Тимер юл транспорты
? й?кт?р?е ??м пассажир?ар?ы т?г?рм?сле транспорт саралары мен?н рельс юлдары буйынса й?р?т??се ер ??т? транспорты т?р?.
К?п кен? илд?р?? транспортты? барлы? т?р??ре ара?ында тимер юл транспорты т?п урынды алып тора, был уны? универсаллеге мен?н а?латыла: и?тисадты? барлы? тарма?тарына хе?м?т к?р??те? ??м халы?ты? барлы? климат зоналарында ла тиерлек пассажир?ар й?р?т??г? бул?ан ихтыяжын т?ьмин ите? м?мкинлеге бир?.
Тимер юл транспортыны? т?п ??т?нл?кт?ре: к?пл?п й?к ташыу ??л?те; о?он аралар?а ?ур к?л?мле й?к ташыу ????мт?лелеге; са?ыштырмаса ?ур ти?лек; ышаныс ??м именлек; ташыу?ар?ы? ???имм?те т?б?н; баш?а т?р транспорт?а ?ара?анда тир?-я? м?хитк? йо?онто?о а?ыра?.
??р илд? тимер юл транспорты ?л?ш? и?тисади-географик, демографик ??м баш?а фактор?ар?ы и??пк? алып барлы??а кил?.
Кеше й?кт? ??е тарт?ан борон?о тимер юлдар б. э. VI быуатына ?арай; уны? уйлап табыусы?ы булып ете а?ыл эй??ене? бере?е Периандр ?анала. Тимер юлдар Б?й?к Британияла XVIII ??м XIX быуаттар?а м??им энергия сы?ана?ы бул?ан пар машина?ын уйлап табыу?ан ?у? с?ск? ата.
1880-се йылдар?а беренсе
электр
поездары, шулай у? трамвай ??м тоннель барлы??а кил?. 1940-сы йылдар?ан башлап, к?пселек илд?р?? электрлаш?ан паровоздар?ы дизель- электр мен?н алыштыра башлай?ар, был процесс 2000-се йылда тамамлана тиерлек. 1960-сы йылдар?а
Японияла
??м баш?а бер нис? илд? электрлаштырыл?ан ю?ары ти?лекле тимер юлдар барлы??а килде.
Тимер юл транспортыны? ??еше, к?ме?е ??м терге?еле?е тарихын ?улланыл?ан энергия мен?н билд?л?нг?н бер нис? осор?а б?леп була.
Тимер??н я?ал?ан беренсе юл, а?ас рельстар ??т?н? суйын т?ш?м р??ешенд?, 1768 йылда ?алын?ан. Был я?ылы? т?рл? колея ?лс????рен? м?мкинлек бир?. 1790-сы йылдар?а Б?й?к Британияла тулы тимер рельстар барлы??а кил? башлай. 1788 йылда
Петрозаводск
?ала?ында Р?с?й?е? беренсе тимер юлы бул?ан ≪Суйын т?г?рм?сле юл ?тк?ргес≫ т???л?.
Р?с?й Федерация?ында уны? бик ?ур бил?м??е ??м т?би?и ??енс?лект?ре, эшк?рте? предприятиеларында сеймал база?ы алы? бул?ан тимер юл транспорты транспорт система?ыны? ниге?ен т?шкил ит?. Барлы? транспорт т?р??рене? (торба ?тк?ргест?рен?н баш?а) й?к ?йл?нешене? 80 % -тан арты?ын, алы? ??м ?ала яны поездарында д?й?м фай?аланыу?а?ы транспортты? пассажир?ар ?йл?нешене? 40 % тан арты?ыра?ын тимер юл бир?.
Р?с?й тимер юлдары ? и? ?ур, я?шы ??еш ал?ан, динамик ??м ????мт?ле эшл?п киле?се система. Илде? тимер юл селт?ре 85 ме? км-?ан арты? о?онло??а эй?
[1]