Тапма
(
би?г?к, тотана?, ?у?ылма
[1]
,
рус.
Малярия
,
урта быуаттар?а
итал.
mala aria
? ≪насар ?ауа≫
[2]
?
Anopheles
т?р?нд?ге ≪тапма сер?к?йе≫ тешл?г?нд?н ?у? кешег? йо??ан транмиссив йо?ошло ауырыу. Би?г?к тотоу, ?алтыраныу,
спленомегалия
(тала? (селезёнка) ?урайыу),
гепатомегалия
(бауыр ?урайыу),
анемия
? был сир билд?л?ре; тапма плазмодийы тыу?ыр?ан би?г?кле ауырыу
[3]
[4]
.
Йыл ?айын тапма мен?н сирл?г?н 350?500 миллион кеше терк?л?, улар?ы? 1,3?3 миллионы ?лем мен?н тамамлана
[5]
. Ауырыу йо?тороу осра?тарыны? 85?90 % Африкала, Сахаранан к?нья?тара? терк?л?
[6]
, шулар?ы? к?п ?л?ш? 5 й?шк? тиклем балалар.
[7]
Кил??е 20 йылда ?лем осра?ы ике тап?ыр?а артыуы к?т?л?.
[8]
Тапма мен?н кешел?р 50 000 йылдан арты? ауырый тиг?н фараз бар
[9]
. Ауырыу?ы? килеп сы??ан ере булып ???к ??м К?нбайыш
Африка
?анала.
Тапма тыу?ыр?ан би?г?к тура?ында беренсе я?ма м??л?м?т
?ытай?а
табыла. Был йылъя?малар
Ся династия?ы
осоронда, б. э. т. 2700 йылда, я?ыл?ан
[10]
.
Женева табибы Мортон 1696 йылда ауырыу?ы айырым т?р итеп билд?л?й ??м дауала?анда хин а?асы ?абы?ын ?улланыу фай?а?ын и?батлай (Перу индеецтарына а?асты? был сифаты м??л?м була). 1717 йылда Италия табибы Ланцизи би?г?к килеп сы?ыу?ы? ?а?лы урындар мен?н б?йл?нешен и?батлай. Француз А. Лаверан ауырыу сы?ана?ын тасуирлай (1830). И. И. Мечников ауырыу сы?ана?ын Protozoa тибына ?арай тип билд?л?й (1887). Р. Росс ауырыу?ы? к?се? юлдарын асы?лай (1897), Ф. И. Гизе дауалау ?с?н хинин кристалын булдыра (1816).
XX быуат
урта?ында хлорохон синтезлана.
Б?т? донъя ?аулы? ?а?лау ойошма?ы би?г?кте б?т?р?? буйынса глобаль программа ?абул ит? ??м, шуны? ????мт??е булара?, донъяла ауырыу ике тапкыр?а к?мей.
Би?г??к ауырыуы?, макрофагаль-моноцитар система (организмды ?а?лау система?ы) к???н?кт?ре ??м эротроциттар?ы? к?п ?л?ш? зарарланыуы с?б?пле, сирлел? антропоз, протозой, трансмиссив инвазия к?ренеше, би?г?к ?й?н?ге, анемия ??м гепотопиленомегалия к?ренеше к???тел?. Ки? тарал?ан ауырыу. Би?г?к ауырыуыны? ауыр формалары: церебраль формала?ы менингизм, коматоз ; гемоглобин а?айыу й? и?? к?сл? гемолиз ??м гемолитик ?ары гемоглобинур мен?н б?йле ?ара ?ыу би?г?ге; йо?ошло ? а?ыуланыу шогы, алгид форма?ы, б?й?р зарарланыуы; фиброз панкреатит (?е?ер??р ауыруы).
Тапма ? айырыуса
Азия
,
Океания
,
Африка
, ???к ??м
Т?нья? Америка
илд?ренд? ки? тарал?ан паразитик ауырыу.
Ауыр ??м о?а??а ?у?ыл?ан ауырыу ва?ытында
бауыр
??м
тала?ты?
?урайыуы ????мт??енд? а? ?анлылылы? билд?л?ре к???тел?. Йо??андан ?у? ауырыу башлан?ансы 7-25 к?н у?а. ?мм? беренсе ?й?н?кт?р хатта 8-14 ай?ан ?у? да башланыуы ихтимал. Сир?е? айырым билд??е ? к?н д? й?ки ике, ?с к?нд?н ?у? ?абатлана тор?ан би?г?к ?й?н?кт?ре. Шулай у?
нервы система?ы
, б?й?р,
бауыр
??м баш?а органдар зарарланыуы ихтимал. ?й?н?кт?р?е? ту?тап тороуы сирлене? тулы?ынса ?ауы?ыуын а?латмай. Бер а? ва?ыттан ?у? сир?е? я?ырып ките?е бар.
Би?г?к ва?ытында т?н температура?ы бик ти? 40 градус?а к?т?рел?, кешене би?г?к тота башлай, ул тирл?й, х?ле б?т?, башы ауырта, бауыры, тала?ы ?урая. Был х?л, ????тт?, 3-4 к?нг? ?у?ыла. Тропик тапма ва?ытында кеше, организмы а?ыуланып, м?ртк? ките?е й?ки ?леп ките?е бар.
Ауырыу сы?ана?ы ? паразит й?р?т??се, ?анында плазмодий гаметоциттары бул?ан, би?г?кте? беренсел ??м к?сл? билд?л?ре бул?ан ауырыу кеше. Тапма ауырыу кешен?н тапмалы
сер?к?й
тешл?? юлы мен?н к?с?. Э?е ва?ытта сер?к?й??р айырыуса актив. Тапма х??ефе яна?ан территориялар?а ?арама?ан урындар?а ла был ауырыу?ы йо?тороу ?ур?ынысы бар.
Ауырыу?ы? беренсе билд?л?ре к?ренг?с т?, ки?екм??т?н табиб?а м?р?ж???т итерг? к?р?к. ?? ва?ытында дауалан?а?, ауырыу о?а??а ?у?ылмай.
Би?г?к ауырыуын ки??те? плазмодий-сер?к?й-кеше биоценозын ??????н ?иб?р?т: Росс ысулы мен?н сер?к?й??р?е ю? ите? й? и?? кешене улар?ан айырыу, Кох ысулы мен?н кеше организмында?ы сы?ана?тар?ы ю? ите?. Зарарлан?ан районда ш?хси ?а?ланыу яйланмаларын булдырыу зарур.
Сер?к?й??р?е?
артыуы ?ыулы?тар?а ?ына т?гел, йыйыл?ан ?ыу?ар?а, а?ас т?пт?ренд?, с?плект?, консерва банкаларында ла була.
Серек?й??р ?ара??ылы?ты яратыусы й?н эй?л?ре.
?ояш
байы?ас урам?а сы??а?ы?, о?он е?ле кейем кейерг? тырышы?ы?, т?неге??е? асы? ?ал?ан ?л?шт?рен? сер?к?й??р?е ?рк?т? тор?ан махсус кремдар ??рт?г??.
Малайзия
,
Вьетнам
,
?индостан
,
К?нья? Америка
илд?рен? бар?анда бигр?к т? ?а? булыр?а к?р?к. Ул илд?р?? тапманы? тропик форма?ын эл?ктере? ?ур?ынысы ?ур. Шуны?ын да и?т? тотор?а к?р?к: тропик ??м субтропик илд?р?? булып ?айткандан ?у?, ?с йыл дауамында, т?н температура?ы к?т?релг?н ?айын ки?екм??т?н табиб?а м?р?ж???т итерг? ??м элегер?к тропик илд? булыуы?ы??ы и?к?ртерг? к?р?к.
Х??ерге заманда ла элекке ке?ек ?к тапманан т?п дарыу булып
хинин
?ала. Бер осор уны? урынына
хлорохин
?улланалар, л?кин х??ер хинин я?ынан йыш ?улланыла башланы. Быны? с?б?бе-
Азия
, Африка ??м баш?а ер??р?? хлорохин?а бирешм?й тор?ан мутациялы
Plasmodium falciparum
таралыу .
Бынан тыш баш?а препартаттар ?а бар. Улар ошо ?лк?л?р?? тарал?ан паразиттар?ы? был препараттар?а биреше?ен? ?арап ?улланыла.
Х??ерге заманда артемезинин ?ушып эшл?нг?н к?сл? дарыу?ар бар
[11]
. Б?т? донъя ?аулы? ?а?лау ойошма?ы резолюция?ы (WHA60.18 ,май 2007) был препараттар?ы ?улланыу?ы талап ит?, л?кин улар Р?с?й?? регистрацияланма?ан ??м ?улланылмай.
Artemisia annua (Полынь однолетняя)
?л?нен?н алын?ан
артемизинин
??м уны? синтетик аналогтары к?сл? дарыу?ар, л?кин бик ?ыйбат тора. ?алимдар ?ле артемизинин ?улланып я?ы препарат эшл?рг? тырыша (2006).
[12]
Француз ??м К?нья? Африка табибтары G25 ??м TE3 препараттарын эшл?п,
приматтар?а
?улланып ?араны.
[13]
[14]
Тапма?а ?аршы дарыу?ар бул?а ла, был сир?е? т?би?и таралыу ?лк?л?ренд? ул ?аман кеше ??мерен? янаусы ауыр б?л?. ≪Табибтар?а сик ю?≫ ойошма?ы м??л?м?тт?ре буйынса ?ай?ы бер Африка илд?ренд? тапма?а ?аршы к?р?шк? кеше башына б?ленг?н а?са ни бары 0,25?2,40 $ т?шкил ит? .
[15]
- ↑
Русско-башкирский словарь терминов народной медицины (Р. Н. Каримова, 2005)
- ↑
Тапма
//
Брокгауз ??м Ефронды? энциклопедик ???леге
: 86 томда (82 т. ??м 4 ??т?м? том). ?
СПб.
, 1890?1907.
(рус.)
- ↑
Русско-башкирский словарь медицинских терминов (В. З. Гумеров, 1981)
- ↑
Русско-башкирский толковый словарь медицинских терминов (М. Т. Азнабаев, 2007)
- ↑
Campbell, Neil A. et al. ≪Biology≫ Seventh edition. Menlo Park, CA: Addison Wesley Longman, Inc. 2005
- ↑
Scott P. Layne, M.D. UCLA Department of Epidemiology, ≪
Principles of Infectious Disease Epidemiology / EPI 220
≫
- ↑
Greenwood BM, Bojang K, Whitty CJ, Targett GA
Malaria. ? 2005. ? Т. 365. ? С. 1487-1498.
- ↑
Hull, Kevin. (2006) ≪Malaria: Fever Wars≫. PBS Documentary
(недоступная ссылка)
- ↑
Joy D, Feng X, Mu J, Furuya T, Chotivanich K, Krettli A, Ho M, Wang A, White N, Suh E, Beerli P, Su X
Early origin and recent expansion of Plasmodium falciparum. // Science ? 2003?300 (5617) ? 318-21
- ↑
Cox F (2002). ≪History of human parasitology.≫. Clin Microbiol Rev 15 (4): 595?612.
- ↑
Малярия
/ ВОЗ
- ↑
≪
Malaria drug resistance warning
≫, BBC News, 2005-06-06
- ↑
Malaria drug offers new hope
. BBC News, 2002-02-15.
- ↑
Salom-Roig, X.
et al
. (2005)
Dual molecules as new antimalarials
2007 йыл 14 июнь
архивлан?ан
.
.
Combinatorial Chemistry & High Throughput Screening
8:49-62.
- ↑
Medicins Sans Frontieres, ≪
What is the Cost and Who Will Pay?
(недоступная ссылка)
(недоступная ссылка с 21-05-2013 (4025
дня) ?
история
,
копия
)
≫
(недоступная ссылка)
Вики???лект?
≪
Тапма≫
м???л??е бар