한국   대만   중국   일본 
Биксурин Мирс?лих Мирс?лим улы ? Википедия Эст?лекк? к?серг?

Биксурин Мирс?лих Мирс?лим улы

Википедия ? ирекле энциклопедия м??л?м?те
Мирс?лих Мирс?лим улы
Биксурин
Тыу?ан к?н?

16 февраль 1819 ( {{padleft:1819|4|0}}-{{padleft:2|2|0}}-{{padleft:16|2|0}} )

Тыу?ан урыны

Ырымбур , Ырымбур губерна?ы

Вафат к?н?

7 март 1903 ( {{padleft:1903|4|0}}-{{padleft:3|2|0}}-{{padleft:7|2|0}} ) (84 й?ш)

Вафат урыны

Ырымбур , Ырымбур губерна?ы

Ил

Рәсәй империяһы  Р?с?й империя?ы

?илми даир??е

лингвистика

Награда ??м премиялары
III дәрәжә Изге Владимир ордены
III д?р?ж? Изге Владимир ордены
IV дәрәжә Изге Владимир ордены
IV д?р?ж? Изге Владимир ордены
II дәрәжә Изге Анна ордены
II д?р?ж? Изге Анна ордены
II дәрәжә Изге Станислав ордены
II д?р?ж? Изге Станислав ордены
III дәрәжә Изге Станислав ордены
III д?р?ж? Изге Станислав ордены

Биксурин Мирс?лих Мирс?лим улы ( 16 февраль 1819 йыл ? 7 март 1903 йыл ) ? тел белгесе, м??риф?тсе, педагог ??м й?м???т эшм?к?ре. Статский советник, генерал. Баш?ортостанды? м??ариф тарихында, ф?н ??м м???ни?т ??ешенд? ??енс?лекле э? ?алдыр?ан эшм?к?р. Рус география й?м?и?те Ырымбур б?легене? тулы хо?у?лы а?за?ы. Р?с?й империя?ыны? 3?с? (1873) ??м 4?се (1867) д?р?ж? Изге Владимир, 2?се д?р?ж? Изге Анна (1869), 2?се (1866) ??м 3?с? (1864) д?р?ж? Изге Станислав ордендары кавалеры.

Биография?ы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Мирс?лих Мирс?лим улы Биксурин 1819 йылды? 16 февраленд? [1] тыу?ан. Уны? тыу?ан урыны тура?ында д?й?м фекер ю?. ?н??р ?сф?нди?ров уны 1820 йылда Ырымбур губерна?ы Ст?рлетама? ?й??е Ст?рлетама? ауылында ер?е? баш?орт ?аил??енд? ты??ан тип и??пл??? [2] , Р?шит Ш?к?р 1819 йылда Ырымбур ?ала?ында б?лг?нл?кк? т?шк?н дворян ?аил??енд? тыу?ан тип и??пл?й [3] .

1830 йылда Ырымбур?а?ы Неплюев х?рби училище?ына у?ыр?а инеп, 1838 йылда, коллежский регистратор д?р?ж??ен? лайы? булып, ?ур у?ыш мен?н тамамлай. Башта Ырымбур сик буйы комиссия?ында т?ржем?се вазифа?ын баш?ара. Ти???н Неплюев кадет корпусына ??р?п , фарсы ??м баш?орт , татар , ?а?а? телд?ре у?ытыусы?ы булып урынлаша, ??мерене? т?п ?л?ш?н ошо эшк? арнай. 1850?1869 йылдар?а бер ?к ва?ытта ?а?а? балалары м?кт?бенд? рус, ?а?а?, татар телд?рен у?ыта.

1860 йылдар урта?ында, т?ржем?се булара?, рус армия?ыны? Урта Азия?а х?рби походтарында ?атнаша, Т?рк?стан делегация?ы составында, баш т?ржем?се сифатында, Санкт-Петербургка бара. Ю?ары х?рби звание ? генерал д?р?ж??ен алыу?а ?лг?ш?. Ф?н , ?илем ?лк??енд?ге хе?м?тт?ре, педагогик эшм?к?рлеге ?с?н Р?с?й география й?м?и?тене? а?за-хе?м?тк?ре ??м ошо й?м?и?тте? Ырымбур б?легене? тулы хо?у?лы а?за?ы итеп ?айлана, орден ??м ми?алдар мен?н б?л?кл?н?. Уны? ш?кертт?ре ара?ында баш?ортто? ??м ?а?а?ты? ата?лы м??риф?тсел?ре М. ?м?тбаев ??м И. Алтын?арин ?ыма? оло ш?хест?р бар. 1879 йылда отстав-ка?а сы?ып, Ырымбур губерна канцелярия?ында штаттан тыш махсус йомоштар чиновнигы бурысын ?т?й башлай.

Ата?лы баш?орт м??риф?тсе ?алимы ??м ша?ир М?х?м?тс?лим ?м?тбаев 1887 йылды? 12 ?инуарында ?ф?н?н ?ырым?а барышлай, Ырымбур?а кереп, остазы генерал Биксурин мен?н к?решеп, а?а?, у?а арнап, ≪Остаз Мирсалих Биксурин?а≫ тиг?н ши?ырын я?а.

Ырымбур йортона кер??м, ул ш??р?

Ни бул?ан инде, ал?ам ч?нд б??р?.

Шул ?илем бакса?ында ?ин с?рри ?фраз,

Яр?амы?ды кур??т бе?г?, сере? ас, ?

тип, М. ?м?тбаев М. Биксуринды? ?илемлелеген, у?ымышлылы?ын ю?ары к?т?реп ма?тай, у?а дан йырлай [4] . Мирсалих Биксуринды? ?илми-педагогик эшм?к?рлегенд? айырыуса ?имм?тле бер хе?м?т бар. Уны? т?п н?сх??енд? тулы исеме ошондай:

≪Начальное руководство к изучению арабского, персидского и татарского языков с наречиями бухарцев, башкир, киргизов и жителей Туркестана с русско-персидско-татарскими словами, расположенными по предметам, разговорами и прописями≫.

Китап ике м?рт?б? н?шер ител?: 1-се ба?ма?ы Ырымбур?а, 1859 йылда; 2-се ба?ма?ы ?азанда, 1869 йылда ба?ылып сы?а. (Тикшерене?сел?р уны, ????тт?, ?ы??аса ≪Начальное руководство…≫ й?ки ≪Башлан?ыс ?улланма…≫ тип й?р?т?л?р.) ≪Башлан?ыс ?улланма…≫ ? к?п й???тт?н бик ??енс?лекле хе?м?т. Автор баш?орт, ?а?а?, татар телд?рене? фонетик ??м грамматик т???л?ш?н йыш ?ына ??р?п, фарсы ??м рус телд?ре мен?н са?ыштырыу планында тикшер?.

Хе?м?т был й???тт?н баш?орт ??м, ??м?м?н, т?рки тел белеменд? ??р??ш телд?р?е са?ыштырма ?йр?не??е? т??ге т?жриб??е и??пл?н?. К?рг??м? материалдар сифатында М. Биксурин ??р телде? ??ен? ген? хас фольклор ??м я?ма ???би?т ?лг?л?рен? м?р?ж???т ит?, китапта бер юлы ике ???лекс? урынлаштыра. ???лекс?л?, баш?а телд?р?е? л???т ?лг?л?ре мен?н берг?, баш?ортса 53 ??? килтерел?, улар ??р?п, фарсы ?????ре мен?н са?ыштырыла. ?улланмала ?орау?ар ??м яуаптар р??ешенд? русса, фарсыса ??м т?ркис? текстар т??дим ител?. Китапта саф баш?орт теленд? ≪Батыр батшаны? ?ки?те≫ тиг?н халы? хик?й?тене? ба?ылыуы ?ур ???ми?т ?а?ана. И?ке ??р?п имл??е мен?н я?ыл?ан был хик?й?тк?, профессор Ж. ?. Кейекбаев билд?л?г?нс?, тел ?илеме к??леген?н ?ара?анда ≪нинд?й?ер д?р?ж?л? б?т?н баш?орт ??йл?шт?рене? элементтары индерелг?н≫ [5] .

Мирс?лих Биксурин ≪?азан университетыны? ?илми я?малары≫нда ≪?с ту?ан≫ тиг?н баш?орт ?ки?тен ба?тырып сы?ара [6] . ≪Ике ???р?е? д? теле бе??е? быуатты? 20-се йылдарында ??р?пс? шрифт мен?н баш?ортса я?ыл?ан текстар?ан стиль я?ынан да, лексик ??м грамматик й???тт?н д? ?лл? ни айырылмай. Был к?ренеш нинд?й?ер д?р?ж?л? М. Биксуринды баш?ортто? я?ы (милли) я?ма?ын башлап еб?ре?сел?р?е? бере?е тип ?арар?а хо?у? бир?≫ [7] .

Мирс?лих Биксуринды? ≪Башлан?ыс ?улланма≫?ын академик А. Н. Кононов т?? башлап ≪баш?орт грамматика?ын билд?ле д?р?ж?л? системалы тасуирлаусы≫ хе?м?т булара? ба?аланы [8] .

1870 йылда М. Биксурин м?х?ррирлегенд? баш?орт ??м татар йыр?ары йыйынты?ы донъя к?р? [9] . Бында баш?орт йыр?ары ??р?п графика?ы мен?н т?п н?сх??енд? ??м русса?а т?ржем?л? ба?ып сы?арыла.

Был хе?м?тт?ре ??м к?п йыллы? эшм?к?рлеге М. Биксуринды талантлы ?алим-педагог, лингвист, фольклорсы булара? к?? алдына ба?тыра. ?? хал?ыны? ауы?-тел ижады ?лг?л?рен йыйыу эше мен?н ул й?ш са?ынан, 1840 йылдар?а у?, ?ы?ы??ына ??м баш?орттар ара?ынан т??гел?р??н булып башлап еб?р?. Баш?орт илене? т?рл? т?б?кт?рен?н ул йыр?ар, ?ки?тт?р, хик?й?тт?р, легендалар я?ып ала. Уны? тарафынан я?ып алын?ан фольклор материалдарыны? бер ?л?ш? ?улъя?ма х?ленд? х??ерге Р?с?й Ф?нд?р академия?ыны? ?ф? ?илми ???ге китапхана?ында ?а?лана. М. Биксуринды? фольклорсылы? эшм?к?рлеге махсус ?йр?не??е, ул йый?ан материалдар ??м, ??м?м?н, уны? к?п я?лы ?илми мира?ы айырым том итеп туплап, ба?ып сы?арыу?ы к?т?.

Мирс?лих Биксуринды? ижадында Т?рк?стан т?й?ген? арнал?ан тарихи-этнографик ??м публицистик хе?м?тт?ре ??енс?лекле урында тора. Р?с?й армия?ы составында Урта Азия?а походтар?а ?атнашыу ????мт??енд? я?ыл?ан бындай м???л?л?р?ен, бер ?л?ш?н ул, айырым йыйынты? итеп туплап, ба?тырып сы?ара [10] . М. Биксурин я?малары Урта Азияны? география?ы, т?би??т ??енс?лект?ре, унда й?ш?г?н халы?тар?ы? тормош-к?нк?реше, хужалы? система?ы, ижтима?и м?н?с?б?тт?ре, матди ??м рухи м???ни?те буйынса к?рк?м бер ???би-тарихи ?омарт?ы ?анала. Был китап?а инг?н м???л?л?р, академик ?айса Х?с?йеновты? ба?алауы буйынса, ≪м??л?м?тт?р байлы?ы, зир?к к???те?с?нлеге, практик т??димд?ре, энциклопедик ки? ?араштары мен?н х??ер ?? хайран ит?≫ [11] .

Ата?лы м??риф?тсе, педагог ??м ?алим Мирсалих Биксуринды? ишле ?аил??енд? д?рт ул, д?рт ?ы? т?рби?л?неп ??е?е тура?ында ла ?йтеп ?терг? к?р?к. Улдары Мирйософ, Мир?б?б?к, Мирм?хм?т, Миря?уп, ?ы??ары З?л?йха, Х??ис?, Фатима, З??р? исемле булып, ?с улы Неплюев кадетлы? корпусын тамамлай ??м офицер?ар булып кит?, бер улы ? Мирйософ ? ?илем юлын ?айлап, Ырымбур ?илми архив комиссия?ыны? х??и?и а?за?ы тиг?н д?р?ж?ле исем алыу?а ?лг?ш?.

Мирс?лих Мирс?лим улы Биксурин, 84 й?шк? етеп, 1903 йылда тыу?ан ?ала?ы Ырымбур?а донъя ?уя.

Уны? исеме баш?орт ф?не ??м м???ни?те тарихында ??й?т ?ур ??м ма?таулы урында тора.

И?к?рм?л?р [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  1. Календарь знаменательных и памятных дат Республики Башкортостан на 2019 год 2019 йыл 14 февраль архивлан?ан .   (рус.)   (Тикшереле? к?н?: 9 февраль 2019)
  2. Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. ? Уфа: Китап, 2009, C.134
  3. Башкирская энциклопедия. В 7 т. Т.1. ? Уфа: Башк. энцикл., 2009, С. 470.
  4. ?м?тбаев М. И. Й?дк?р / Т????се, баш ??? я?ыусы, а?латмалар бире?се ?. С. ?унафин. Яуаплы м?х?ррире ?. Б. Х?с?йенов. ?ф?, 1984. 88?91 се битт?р
  5. Ж. ?. Кейекбаев. Х??ерге баш?орт телене? лексика?ы ??м фразеология?ы: У?ыу ?улланма?ы. ?ф?, 1996. 31-се бит
  6. Ученые записки Казанского университета. Вып. З-й. 1861
  7. Баш?орт ???би?те тарихы. 6 томда. 2-се том. ?ф?, 1990. 46-сы бит
  8. Кононов А. Н. История изучения тюркских языков в России: Дооктябрьский период. Л.: Наука, 1982. 256-сы бит
  9. Записки Оренбургского отдела Русского географического об-щества. Вып. 1-й. 1870
  10. Бекчурин М. М. Туркестанский край. Казань, 1872
  11. ?айсин X. Биксурин генерал ? баш?орт м??риф?тсе?е // Ватандаш. 1996. № 2

???би?т [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

?ылтанмалар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]