| Климат
|
Д?й?м характеристика
Климат тибы
Йыллы? уртаса температура,
°C
Температура айырмалылы?ы, °C
|
континенталь
+0,3
|
Температура
Максималь, °C
Минималь, °C
|
|
Яуым-т?ш?м
Яуым-т?ш?мд?р ?аны,
мм
?ар ?атламы
, айлы?
|
600
4?5
|
Ел
Елде? уртаса ти?леге,
м/с
|
4,3
|
?ауа дымлылы?ы
?ауа дымлылы?ы, %
|
78
|
Болотлоло?
Д?й?м, балдар
И? а?, балл
|
7,1
5,3
|
?ояш бал?ышы
?ояш бал?ышы, с???т
|
3444
|
Баш?ортостана климаты
? Баш?ортостан Республика?ында?ы климат.
Баш?ортостан климаты карта?ы
?г?р тарихилы? принцибын, шулай у? тарихи ??м логик бер??млек принцибын ?уллан?а?, тау то?омдары ??м улар мен?н б?йл?нг?н фай?алы ?а?ылмалар артынса бе? климатты ?арар?а тейешбе?. Ул геологик тарихта тау то?омдары артынса барлы??а килг?н атмосфераны? ??с?нлект?рен са?ылдыра.
Тарихилы? принцибын к???теп, и? т???? климатты? барлы??а киле? шарттарын асыр?а, детерминизм принцибына таянып, с?б?пт?р?е, й??ни климатты барлы??а килтере?се фактор?ар?ы асыр?а к?р?к. Улар ара?ында т?п шарттар т?б?нд?гел?р:
- Баш?ортостанды?
уртаса б?лк?тт?ге урыны.
- Ди?ге???р??н ??м океандар?ан йыра?лы?ы.
- К?нбайыштан
К?нсы?ыш-Европа тиге?леге
мен?н сикл?не?е.
- К?нсы?ышта
Урал тау?ары
.
- Т?рл???
Баш?ортостанды? уртаса б?лк?тт?ге урыны уны? климатыны? уртаса ?ит?алы?ын билд?л?й. Уны? ди?ге? ??м океандар?ан йыра?лы?ы климатты? ?ит?а климатына хас булыуын к?с?йт?. Ошо ике к?р??ткес берг? ?ушылып, Баш?ортостанды? к?п ?л?ш?нд?ге клима йо?онто?о т?рл?с?. Атлантик океан ?ауа?ы к?нбайыштан ??м к?нья?- к?нбайыштан ?теп ин?, ул ??е мен?н яуым-т?ш?м алып кил?, ?ышын к?нд? йомшарта, й?йен селл?не к?мет?. Арктиканы? ?ал?ын ?оро ?ауа?ы йо?онто?онда, кире?енс?, ?ышын к?н ?ыуыта, й?йен э?елек ??рел? т?ш?. Арктик ?ауа масса?ы тарал?анда ая? ?оро к?нд?р тора. ? тропик ?ауа э?е ?оро к?нд?р алып кил?. Климат?а Атлантик океандан ??м Арктиканан килг?н ?ауа массаларыны? йо?онто?о бик ?ур. Баш?ортостанды шулай у? Урта Азияны? ?ит?а тропик ?ауа массалары, ?ир?гер?к бул?а ла Урта ди?ге??е? тропик ?ауа?ы сол?ап ала
Республика территория?ында ?ауа массаларыны? йыш алмашынып тороуы ?ауа торошоно? ?ыр?а ??г?ре?с?нлеген? ??м айырым йылдар?а тоторо?ло булмауына килтер?. Урал тау?арыны Баш?ортостан климатына йо?онто?о ?ур. Атлантиканы? ?ауа массалары Урал тау?арына килеп б?релеп, уны? к?нбайыш битл????ре буйлап ??к? к?т?рел?. Шунда ?кренл?п ?ыуына ??м дымдан бушана. Шу?а к?р? Уралды? к?нбайыш ит?кт?ренд? яуым-т?ш?м К?нбайыш Баш?ортостанда?ы?а ?ара?анда к?бер?к (йылына 600 мм ??м унан да ашыу). Климатты барлы??а килтере?се шарттар?ы? артынса, тарихилы? принцибына ярашлы р??ешт?, инде климатты? ва?ыт ??м урын арауы?ында нисек ??г?ре?ен ?арайы?. К?нбайыш Баш?ортостанды? климаты к?нбайыштан к?нсы?ыш?а табан ??м к?нья?тан т?нья??а ?арай ??г?р?. К?нбайыштан к?нсы?ыш?а табан х?р?к?т итк?нд? уртаса йыллы? яуым-т?ш?мд?? арта барыуы ?и?ел?. М???л?н, к?нбайышта, Б?г?лм?-Б?л?б?й ?ал?ыулы?ында, был д??м?л йылына 400 мм-?а ет?, ? А?и?ел йыл?а?ынан к?нсы?ыш?а ?арай 600 мм-?а арта. К?нсы?ыш й?н?лешт? уртаса йыллы? температура, кире?енс?, К?нбайыш Баш?ортостанда 2,5°-тан, К?нья? Уралды? к?нбайыш битл????ренд? 2°-?аса т?б?н т?ш?. К?нья?тан т?нья??а табан х?р?к?т итк?нд? уртаса йыллы? температураны? т?б?н?йе?е та?ы ланы?ыра? ?и?ел?. Йыл ми?гелд?ре ара?ында температураны? тирб?ле?е та?ы ла ю?арыра?. ?ышын ?ыуы?тар ?50°-?аса ет?, й?йен ?ауа 40°-?а тиклем ?ы?а. ?ыш бында ????тт? ноябрь урталарында башлана. Ошо ва?ытта ?ар ята, ?ыуы?тар бул?ылап тора, шулай ?а йыш ?ына Атлантика ?ауа массалары йылы к?нд?р килтер?, епшек ?ар, хатта ям?ыр ?а яуып ?уя. И? ?ыуы? ай ? ?инуар. Уны? уртаса айлы? температура?ы ?15°.
Я? мартты? ?с?нс? ун к?нл?г?н?н башлана. Апрелде? т??ге ярты?ында ?ар ирей, йыл?алар асыла, май?а и?? а?астар й?ш?р?, ?мм? к?нд?р йыш ?ына ?апыл ?ыуытып еб?ргел?й. Арктиканы? ?ал?ын ?ауа массалары бында?ы ба?са ??м с?се?лект?р ?с?н ??л?к?тле ?ырау?ар алып кил?.
Й?й?е? и? э?е айы ? июль. Уртаса айлы? температура июлд? 19° сама?ы. Й?йге к?нд? ?ауа торошо ?ауа массаларыны? йо?онто?о мен?н билд?л?н?. ?лк?не к?нья?тан килг?н тропик ?ауа массалары сол?ап ал?ан м?лд? бында ?оро э?е к?нд?р о?а? ?ына тороуы м?мкин. Бындай йылдар йыш ?ына ?ороло?ло кил?. Атмосфера ба?ымы т?шк?нд? бында Атлантиканан циклондар б?реп ин?. Улар э?електе к?мет? ??м ям?ыр алып кил?.
Таулы Баш?ортостанды? ??м уны? Урал аръя?ыны? климат шарттарын к?п й???тт?н Урал тауы билд?л?й. Климат карта?ы буйынса тау?ар?а?ы уртаса йыллы? яуым-т?ш?м ми?дарыны? арта барыуын (600 мм ??м к?бер?к) к?ре?е ?ыйын т?гел. Тау?ар?а к?т?релг?н ?айын уртаса йыллы? температура яйлап ?ына т?б?н?й? (0,5°-?аса). Тау?ар?а яуым-т?ш?м ми?дарыны? артыу ??м температураны? т?б?н т?ш?? с?б?бе ?е?г? билд?ле. Бейеклекк? ?арап температураны? т?б?н?йе?е й?йен ?ал?ын к?нд?р?е? осор?о ?ы??арта. 1000 м ??м унан да бейегер?к урындар?а ?ыш тиге?лект?гег? ?ара?анда 1,5?2 ай сама?ы о?айлыра?. ?ар ?атламы октябр?? ?к ята ??м май айына тиклем ?у??алмай. К?нья? Урал тау?арында ?инуар?ы? уртаса айлы? температура?ы ?16°, июлдеке 17°.
Баш?ортостанды? Урал аръя?ында климат шарттары ??г?ре?с?н. Уртаса йыллы? яуым-т?ш?м 300 миллиметр?аса к?мей. Июлд? уртаса айлы? температура 19°-?а са?лы мен?, ? ?инуар?ы? уртаса айлы? температура?ы, Таулы Баш?ортостанда?ы ке?ек, ?16° к?й?нс? ?ала, К?нбайыш Баш?ортостан мен?н са?ыштыр?анда, Урал аръя?ыны? климаты ша?тай ?орора? ??м ?ит?аны?ы. К?нья? Урал К?нбайыш Баш?ортостанды? уртаса ?ит?а климаты мен?н Баш?ортостанды? Урал аръя?ында?ы ?ит?а климаты ара?ында ??ен? к?р? бер т?би?и сик ролен уйнай.
Кеше ?> климат ??м климат ?> кеше ??-ара б?йл?нешле. Был йо?онто атмосфераны бысратыу?а са?ыла. Баш?ортостанда атмосфераны? бысраныуы ша?тай ю?ары. Атмосфера?а а?ыулы матд?л?р сы?арыу (ме? тонналар?а): 1987 йылда ? 1809,7 ??м 1996 йылда ? 1417,2, шул и??пт?н транспорт саралары ?алды?тары шу?а ярашлы 661 ??м 678,9 (48,4 % сама?ы), ?ауа?а осорол?ан а?ыулы матд?л?р?е? байта?ы (50%-тан ашыуы) нефть химия?ы комплексы предприятиелары ?л?ш?н? тура кил?. Сы?арыл?ан а?ыулы матд?л?р ара?ында к?к?ртл? ангидрид ярты?ын тиерлек, 32%-ын углекислота, 4%-ын ?аты ки??кс?л?р т?шкил ит?, бынан тыш ?ерк?, фенол, аммиак ??м баш?а зарарлы матд?л?р бар.
Бигер?к т? нефть химия?ы ?оролмалары ??м торба ?тк?ргест?р шартлауы ны? ?ур?ыныс. Был са?та а?ыулы матд?л?р бер юлы ? залп мен?н сы?арыла ??м кешел?р?е? ??л?к булыуы мен?н ?ибр?тле. (??еге?г? билд?ле бул?ан шундай ми?алдар?ы килтереге?. Ни ?с?н бындай авариялар булып тора?)
Зарарлы матд?л?р?е айырыуса к?п сы?арыу с?н???т ???кт?ренд? ?
?ф?
,
Ст?рлетама?
,
Салауат
??м
Ишембай
?а к???тел?. 1980?1985 йылдар?а зарарлы матд?л?р?е атмосфера?а осороу ?ф?л? й?ш?г?н ??р кеше и??бен? йылына 400 килограмдан ашып китте, был Р?с?й буйынса уртаса к?р??ткест?н д? ю?арыра?.
Бысратыу?ы к???теп тороу т?гел, ? у?а ?аршы к?р?ш ? бына н?м? х??ер и? м??име. Т?би??тте ?а?лау сараларыны? ?т?лешен Баш?ортостан Республика?ы Экология ??м т?би??тте фай?аланыу буйынса д??л?т комитеты тикшереп тора. 1992 йылдан ≪Баш?ортостан Республика?ыны? экология кодексы≫ ??м?лг? индерелде. Предприятиелар?а зарарлы матд?л?р сы?ар?ан ?с?н т?л?? ??м бындай матд?л?р?е сы?арыу?ы? юл ?уйыл?ан к?л?ме билд?л?нг?н. Уны арттырып еб?рг?н осра?та предприятиелар бик ?ур штраф т?л?рг? тейеш.
Баш?ортостанда атмосфера?а газ сы?арыу?ы к?мете?, с?н???т предприятиелары ??м транспорт сараларыны? зарарлы матд?л?р?е ?ауа?а сы?арыуын ?ы??артыу сараларыны? тотош бер комплексы эшл?нг?н. Газ та?артыу ?оролмаларын т????г? бик к?п а?са тотонола. Былар?ы? б?т??е л? ?алаларыбы? ??т?нд?ге ?ауала зарарлы матд?л?р?е ша?тай к?метерг? м?мкинлек бир?с?к.
- К?нбайыш Баш?ортостанда йыллы? яуым-т?ш?м ми?дарыны? уртаса (400?600 мм) булыуы.
- Атлантик ?ауа массаларыны? ба?ып ине?е.
- ?50°-?а етк?н ?ыш?ы ?ыуы?тар.
- Тропик ?ауа массаларыны? ба?ып ине?е.
- Май?а ??м июнь башында ?ырау?ар.
- Баш?ортостанды? Урал аръя?ында атмосфера яуым-т?ш?м?н?? йылына 300 миллиметр?а тиклем к?ме?е.
- 40°-?аса етк?н й?йге селл?.
- Тау?ар?а ?ыуы? к?нд?р?е? осор?о? ?ы??арыуы.
- К?нбайыш Баш?ортостанда 5 ай?а ?у?ыл?ан ?ыш.
- Тау?ар?а уртаса йыллы? яуым-т?ш?м ми?дарыны? 600 мм-?а ??м унан да к?бер?кк? артыуы.
?алып:Климат субъектов Российской Федерации