. Т??к?релешк? тиклем х?к?м?тте? и?тисад?а ?ы?ылыуы 85 % т?шкил ит?, был и?тисадта д??л?т секторыны? са?ыштырмаса м??имлегене? т?б?н?йе?ен тыу?ыра. Ти???н т??к?релешт?н ?у? Т?рки?не Атат?р?к дамба?ын т???? проекты ??м к?нья?-к?нсы?ыш Анатолияны? ??еш планы й?нл?ндер?. Проекттар 9 миллионлы халы? мен?н т?б?к к?п ким?лле ны?лы социаль ??м и?тисади ??еш программа?ына ??ерел?. Илде? ихтыяждарын ?ына т?ьмин итк?н элекке ябы? и?тисад экспортты арттырыу ?с?н субсидия ала.

Суд процестары [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Т??к?релешт?н ?у? ?ул ??м у? х?р?к?т а?залары х?рби суд а?тына эл?г?. ?ы??а ва?ыт эсенд? 250 алып [7] ?650 ме? кеше ?ул?а алына. ?ул?а алыныусылар ара?ынан 230 ме? кеше х?к?м ител?, 14 ме? кеше гражданлы?тан м?хр?м ител? ??м 50 кеше ?лем яза?ына тарттырыла [12] . ??т??ен? ме??рл?г?н кеше язалау?ар?а дусар була, ме?л?г?н кеше ?лег? тиклем х?б?р?е? ю?ал?андар тип ?анала. ≪?ара исемлекк?≫ 1 683 000 кеше эл?г? [13] . Атыштар?а ?лг?н х?рби??р??н тыш, ??р х?лд? д?рт тот?он т??к?релешт?н ?у? у? ?лтерел?, был 1972 йылдан ?у? беренсе ?лем яза?ына х?к?м ите? була. 1982 йылды? февраленд? 198 тот?он ?лем яза?ына х?к?м ител? [8] . ?дж?вит, Демирель, Тюркеш ??м ?рбакан э??рлекл????рг?, т?рм?г? дусар була ??м ва?ытлыса с?й?с?тт?н ситл?тел?. К?пселек ?ул?а алын?андар, шул и??пт?н с?й?см?нд?р ?? (м???л?н, партиянан парламент депутаты ?дж?вит Джелаль Пайдаш ) язалау?ар?а дусар була.

На выступлении в Муше в 1984 году по поводу казни Эрдала Эрена, коммунистического боевика, якобы 17-летнего, но по официальным данным родившегося в 1961 году, который был обвинен в убийстве турецкого солдата, Кенан Эврен сказал: ≪Теперь, когда я поймаю его, я отдам его под суд, и тогда я не казню его, я буду заботиться о нем всю жизнь. Я буду кормить этого предателя, который взял в руки оружие, этих солдат, которые годами проливали свою кровь за эту родину. Согласны ли вы на это?!≫ [14]

?оро б?рел?р?е? ???емлеге к?с?йг?нд?н ?у? генерал Кенан ?вр?н был ойошманы? й??л?г?н а?за?ын т?рм?г? яба. Шул ва?ыт?а Т?рки?л? 200 ме?л?п терк?лг?н а?за?ы мен?н ?оро б?рел?р?е? я?ынса 1700 ойошма?ы ??м улар?а миллионлап тел?кт?шлек белдере?сел?р була. 1981 йылды? майында МНР-?а ?аршы ??йепл?? актында т?р?к х?рби х?к?м?те МНР-?ы? 220 а?за?ын ??м уны? я?лылар?ы 694 ?лтере??? ??йепл?й [15] . ?вр?н ??м уны? я?лылар харизматик Тюркеш ярым х?рби ойошмалар?а эй? бул?ан ?оро б?рел?р ??т?н?н контролде л?ктере?е ихтималлы?ын а?лай. [16] . Т??к?релеш ??м полковник Тюркеш ??йепл????ре барышында т?р?к матбу?аты МНР-?ы? ??м х??еф?е?лек к?ст?рене? б?йл?нешен, шулай у? наркотиктар мен?н сау?а ите?се ен?й?тсел эшм?к?рлекте фаш ит?, улар?ан килг?н килемде? ?орал мен?н т?ьмин ите?г? ??м б?т? ил буйынса яллан?ан фашистик коммандосты? эшм?к?рлеген финанслау?а китк?н була [8] .

Конституция [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

?с йыл дауамында т??к?релеште ойоштороусылар х?рби??р идара ит? тор?ан й?м?и?тте т???? ?с?н я?ынса 800 закон сы?ара [17] Улар бул?ан Конституция эшк? ??л?тле т?гел тип ышана, шу?а к?р?, улар?ы? ?арашы буйынса, демократия эшм?к?рлеген ауырлаштырмаусы механизмдар?ы ?? эсен? ал?ан я?ы конституция ?абул итерг? ?арар ит?. 1981 йылды? 29 июненд? х?рби хунта консультация советы а?заларына я?ы конституция т???? ?с?н 160 кешене т???йенл?й. Я?ы Конституция президент ?айлау ???и??л?ре ке?ек, аны? сикт?р билд?л?й, улар т??к?релеш барлы??а киле? факторы булып хе?м?т ит? л? инде.

1982 йылды? 7 ноябренд? я?ы конституция референдум?а сы?арыла, ул 92 % тауыш мен?н хуплана. 1982 йылды? 9 ноябренд? Кенан ?вр?н кил??е 7 йыл?а президент вазифа?ына т???йенл?н?.

??? а?а?ында [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

1982 йылды? июненд? референдумда я?ы Конституция ра?лан?андан ?у?, Кенан ?вр?н я?ы ?айлау?ар ойоштора, ул 1982 йылды? 6 ноябренд? ?т?. Демократияны? шундай тапшырылыуын т?р?к ?алимы ?рг?н Озбудун т?н?итл?й [18] .

?айлау ??м референдум ирекле ??м к?н?рк?шлек шарттарында ?тм?й. Быуатты? с?й?си лидер?ары т??к?релешк? тиклем (С?л?йм?н Демирель, Бюлент ?дж?вит, Тюркеш Н?жметдин ??м Алпарслан Эрбакан) с?й?с?тт? ?атнашыу?ан ситл?тел?, б?т? я?ы партиялар ?айлау?ар?а ?атнашыу ?а?и??л?рен? ярашлы Милли х??еф?е?лек Советынан хуплау?ар алыр?а тейеш була. Тик ?с партия, ике?ен хунта ойоштор?ан, ?айлау?ар?а ?атнашыу м?мкинлеге ала.

Милли х??еф?е?лек советыны? генераль секретары генерад Х?й??р Салты? була. Ул ??м ?вр?н режимды? к?сл? фигуралары роленд? була, х?к?м?тте отставкала?ы адмирал Бюлент Улусу ет?кл?й, х?к?м?т составына бер нис? отсавкала?ы офицер ??м бер нис? граждан яр?амсы ин?. Т?рки?л? ?ай?ы бер????р Салты?ты? радикаль т??к?релеш ??ерл??е тура?ында ра?лай, был субординация й???н?н генералдар?ы эш итерг? м?жб?р ите?се с?б?п була. ?у?ынан уны советты нейтралл?штере? ?с?н унда индер?л?р [8] .

1983 йылда ?айлау?ар?а ?атнаш?ан партиялар?ы? бере?е булып Тур?ут Озал ет?кл?г?н Ватан партия?ы тора. Ул неолибераль и?тисади программаны консерватив социаль ?имм?тт?р мен?н аралаштыра.

Йылдырым А?булат Парламент башлы?ы була. 1991 йылда у?а алмаш?а М?с?т Йылмаз кил?. 1983 йылда С?л?йм?н Демирель ???ел юлды? у? ???кк? ынтылыусы партия?ын т???й ??м 1987 йылда референдумдан ?у? с?й?с?тт? ???ем ?атнаша башлай [ сы?ана? 4514  к?н к?р??телм?г?н ] . Йылмаз Т?рки?л? и?тисадты ны?ыта, ?ур булма?ан провинциаль район ???кт?рен?н и?тисади ??ешле урта ?урлы?та?ы ?алалар?а ?йл?ндереп, Европа?а й?н?леште я?ырта. ?мм? элек ситл?телг?н лидер?ар?ы? с?й?с?тк? ?айтыуы мен?н эй?реп килг?н с?й?си тоторо??о?ло? электоратты тар?ата ??м Тыу?ан ил партия?ы коррупциялы була. ?вр?нде алмаштыр?ан Озал 1993 йылда Т?рки? президенты вазифа?ында й?р?к ?й?н?ген?н вафат була ??м президент булып С?л?йм?н Демирель тора.

Озал х?к?м?те полиция к?ст?рен? разведка эшм?к?рлеген ?тк?рерг? ??м шул са?та х?рби??р идара итк?н Милли разведка ойошма?ына ?аршы торор?а м?мкинлек бир?. Полиция разведка?ы хатта тыш?ы разведканы алып барыусы ойошмалар сотавына ин?.

Т??к?релешт?н ?у? А?Ш 31-15-се ялан уставы бойоро?тарына ярашлы д??л?т именлеге судтары йыйыла: даими булма?ан к?ст?рг? ?аршы [19] (переведено на турецкий в 1965 как ST 31-15: Ayaklanmaları Bastırma Harekatı) [20] , своеобразной Библии организации ≪ Контргерилья≫ [21] [22] . Курд эшсел?р партия?ыны? ?лк?н а?за?ы С?л?хетдин Челик ?????рен? ярашлы [23] т??к?релеш ≪д??л?т именлеге судтары махсус операциялар буйынса идара ите? продукты ??м улар?ы? бурысы Контргерилья талаптарына ярашлы юридик процесты ??г?ртеп т????≫. Судтар ?с?н т?п инструкциялар: ≪??йепл?не?сел?рг? с?й?си ен?й?тт?р ?с?н ?уйыл?ан язалар?ы билд?л?м??к?, ? ?лтере? й?ки ш?хеск? ?аршы баш?а ен?й?тт?р ?с?н ?аты х?к?мд?р ?уйыр?а≫ [24] . Т??к?релеш тул?ынында к?п ?аты х?к?мд?р сы?арыла.

Тот?онда?ы ≪?оро б?рел?рг?≫, ?г?р улар илде? к?нья?-к?нсы?ышында?ы курд а?сылы?тары мен?н к?р?ш?? [25] , шулай у? ?рм?нстанды азат ите??е? й?шерен армия?ы мен?н ?у?ыш?а, амнистия т??дим ител?. ?у?ынан ≪?оро б?рел?р?е≫ курд сепаратсылары мен?н ?у?ышыр?а еб?р?л?р. ≪Контргерилья≫ ойошма?ы а?тында эш итк?н ≪б?рел?р≫ 1980 йылдар?а ме?л?г?н кешене ?лтер? ??м шулай у? Курд эшсел?р партия?ы яугир??ре форма?ында ауылдар?а ≪алда? флаг≫ а?тында ??ж?м ит?, даими р??ешт? к?сл?й ??м кешел?р?е ?лтер? [26] . Был ≪бысра? ?у?ыш≫ 37 ме? ?орбан килтер? [27] . ?с ти?т? йылын ≪Контргерилья≫ ойошма?ын фашлау?а арна?ан отставкала?ы штаб подполковнигы Талат Тур?ан, улар?ы? 1972 йылда ?орбандар килтерг?н ??ж?мд?р?? ?атнашыуын ра?лай [28] Журналист У?ы? Гювен ??ене? ≪Zordur Zorda Gulmek≫ китабында фалака мен?н язалау ??м йыуынты??а сумдырыу ке?ек алымдар?ы ?анап ?т? [29] .

Американы? ?ы?ылыуы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Икенсе донъя ?у?ышынан ?у? президент Гарри Трумэн с?й?си вакуумды танып, Европа илд?рене? совет йо?онто?она биреле?ен булдырма? ?с?н ??ене? доктрина?ын т???й [20] . ≪К?нбайыш к?ст?рене? и? к?нсы?ыш антикоммунистик тер?ге≫ сифатында [30] Т?рки? ≪совет коммунизмын тот?арлау?а стратегик союздаш≫ була [31] . ≪ Гладио≫ операция?ы барышында А?Ш й?шерен ярым х?рби селт?р булдыра, селт?р а?залары м?мкин бул?ан совет ба?ып ине?ен кире ?а?ыу ?с?н ??ерл?н?. Шулай у? антикоммунистик т?рк?мд?р т???л? [20] . Был операцияла т?р?к тарма?ы ≪ Контргерилья≫ исемен 1974 йылда премьер-министр ?дж?вит асы?лай [32] .

1979 йылда Иран революция?ынан ?у? Вашингтон т?б?кт? ??ене? т?п союздашын ю?алта, шул у? ва?ытта 1980 йылды? 23 ?инуарында т???лг?н Картер доктрина?ына ярашлы А?Ш Фарсы ?улты?ы районында ??ене? милли м?нф???тт?рен я?лау ?с?н х?рби к?с ?улланыр?а тейеш. Т?рки? ?ур и?тисади яр?ам, башлыса и?тисади хе?м?тт?шлек ??м ??еш ойошма?ынан(OECD) ??м НАТО-нан, бигер?к т? А?Ш-тан х?рби яр?ам ала [33] . 1979?1982 йылдар?а OECD илд?ре Т?рки?г? и?тисади яр?ам ?с?н 4 млрд доллар а?са йыйып бир? [34] .

Картер ?? т??лим?тен баш?арыу ?с?н Вашингтон ти? й?йелдере? к?ст?рен ??тере? (RDF) буйынса эш башлай, был НАТО-нан тыш ?лк?л?рг?, бигер?к т? Фарсы ?улты?ында ти? ба?ып ине? ?с?н к?р?к була. 1979 йылды? 1 октябренд? президент Джимми Картер RDF ойоштороу тура?ында и?лан ит?. Х?рби т??к?релешк? тиклем бер к?н алда 1980 йылды? 12 сентябренд? 3 ме? Америка х?рби??ре т?р?кт?р территория?ында х?рби к?некм?л?р башлай [35] . Т??к?релешк? тиклем т?р?к ?ораллы к?ст?рене? ?лк?н генералы А?Ш-?а барып ?айта [8] . 1981 йыл а?а?ында оборона буйынса т?р?к-америка советы ойошторола (Turk-Amerikan Konseyi Savunma). Оборона министры Халук Юмит ??м Ричард Перл, шул ва?ытта Рейганды? я?ы администрация?ында х??еф?е?лекте? халы?-ара с?й?с?те буйынса министр яр?амсы?ы ??м штаб башлы?ы урынба?ары Неджет Озторун уны 1982 йылды? 27 апреленд? беренсе к???шм?л? ?абул ит?. 1982 йылды? 9 октябренд? ??-ара а?лашыу тура?ында меморандум?а ?ул ?уйыла (Mutabakat Belgesi) , б?т? и?тибар Т?рки?не? к?нья?-к?нсы?ышында х?рби ма?саттар ?с?н аэропорттар?ы ки??йте?г? й?н?лтел?. Илде? к?нья?-к?нсы?ышында?ы Батман, Муш, Битлис, Ван ??м Карс провинцияларында бер нис? аэропорт т???л?.

Американы? т??к?релешк? яр?ам ите?ен Анкарала?ы ЦРУ резиденты Пол Хенз ра?лай. Х?к?м?т ?олатыл?андан ?у? Хенз Вашингтон мен?н б?йл?нешк? ин? ??м былай тип белдер?: ≪Бе??е? малай?ар [Анкарала], быны эшл?не≫ [36] [37] . Был т??к?релеш артында А?Ш тор?анлы?ы тура?ында фекер тыу?ыра. Хенз 2003 да CNN Turk’s Man?et т?р?к б?леген? интевью?ында был уй?ырмалар?ы кире ?а?а, ике к?н ?тк?нд?н ?у? Мехмет ?ли Биранд 1997 йыл?ы интервью я?ма?ын т??дим ит?, унда Хенз Биранд х?б?рен ра?лай [38] [39] . А?Ш д??л?те департаменты сентябр?е? 11-н?н алып 12-н? ?арай т?нд? ?тк?н т??к?релеш тура?ында белдер?, х?рби??р Анкарала?ы А?Ш илселеген? т??к?релеш тура?ында и?к?ртеп, ул башланыр?ан алда бер с???т элек шылтырата [8] .

М???ни?тт? [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

1980 йылдан ?у? т?р?к т??к?релешен т?н?итл?п к?п фильмдар, сериалдар ??м йыр?арсы?арыла.

Фильмдар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  • 1986  ? Sen Turkulerini Soyle (Шериф Гёрен)
  • 1986 ? Dikenli Yol (Zeki Alasya)
  • 1986 ? Prenses (Синан Четин)
  • 1986 ? Ses (Зеки Октен)
  • 1987  ? Av Zamanı (Эрден Кырал)
  • 1987 ? Kara Sevdalı Bulut (Muammer Ozer)
  • 1988  ? Sis (Зюльфю Ливанели)
  • 1988 ? Kimlik (Melih Gulgen)
  • 1989  ? Butun Kapılar Kapalıydı (Мемдух Ун)
  • 1989 ? Ucurtmayı Vurmasınlar (Тунч Башаран)
  • 1990  ? Bekle Dedim Golgeye (Атыф Йылмаз)
  • 1991  ? Uzla?ma (O?uzhan Tercan)
  • 1994  ? Babam Askerde (Хандан Ипекчи)
  • 1995  ? 80. Adım (Tomris Giritlio?lu)
  • 1998  ? Gulun Bitti?i Yer (Исмаил Гюнеш)
  • 1999  ? Eylul Fırtınası (Атыф Йылмаз)
  • 2000  ? Coup/Darbe - A Documentary History of the Turkish Military Interventions (Documentary, Elif Sava? Felsen)
  • 2004  ? Vizontele Tuuba (Йылмаз Эрдоган)
  • 2005  ? Мой отец и мой сын (Чаган Ырмак)
  • 2006  ? Beynelmilel (Сырры Сюрейя Ондер)
  • 2006  ? Eve Donu? (Омер Угур)
  • 2007  ? Zincirbozan (Атыл Инач)
  • 2008  ? O... Cocukları (Мурат Сарачоглу)

Телесериалдар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  • 2004  ? Cemberimde Gul Oya
  • 2007  ? Hatırla Sevgili
  • 2009  ? Bu Kalp Seni Unutur Mu?

Музыка [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  • Джем Караджа (1992), MaNga (2006), Ayben (2008), 'Raptiye Rap Rap' (1992)
  • Фикрет Кызылок 'Demirba?' (1995)
  • Grup Yorum: Buyu ? (Composed in memory of Erdal Eren)
  • Hasan Mutlucan, 'Yine de ?ahlanıyor'
  • Mor ve Otesi, 'Darbe' (2006)
  • Ozan Arif, Ya?ıyor Kenan Pa?a
  • Ozan Arif, 'Seksenciler'
  • Ozan Arif, 'Muhasebe'(12 Eylul)
  • Ozan Arif, Bir ?t Vardı
  • Sexen, A.D. September 12th Listen
  • Sexen, Censored Inc. (Album, 2009) Listen
  • Сезен Аксу, 'Son Bakı?' (1989)
  • Suavi 'Eylul' (1996)
  • Теоман и Явуз Бингёль, '?ki Cocuk' (2006)
  • Оздемир Эрдоган, 'Gurbet Turkusu'

И?к?рм?л?р [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  1. Beki, Mehmet Akif. Whose gang is this? , Turkish Daily News , Hurriyet  (17 ?инуар 1997). 12 октябрь 2008 тикшерелг?н. 2009 йыл 21 июль архивлан?ан .
  2. Once ortam hazırlandı, sonra darbe haberi (Turkish), Haber7  (12 сентябрь 2008). 15 октябрь 2008 тикшерелг?н.
  3. 3,0 3,1 3,2 O?ur, Yıldıray. 12 Eylul’un darbeci solcusu: Ali Haydar Saltık (Turkish), Taraf  (17 сентябрь 2008). 23 декабрь 2008 тикшерелг?н. 2008 йыл 27 сентябрь архивлан?ан .
  4. Ganser 2005 : Colonel Talat Turhan accused the United States for having fuelled the brutality from which Turkey suffered in the 1970s by setting up the Special Warfare Department, the Counter-Guerrilla secret army and the MIT and training them according to FM 30-31
  5. Naylor, Robert T. Hot Money and the Politics of Debt . ? 3E. ? McGill-Queen's Press   (инг.) баш. , 2004. ? С. 94. ? ISBN 978-0-7735-2743-0 . . ? ≪The fact that militias of all political tendencies seemed to be buying their arsenals from the same sources pointed to the possibility of a deliberate orchestration of the violence - of the sort P2 had attempted in Italy a few years earlier - to prepare the psychological climate for a military coup.≫.
  6. Ustel, Aziz. Savcı, Ergenekon’u Kenan Evren’e sormalı asıl! (Turkish), Star Gazete  (14 июль 2008). 21 октябрь 2008 тикшерелг?н.  ≪Ve 13 Eylul 1980’de Turkiye’yi on yıla yakın bir suredir kasıp kavuran teror ve adam oldurmeler bıcakla kesilir gibi kesildi.≫.
  7. 7,0 7,1 7,2 Amnesty International , Turkey: Human Rights Denied , London, November 1988, AI Index: EUR/44/65/88, ISBN 978-0-86210-156-5 , pg. 1.
  8. 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 8,7 8,8 Gil, Ata. "La Turquie a marche forcee, " Le Monde diplomatique , February 1981.
  9. Devrimci Yol Savunması (Defense of the Revolutionary Path). Ankara, January 1989, p. 118?119.
  10. Ekinci, Burhan. 12 Eylul sermayenin darbesiydi , Taraf  (12 сентябрь 2008). 13 сентябрь 2008 тикшерелг?н. 2008 йыл 13 сентябрь архивлан?ан .
  11. Naylor, R. Thomas. 6. Of Dope, Debt, and Dictatorship // Hot Money and the Politics of Debt. ? McGill-Queen's University Press   (инг.) баш. , 2004. ? С. 92. ? ISBN 978-0-7735-2743-0 .
  12. Turkey still awaits to confront with generals of the coup in Sep 12, 1980 , Hurriyet English  (9 октябрь 2008). 9 октябрь 2008 тикшерелг?н.
  13. 12 Eylul'de 1 milyon 683 bin ki?i fi?lendi   (т?р.) , Hurriyet  (12 сентябрь 2008). 9 октябрь 2008 тикшерелг?н.
  14. Oran, Baskın. Kenan Evren'in yazılmamı? anıları . ? Bilgi Yayınevi, 1989. ? P. 189. ? ISBN 975-494-095-9 . (3 октября 1984 года выступление в Муше )
  15. Herman & Brodhead, 1986 , p. 50
  16. Ergil, Dogu. Nationalism With and Without Turkes , Turkish Daily News , Hurriyet  (2 май 1997). 11 декабрь 2008 тикшерелг?н.  ≪The leaders of the 1980 military coup d'etat knew that the paramilitary force of the NAP would dilute their authority because the party was an alternative organization directly attached to the personality of Turkes.≫. 2013 йыл 18 апрель архивлан?ан .
  17. History of the Kurdish Uprising 2008 йыл 23 июль архивлан?ан . a paper of the International Council on Human Rights Policy 2011 йыл 18 июль архивлан?ан . . Retrieved 31 October 2009.
  18. Ozbudun, Ergun. Contemporary Turkish Politics: Challenges to Democratic Consolidation , Lynne Rienner Publishers, 2000, pg. 117. ≪The 1983 Turkish transition is almost a textbook example of the degree to which a departing military regime can dictate the conditions of its departure (…).≫
  19. 31-15: Operations Against Irregular Forces 2012 йыл 1 декабрь архивлан?ан .
  20. 20,0 20,1 20,2 Celik, Serdar   Turkey's Killing Machine: The Contra-Guerrilla Force   (инг.) // Kurdistan Report : journal. ? 1994. ? Т. 17.
  21. Gladyo-Ergenekon yol karde?li?i (Turkish), Radikal  (13 август 2008). 15 октябрь 2008 тикшерелг?н.
  22. Turhan, Talat. 12 Mart Hukuku'nun Ardındaki ABD mi? (Turkish), Politika Gazetesi  (11 октябрь 1976). 4 ноябрь 2008 тикшерелг?н. 2012 йыл 11 февраль архивлан?ан .
  23. Kutschera, Chris Revelations on the PKK . ? ≪Selahattin Celik participated in the secret meetings which preceded the foundation of the PKK and was one of the small number of PKK leaders who organised the armed struggle and the first military operations against Turkish army bases on 15 August 1984, a historic date in the history of the PKK.≫ Дата обращения: 5 ноябрь 2008. Архивировано 22 июль 2012 года. 2012 йыл 12 октябрь архивлан?ан . Originally published in The Middle East magazine, May 2000; Al Wasat , 24 January 2000; L'Express , 10 Fevrier 2000; Le Temps , 22 Fevrier 2000.
  24. FM 31-15, quoted in Celik.
  25. Former Grey Wolves member ?brahim Ciftci speaking to Milliyet on 13 November 1996. They have used and discarded us , Turkish Daily News  (14 ноябрь 1996). 22 октябрь 2008 тикшерелг?н. (недоступная ссылка) Ciftci was assassinated by the Ergenekon network ten years later.
  26. ?алып:Harvard citation
  27. Oberle, Thierry. Les Kurdes de Turquie redoutent un retour aux annees de plomb   (фр.) , Le Figaro  (2 mai 2006). 2 май 2006 тикшерелг?н. 2006 йыл 12 май архивлан?ан .
  28. Ketenci, ?ukran. Kontrgerilla Ko?kune Girdik (Turkish), Cumhuriyet  (11 ноябрь 1975). 22 октябрь 2008 тикшерелг?н. 2009 йыл 21 июль архивлан?ан .
  29. 12 Eylul'un inanılmaz i?kence yontemleri (Turkish), Hurriyet  (12 сентябрь 2008). 12 сентябрь 2008 тикшерелг?н.
  30. Lee, Martin A. Turkey's Drug-Terrorism Connection . Consortiumnews.com (24 ?инуар 2008). Дата обращения: 5 ноябрь 2008. Архивировано 22 июль 2012 года.
  31. Darnton, John. Uneasy Crossroads?A special report. Discontent Seethes in Once-Stable Turkey , New York Times  (2 март 1995). 5 ноябрь 2008 тикшерелг?н.
  32. D Ganser. Terrorism in Western Europe: an approach to NATO’s secret stay-behind armies 2011 йыл 12 сентябрь архивлан?ан . . Whitehead J. Dipl. & Int’l Rel. 69 (2005)
  33. U.S. Military Aid and Arms Sales to Turkey 2017 йыл 14 декабрь архивлан?ан . (see 1980?1992), Federation of American Scientists . General Accounting Office report NSIAD-93-164FS.
  34. Alternative Turkeihilfe, Militars an der Macht (An alternative aid for Turkey, Military in Power) Herford (Germany), August 1983, pg.11.
  35. Alternative Turkeihilfe, Militars an der Macht (An alternative aid for Turkey, Military in Power) Herford (Germany), August 1983, pg.6.
  36. Birand, Mehmet Ali. 12 Eylul, Saat: 04.00 , 1984, pg. 1
  37. Hear Paul Henze say it: YouTube сайтында Fethullahcı Gladyo 8m20s in.
  38. Balta, Ibrahim. " Birand’dan Paul Henze’ye ‘sesli-goruntulu’ yalanlama 2007 йыл 14 июль архивлан?ан . , " Zaman , 14 June 2003. ?алып:Tr icon
  39. Paul Henze ‘Bizim cocuklar yaptı’ demi?   (т?р.) , Hurriyet  (14 июнь 2003). 9 октябрь 2008 тикшерелг?н.

???би?т [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  • Ganser, Daniele. NATO's Secret Armies. Operation Gladio and Terrorism in Western Europe. ? London: Frank Cass, 2005.
  • Herman, Edward S; Brodhead, Frank. The Rise and Fall of the Bulgarian Connection. ? New York: Sheridan Square Publications, 1986. ? ISBN 978-0-940380-06-6 .