Салауат районы
(
рус.
Салаватский район
) ?
Баш?ортостанда?ы
муниципаль район. Республиканы? т?нья?-к?нсы?ыш ?л?ш?нд? урынлаш?ан,
Сил?бе ?лк??е
мен?н сикт?ш. 1935 йылда Малая? районы булара? ойошторол?ан, 1943 йылда х??ерге исеме бирел?. Май?аны ? 2182 км². Район ???ге ?
Малая?
ауылы ?ф?г? 183 км, я?ында?ы Кропачево тимер юл станция?ына (Сил?бе ?лк??е) 29 км. Хал?ы 2010 йыл ? 27,8 ме? кеше (1970 йыл ? 32,9; 1979 йыл ? 28,8; 1989 йыл ? 26,9 ме?; 1995 йыл 27,3 ме? кеше). Халы?ты? ты?ы?лы?ы ? 1 км²-?а 12 кеше, шул и??пт?н ауыл еренд? ? 11 кеше. Районда 64 ауыл бар, шулар?ы? и? к?п халы? й?ш?г?нд?ре:
Малая?
(3,8 ме?),
М?рс?лим
(2,4 ме? ? 1989 йыл),
Ар?ауыл
(1,3 ме?),
Ла?лы
(1,2 ме?). К?пселекте
баш?орттар
,
татар?ар
,
уры?тар
т?шкил ит?.
Районды? т?п бил?м?л?ре
Й?р???н
,
?й
йыл?алары ?ыу айыр?ыстарына тура кил?. К?нья?-к?нсы?ыш ?л?ш? буйлап Уралды? к?нбайыш ит?гене? алдын?ы ?ырттары ?у?ыл?ан (Башташ, ?илей? ?ырттары). К?нья?-к?нбайышта ?аратау ?ырты, ? т?нья?-к?нбайышта ?ф? я?ы таулы?ы ята. Ер ??т?н?? уртаса бейеклеге 370 метр бул?ан Ян?антау, К???л?р к?к?ртл?-водород сы?ана?ы,
?ор?а?а? шишм??е
,
Ла?лы м?мерй??е
т?би??т ?омарт?ылары тип и?лан ителг?н.
?а?ылма байлы?тар?ан: боксит ят?ылы?ы (Новое, ?й), эзбизташ (М?рс?лим, Сыбарк?л, я??ы йорт), цемент балсы?ы (Ягодный), балсы??а ?ушыла тор?ан ?ом (Ла?ыр), ?ом-?ырсынташ ?атнашма?ы (Яланк?л), агрономик руда (Ми?ш?г?р, Покров). ?ур булма?ан торф ?а?лы?тары (Ми?ш?г?р, А?шишм?, Ла?ыр ?.б.) 600 га май?анды бил?й.
Климаты уртаса ?ал?ынса, вегетация осоро ?ы??а ??м дымлы. Е?елс? к?л?ыулан?ан ?ара тупра?, ?ара-?оро урман ??м у?дырышлы?ын ю?алта бар?ан ?ара урман тупра?ы тарал?ан. Урмандар май?аны 63,9 ме? га (район бил?м??ене? 31,6 проценты), ??а?асты? д?й?м запасы 9 млн м³ сама?ы (шул и??пт?н
?айын
? 4,5;
у?а?
? 1,8;
?ара?ай
? 1,1;
й?к?
? 0,8 млн м³).
Ауыл хужалы?ы
ер??ре 107,9 ме? га, шул и??пт?н ??р?нт? ер??р ? 66,9, к?т??лект?р ? 26,6 ??м сабынлы?тар ? 14,3 ме? га т?шкил ит?.
1939 йылдан башлап халы? и??бен алыу м??л?м?тт?ре буйынса районда даими й?ш?г?н халы? ?аны (кеше):
- Милли составы
2010 йыл?ы Б?т? Р?с?й халы? ?анын и??пк? алыу м??л?м?тт?ре буйынса:
баш?орттар
? 66,6 %,
татар?ар
? 22,4 %,
уры?тар
? 10 %, баш?а ? 1 %
[22]
.
1950-се йылдар урта?ында Салауат Юлаев был районда т?гел, ? Нуриман районыны? Т?к?й ауылында тыу?ан тиг?н фараздар ишетел? башлай. Б?х?ст?р ?уйыра башла?ас, м?сь?л?не КПСС ?лк? Комитетында ?арар?а х?л ит?л?р. Был ултырыш?а ул са?та Салауат районы КПСС район комитетыны? беренсе секретары булып эшл?г?н
Барый Абдрахман улы Абдрахманов
Салауатты? биография?ын да, т?б?к тарихын да я?шы белг?н, восстание ?тк?н ер??р?е? карта?ын т?ш?рг?н ифрат м??л?м?тле Х?йрулла Дилм?х?м?т улы ?олм?х?м?тов мен?н бара. Нуримандан и?? алтмыштан ашыу кеше килг?н була.
Башта тарих буйынса ф?н доктор?ары, кандидаттар телм?р тота, Нуриман районы в?килд?ре ??йл?й. Улар Салауат Юлаев Нуриман районында тыу?ан тип и?батлай. Х?йрулла ?олм?х?м?тов и??, ??ерл?г?н карталарын элеп ?уйып, с???т ярымдан ашыу ??йл?й. ???ен ту?тат?ас та ?ле нуримандар ?орау?ар бир? тор?ас, й?н? бер с???т ва?ыт ?теп кит?. Сы?ыш инандырырлы? була. ?лк? Комитет баш?аса бындай б?х?ст?р ?у??атма??а тиг?н ?арар сы?ара. Шул р??ешле баш?орт ?а?арманыны? тыу?ан ауылы тулы?ынса и?батлана ??м районды? исеме ?а?ланып ?ала
[23]
Район малсылы? ??м игенселек буйынса махсуслаш?ан, ≪?ор?а?а?≫ минераль ?ыуын ?ауыттар?а тултырыусы ≪Полипресс-≫?ор?а?а?" заводы, урман хужалы?ы предприятиелары эшл?й.
Район территория?ы аша ?ф? ? Сил?бе тимер юлы ??м Кропачево ? Малая? ? М?с???т ? Красноуфимск автомобиль юлдары ?т?.
Районда 49 д?й?м белем бире? м?кт?бе, шул и??пт?н 18 урта, музыка м?кт?бе, ПУ, 25 д?й?м китапхана, 48 клуб, Район ???к ??м 4 ауыл участка дауахана?ы бар.
Салауат Юлаев музейы
(
Малая?
ауылы), Баш?ортостанды? халы? ша?иры
Р.?ариповты?
мемориаль музейы (Ар?ауыл ауылы),
Ян?антау курорты
эшл?й.
Район хал?ы ?с?н а?на?а бер тап?ыр баш?орт теленд? ≪Й?р???н≫ ??м рус теленд? ≪На земле Салавата≫ ижтима?и-с?й?си г?зитт?ре н?шер ител?.
- Салауат Юлаев
(1754?1800) ? баш?орт хал?ыны? милли батыры, ша?ир-импровизатор.
- Ай?ар Байы? с?с?н
(01.12.1710 ? 01.10.1814) ? к?ренекле баш?орт с?с?не, ша?ир-импровизатор, азатлы? ?с?н к?р?ше?се.
- В?лиев Т??к?л?н Хаммат улы
(19.11.1896?10.10.1959), педагог. 1934?1957 йылдар?а
Баш?орт АССР?ыны?
?ый?ы
??м Салауат райондарында д?й?м белем бире? м?кт?пт?ре директоры. РСФСР м?кт?бене? (1952) ??м Баш?орт АССР?ыны? ат?а?ан?ан у?ытыусы?ы (1949). Ике
Ленин ордены
(1939, 1949) кавалеры, районда был оло награда?а беренсе булып лайы? булыусы. ?ый?ы районы
Д?ш?мбик?
ауылынан.
- Головин Алексей Степанович
?
Советтар Союзы Геройы
(
1943
)
- Р?ми ?арипов
(12.2.1932 ? 20.02.1977),
Баш?ортостанды? халы? ша?иры
, Салауат Юлаев исеменд?ге премия лауреаты.
- ?ирфанов Агиш Ш?йех улы
(1928 йылды? 14 апреле ? 1999 йылды? 8 ноябре) ? совет баш?орт я?ыусы?ы, Баш?орт АССР-ы Я?ыусылар союзы а?за?ы (1971), БАССР-?ы? ат?а?ан?ан м???ни?т эшм?к?ре (1978), РСФСР-?ы? ат?а?ан?ан м???ни?т эшм?к?ре (1988)
[24]
[25]
.
- ??йфуллин Абдрахман З?йнулла улы
?
Советтар Союзы Геройы
(
1945
)
- ??лин Венер Й???ф?р улы
(2.04.1937), ?алим-механик-математик, ю?ары м?кт?п у?ытыусы?ы. Физика-математика ф?нд?ре кандидаты (1972), ?лк?н ?илми хе?м?тк?р (1981).
Р?с?й Федерация?ыны?
Д??л?т премия?ы лауреаты (2000), II д?р?ж? ≪Ватан алдында?ы хе?м?тт?ре ?с?н≫ ордены кавалеры (1999).
М?сетле
ауылынан.
- ??лина Рафи?а Ары?лан ?ы?ы
(15.03.1951), театр актёры,
Баш?ортостан Республика?ыны?
халы? артисы (1994).
Я??ыйорт
ауылынан.
- ??би?улла Зарипов
(1961?2001) ? таныл?ан
баш?орт
ша?иры ??м журналисы,
Баш?ортостан
Я?ыусылар союзы а?за?ы (1999).
- Илемб?това Азалия Ф?тт?х ?ы?ы
(1.01.1978), ?алим-этнограф, ш?р?и?тсе. Тарих ф?нд?ре кандидаты (2006). Малая? ауылынан.
- Иск?нд?рова Х?ниф? Сираж ?ы?ы
? Социалистик Хе?м?т Геройы, СССР-?ы? халы? у?ытыусы?ы.
- Й?нд?рин Дияс Хатип улы
(
20 ?инуар
,
1940
,
Ла?ыр
ауылы) ? тарихсы, тарих ф?нд?ре докторы.
- ?олм?х?м?тов Энгельс В?рис улы
? Баш?ортостан Республика?ыны? ат?а?ан?ан юрисы, ≪Халы?тар Ду?лы?ы≫ ??м Салауат Юлаев ордендары кавалеры.
- Львов Михаил Давыдович
(??битов Р?ф??т Д??л?тша улы) (4.01.1917 ? 25.01.1988) ?
рус
совет
ша?иры, 1944 йылдан
СССР Я?ыусылар союзы
а?за?ы.
Б?й?к Ватан ?у?ышында
?атнашыусы. 1-се ??м 2-се д?р?ж? Ватан ?у?ышы,
Хе?м?т ?ы?ыл Байра?
,
Халы?тар Ду?лы?ы
??м
≪Почёт Билд??е≫
ордендары кавалеры.
- Сафуан ?либай
(1941?2014) ? билд?ле
баш?орт
ша?иры ??м журналисы,
??лимов С?л?м исеменд?ге республика й?шт?р премия?ы
(1986) ??м
Баш?ортостан Республика?ыны?
балалар ??м ??мер??р ???би?те ?лк??енд?ге
???и? Д??л?тшина
исеменд?ге д??л?т премия?ы (2013) лауреаты,
ЮНЕСКО
-ны?
Г. Х. Андерсен
исеменд?ге Халы?-ара Ма?таулы дипломы эй??е (1996),
Баш?ортостанды?
ат?а?ан?ан с?н??т эшм?к?ре (1991),
Салауат Юлаев ордены
кавалеры.
- ?минев Тельман ??зиз улы
(
рус.
Аминов Тельман Газизович
,
20 ?инуар
1936 йыл
) ? химия ф?нд?ре докторы, профессор, Р?с?й Т?би??т ф?нд?ре Академия?ыны? м?хбир а?за?ы
[26]
[27]
.
Малая?
ауылында тыу?ан.
- ?б?б?керов Риза В?хит улы
? совет д??л?т эшм?к?ре.
Баш?орт АССР-ыны?
М??ариф халы? комиссары (
1930
?
1935
).
- Пепеляев Пётр Кузьмич
? Дан орденыны? тулы кавалеры.
- Рафи?ов ??бб?с ?абдрафи? улы
(26.03.1899 ? 1982) ? д??л?т ??м хужалы? эшм?к?ре. 1939?1944 йылдар?а Салауат район Советы р?йесе.
Баш?орт АССР-ыны?
2-се ??м 3-с? са?ырылыш
Ю?ары Советы
депутаты. БАССР Ю?ары Советы Президиумы,
КПСС-ты? Баш?ортостан ?лк? комитеты
??м СССР Журналистар союзы а?за?ы,
РСФСР
-?ы? персональ пенсионеры.
Хе?м?т ?ы?ыл Байра?
,
?ы?ыл Йондо?
??м ике
≪Почёт Билд??е≫ ордены
кавалеры
[28]
.
- Ф?тихова Римма М?х?м?т ?ы?ы
(1.08.1948), ?алим-педагог ??м психолог, ю?ары м?кт?п у?ытыусы?ы. Психология ф?нд?ре кандидаты (1982), педагогия ф?нд?ре докторы (2001), профессор (2003).
Р?с?й Федерация?ыны?
почётлы ю?ары ??н?ри белем бире? хе?м?тк?ре (2006),
Баш?ортостан Республика?ыны?
ат?а?ан?ан м??ариф хе?м?тк?ре (2008) ??м м??ариф отличнигы (1995).
Малая?
ауылынан
[29]
.
- Ш???йепов В?кил Шакир улы
? баш?орт милли музыка ?оралдарын эшл?? ??м реставрациялау о?та?ы (
1936
?
2017
)
- ?абдрахман С???и
(1889 йылды? 14 марты ? 1965 йыл) ? К?нсы?ышты ?йр?не?се билд?ле ?алим, татар ??м ?зб?к ???би?тт?ре тарихы ?лк??ене? белгесе
[30]
[31]
.
- Абдуллин Маз?ар ?ил?жетдин улы
(29 декабрь 1912 йыл ? 25 август1942 йыл),
Б?й?к Ватан ?у?ышында
??л?к бул?ан я?ыусы, журналист.
1-се И?елбай
ауылынан.
- ?ирфанов В?кил К?ли улы
(25 ?инуар 1909 йыл ? 10 май 1980 йыл) ? агробиолог, ауыл хужалы?ы ф?нд?ре докторы (1965), профессор (1967), РСФСР-?ы? ат?а?ан?ан ф?н эшм?к?ре (1969), БАССР-?ы? ат?а?ан?ан ф?н эшм?к?ре (1957), Баш?орт АССР-ыны? Ю?ары Советы Р?йесе (1975?1979)
[32]
[33]
.
- ?а?ый С???и
(25 март 1883 йыл ? 1933 йыл) ? баш?орт я?ыусы?ы, т?ржем?се, педагог
[34]
[35]
.
- Ямалиев Памир Камалетдин улы
(26 май 1942 йыл ? 27 март 1999 йыл) ? совет ??м Р?с?й биатлонсы?ы, тренер, биатлон буйынса спорт мастеры (1969), Р?с?й?е? ат?а?ан?ан тренеры (1994)
[36]
[37]
.
- ↑
Салауат районын Марс Кашапов ет?кл?не. ≪Башинформ≫ м??л?м?т агентлы?ы, 2017, 3 март
(Тикшереле? к?н?: 3 март 2017)
- ↑
Предварительная оценка численности населения Республики Башкортостан на 1 января 2016 года по муниципальным образованиям
(билд??е?)
.
Дата обращения: 21 февраль 2016.
Архивировано
21 февраль 2016 года.
- ↑
перепись населения СССР 1939 года
- ↑
4,0
4,1
4,2
4,3
4,4
4,5
Население Башкортостана:XIX-XXI века: статистический сборник.
? 2008. ? Б. 448.
- ↑
перепись населения СССР 1959 года
- ↑
перепись населения СССР 1970 года
- ↑
перепись населения СССР 1979 года
- ↑
перепись населения СССР 1989 года
- ↑
Всероссийская перепись населения 2002 года
- ↑
1.5. Численность населения республики Башкортостан по муниципальным образованиям на 1 января 2009 года
- ↑
Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года
(уры?)
.
Дата обращения: 2 ?инуар 2014.
Архивировано
18 май 2015 года.
- ↑
Всероссийская перепись населения 2010 года
- ↑
Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года
(уры?)
.
Дата обращения: 31 май 2014.
Архивировано
16 май 2013 года.
- ↑
Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. ? М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. ? 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов)
(уры?)
.
Дата обращения: 16 ноябрь 2013.
Архивировано
12 октябрь 2013 года.
- ↑
Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года
(уры?)
.
Дата обращения: 2 август 2014.
Архивировано
10 август 2014 года.
- ↑
Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года
(уры?)
.
Дата обращения: 6 август 2015.
Архивировано
23 сентябрь 2015 года.
- ↑
Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
(уры?)
(5 октябрь 2018).
Дата обращения: 15 май 2021.
Архивировано
8 май 2021 года.
- ↑
Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года
(уры?)
(31 июль 2017).
Дата обращения: 31 июль 2017.
Архивировано
31 июль 2017 года.
- ↑
26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года
?
Р?с?й Федерация?ы статистика федераль хе?м?те
.
- ↑
Численность населения муниципальных образований Республики Башкортостан
? 2019. ? Б. 62.
- ↑
Таблица 5. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, муниципальных округов, городских и сельских поселений, городских населенных пунктов, сельских населенных пунктов с населением 3000 человек и более
.
Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года
. На 1 октября 2021 года. Том 1. Численность и размещения населения
(уры?)
(XLSX)
.
Дата обращения: 1 сентябрь 2022.
Архивировано
1 сентябрь 2022 года.
- ↑
Итоги Всероссийской переписи населения по Республике Башкортостан
(билд??е?)
(pdf). Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Башкортостан.
Дата обращения: 5 март 2013.
Архивировано
9 март 2013 года.
(недоступная ссылка)
- ↑
??бделха? ??йнуллин. Салауат то?омдары. - "Баш?ортостан", 2004, 6 май.
- ↑
[http://
https://ru.wikipedia.org/wiki/Гирфанов,_Агиш_Шаихович
]
- ↑
Агиш Гирфанов
(недоступная ссылка)
- ↑
Аминов Тельман Газизович
- ↑
Аминов Тельман Газизович
- ↑
Илишевский историко-краеведческий музей. Официальный сайт. Илишевская историческая энциклопедия. Рафиков Габбас Габдрафикович
(рус.)
(Тикшереле? к?н?: 22 март 2019)
- ↑
Баш?орт энциклопедия?ы ? Ф?тихова Римма М?х?м?т ?ы?ы
2016 йыл 21 апрель
архивлан?ан
.
(Тикшереле? к?н?: 16 июль 2018)
- ↑
Кто есть кто: Габдрахман Сагди. Журнал ≪Татарстан≫, N 2, 2004 г.
2017 йыл 7 февраль
архивлан?ан
.
- ↑
Габдрахман С?гъди
- ↑
Личности. Парламентарий, учёный, руководитель
2017 йыл 7 февраль
архивлан?ан
.
- ↑
Гирфанов Вакиль Калеевич // Башкирская энциклопедия
2017 йыл 7 февраль
архивлан?ан
.
- ↑
Энциклопедия Башкирии // Сагди Мухаметхади
- ↑
Мухаметхади Сагди
- ↑
Ямалеев Памир Камалетдинович // Башкирская энциклопедия
- ↑
Всероссийские соревнования по биатлону заслуженного тренера России Памира Ямалеева
2017 йыл 3 ?инуар
архивлан?ан
.
- Хисамитдинова Ф. Г.
Башкирская ойконимия XVI?XIX вв. Уфа, Башкирское книжное издательство, 1991
- Асфандияров А. З.
История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001, 116?121 с.
- Асфандияров А. З.
Любезные вы мои… Уфа: Китап, 1992, с.18
- Гвоздикова И. М.
Салават Юлаев. Следственные материалы. Уфа, 1974
- Ахмадиев Б. Х., Гафаров Х. А., Гибадуллин В. Г.
На земле легендарного Салавата. Уфа, 1988
- Земля салаватская, земля батыра./ Автор-составитель: Сабирьянова С. Г. ? Уфа: АН РБ, Гилем, 2010. ? 400 с.
(рус.)
- Илишев И.Г и др.
Салават Юлаев. Энциклопедия. Уфа: Научное издательство ≪Башкирская энциклопедия≫, 2004
- Мухаметдинов Р.К.
Яровая пшеница на северо-востоке Башкортостана". Уфа, 1973