Тусыбай
(
рус.
Тучубаево
) ?
Баш?ортостанды?
Балтас районында?ы
ауыл.
2010
йылды? 14 октябрен? ?арата халы? ?аны 381 кеше
[1]
.
Почта индексы ? 452985,
ОКАТО коды
? 80208840001.
Ауыл?а ниге??е 1722 йылда Та?лар (Та?) ырыуы баш?орттары ?ал?ан.
Тусыбай ауылы (исеме бо?ол?ан, д?р???: Туйсыбай) 1722 йылда Та?лар улусы баш?орттары тарафынан ?? ер??ренд? ниге?л?нг?н.
[2]
. Ауыл?а у?а ниге? ?ал?ан Туйсыбай исемле кеше исеме бирелг?н. Тикшерене?сел?р фекеренс?, я?ы ауыл?а И?ке Та?лар ауылы (х??ерге Борай районы) баш?орттары ниге? ?ал?ан, с?нки уны? икенсе исеме ? И?ке Та?лар.
[3]
(57-се бит) Ярай?ы ?ур Та? ??бил??е XIII быуатта Каспий ер??ренд? Эмба ??м Яйы? (Урал) йыл?алары ара?ында к?сеп й?р?й. Та? хал?ыны? Урал?а к?сене?е хандар?ы? ??-ара низа?тарына б?йле. Та??ар?ы? бер нис? т?рк?м?
Табын
,
???рг?н
, Б?рй?н ??м баш?а ?ай?ы бер ??бил?л?рг? ?ушыла. ?у?ыра? Та? хал?ы к?нсы?ыш?а (Урал?а й?н?л?, заводтар т???л? башла?ас, к?нбайыш?ара? к?сен?) ??м к?нбайыш (Тере Танып йыл?а?ы буйына й?н?л?) т?рк?мд?рг? б?лен?. Танып буйында?ы Та??ар табындар ??м ?йлел?р мен?н ту?анлы? б?йл?нешт?рен ?а?лай. XVI быуатта Ир?кте баш?орттары Танып буйы Та? ырыуы а?аба ер??рен? индерел?. Баш?ортостан Республика?ыны? Балтас районында?ы
Ир?кте
ауылдары ? Сурапан,
Т?б?нге ?ан??й?р
,
Тек?н
??м
Т?б?нге ?икея?
ауылдары.
[4]
[3]
(19-сы бит)
Балтас районында?ы Та?лар ырыуы (улусы) ауылдары:
И?ке ?ар?алы
,
??йт?к
, Тусыбай.
1834 йылда ауылда 147 баш?орт ??м 250 типт?р була. 1859 йылда ауылда 241 баш?орт (49 йорт)??м 435 типтар (75 йорт) терк?лг?н. А?аба баш?орттар: ?хм??и Х?сн?тдинов, ?орбан??ли ??би?уллин, Ми?лебай Тимербаев, Батырша В?лишин, ?хт?м ?олоев, Г?з?йер Айыт?олов, ??л?етдин Мифтахетдинов, Ш??иморат С?лимов. Улар?ы? там?алары ла ?а?ланып ?ал?ан
[5]
.
1843 йылда 147 баш?орт 144 бот ?ышлау ??м я??ы ?абан иген с?с?. Баш?орттар башлыса малсылы? мен?н ш???лл?нг?н: йыл?ы, ?ыйыр, ва? мал (78 ?ары?, 59 к?з?) тот?андар. Ауылда тирм?н бул?ан.
[2]
1920 йылда бында 1019 кеше й?ш?г?н (197 йорт)
[5]
.
Х??ер Тусыбай?а урта м?кт?п (бина 1981?1983 йылдар?а т???лг?н), фельдшер-акушерлы? пункты, ауыл м???ни?т йорто (бина 1974 йылда т???лг?н), китапхана (1931 йылдан алып эшл?й), балалар ба?са?ы, магазиндар бар. Ауылда м?сет асыл?ан.
Б?т? баш?орттар ке?ек ?к, Тусыбай баш?орттары ла х?рби ?атлам?а инг?н (10-сы баш?орт кантоны).
?ай?ы бер документтар?ан ???кт?р Та? ырыуы тарихы тура?ында ?ай?ы бер м??л?м?т алыр?а м?мкин:
≪… Ноября в 26 день (1710 йыл) писана запись такова: Уфинского уезду Сибирской дороги, Кайпанские волости деревни Кайпан башкирец Кульмет Точюбаев дал на Уфе сию на себя запись. Уфинского ж уезду, Осинской дороги, Гайнинской волости деревним Сараш башкирцу Мурзаметю Азменеву в томя, что поступился я. Кульметь, ему, Муфрзаметю, вотчиною деда своего Якшиметя Янгильдина, юртом и пахотною землею, и сеннымы покосы, и лесом, и всякими лесными ухожьи. И вольно, ему, Мурзаметю, в том лесу бревна и дрова рубить, и всякого зверя побивать, и в борти лазить, и вновь борти делать, и хмель щипать. И жити ему, Мурзаметю, с нами в той вотчине вместе и всякие великого государя подати платить нам вопче, как дед мой…≫
(Материалы по истории Башкирской АССР, т. 3, М.-Л., 63-с? бит).
≪… поступился я, Кульметь, ему, Мурзаметю, вотчиною деда своего Якшиметя Янгильдина…≫ ?олм?тте? олта?ы- Я?шым?т Й?нгилдин. Улар?ы? ер??ре ?леге Т?тешле районы И?ке ?айпан (Будум, ары Тол йыл?аларына тиклем), К?лт?? ауылдарынан ары бул?ан тиг?н м??л?м?тт?р архив документтарында осрай. Та? ырыуыны? ?ай?ы бер ер??рен? Ир?кте ырыуы баш?орттары индереле?е тура?ында?ы я?малар?а был ?ис ?аршы килм?й. Балтас районында?ы Ир?кте ауылдары
Тек?н
, Сурапан,
Т?б?нге ?икея?
,
Т?б?нге ?ан??й?р
Т?тешле районыныда?ы
А?с?йет
,
И?ке Со?ор
,
И?ке К?р?ем
,
Я??ы?нарат
?.б. Та? ырыуы ауылдары ара?ында ултыра.
1762 йылда Та?лар улусы баш?орттары Уразгилде С?йт?ков мен?н Точибай (Тусыбай) Я?шыметов (Тусыбай ауылына ниг? ?ал?ан) Иман?ол Т?н?к?ев ет?кселегенд?ге Ир?кте ырыуы баш?орттарын ?? ер??рен? индере? тура?ында килеше??е я?ырта. Тусыбай?ы? олата?ы- Я?шым?т Й?нгилдин, х??ерге
Т?тешле районы
И?ке ?айпан
ауылы а?аба баш?орто, бик к?п ер??рг? хужа бул?ан.
1785 йылда тыу?ан зауряд-хорунжий С?лим Салсы (Салчы) улы Туйсыбаев (Туйсыбай?ы? ей?не) 5-се баш?орт полкы мен?н берг?
1812 йыл?ы Ватан ?у?ышында
?атнаша, ≪француз ??ск?р??рен? ?аршы походтар?а ??м эшт?р?? була ??м
Парижды ал?ан ?с?н
к?м?ш ми?ал мен?н б?л?кл?н?≫. Яйы? (Урал) йыл?а?ы буйында сик буйы хе?м?тенд? С?лим Туйсыбаев 5 тап?ыр була. Х??ерге заманда С?лимов фамилия?ын уны? к?п вари?тары й?р?т?
[5]
.
Ауыл атама?ы килеп сы?ышы тура?ында ≪ауыл?а башы та? бул?ан кеше башлап килеп ултыр?ан да, ауыл исеме шунан килеп сы??ан≫, тиг?н фараз бер нинд?й сы?ана? мен?н д? и?батланмай.
Б?т? Р?с?й ??м Б?т? Союз халы? и??бе алыу м??л?м?тт?ре буйынса халы? ?аны (кеше)
И??п алыу йылы ??м к?н?
|
Б?т? халы?
|
Ир-егетт?р
|
?атын-?ы??ар
|
Ир-егетт?р ?л?ш? (%)
|
?атын-?ы??ар ?л?ш? (%)
|
1897 йыл 9 февраль (26 ?инуар)
|
|
|
|
|
|
1920 йыл 26 август
|
|
|
|
|
|
1926 йыл 17 декабрь
|
|
|
|
|
|
1939 йыл 17 ?инуар
|
|
|
|
|
|
1959 йыл 15 ?инуар
|
|
|
|
|
|
1970 йыл 15 ?инуар
|
|
|
|
|
|
1979 йыл 17 ?инуар
|
|
|
|
|
|
1989 йыл 12 ?инуар
|
|
|
|
|
|
2002 йыл 9 октябрь
|
|
|
|
|
|
2010 йыл 14 октябрь
|
381
|
189
|
192
|
49,6
|
50,4
|
Халы? ?аны буйынса а?латма
т?рл? йылдар?а и??п алыу т?ртибене? айырмалы?ы булыу с?б?пле халы? ?аныны? ??енс?леген? и?тибар итеге?.
- 1939
йыл ? бар бул?ан халы? ?аны.
- 1989
,
2002
,
2010
йылдар?а ? даими й?ш?г?н урыны булып и??пл?нг?н халы? ?аны
Халы? ?аны буйынса сы?ана?тар
Ауылда?ы халы? ?аны буйынса м??л?м?тте халы? и??бе буйынса алыу урынлы. Б?т? ил к?л?менд? ?тк?н
1897
,
1920
,
1939
,
1959
,
1970
,
1979
,
1989
,
2002
,
2010
йыл?ы халы? и??бе буйынса м??л?м?тт?р бар ??м асы? ?улланыу?а табыр?а була. ?ай?ы бер китаптар?ы электрон т?р?? асып ?арап була.
1926
йыл?ы халы? и??бе буйынса ??р ауыл тура?ында м??л?м?т осра?аны ю? ?ле. Унан баш?а ?ф? вил?й?тенд?
1865
,
1879
,
1886
йылдар?а урында?ы халы? и??бе алын?ан. Та?ы ла ревиз я?малары аша м??л?м?т бар.
- ?ф? вил?й?те ауылдарында халы? ?аны буйынса м??л?м?т 1859 ??м 1865 йылдар?а ?арата бар.
- Ырымбур вил?й?те ауылдарында халы? ?аны буйынса м??л?м?т 1866 йыл?а ?арата бар.
- Был китапта ?ф? вил?й?те ауылдары буйынса м??л?м?т бар. 500 кешен?н к?берек бул?ан ауылдар исемлеге.
- Был китап 1926 йыл?а ?арата т???лг?н, ?мм? халы? и??бе 1920 йыл?а ?арата бирелг?н.
- 1939 йыл ? БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года ? Уфа:Государственное издательство, 1941. ? 387 с.
- Был китапта 1939 йыл?ы и??п алыу буйынса ??р ауыл буйынса м??л?м?т бар.
- 1897 йыл?ы халы? и??бен?н башлап ?алалар, ?ала т?р?нд?ге ?асабалар, райондар, район ???кт?ре буйынса халы? ?аны бар.
- Район ???ген? тиклем (
И?ке Балтас
): 22 км
- Я?ында?ы тимер юл станция?ы (К?й??е): 90 км
Колхоз урамы
М?кт?п урамы
Алик Харис улы Ло?манов- композитор, Татарстан Республика?ыны? ат?а?ан?ан м???ни?т эшм?к?ре
- Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. ? Уфа: ГУП РБ Издательство ≪Белая Река≫, 2007. ? 416 с.?
ISBN 978-5-87691-038-7
.
(рус.)
- Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. Уфа: Китап, 2009. ? 744 с.
ISBN 978-5-295-04683-4
(рус.)