К?рим Р?шит улы Яманаклы
(
рус.
Керим Джаманаклы
;
?ырымтат.
Kerim Camanaqlı, Керим Джаманакълы
,
татар.
К?рим ?аманаклы
; . К?рим Р?шидов;
?ырымтат.
Kerim Re?idov, Керим Решидов
;
татар.
К?рим Р?шидов
;
21 ?инуар
1905 йыл
}, Ямана?, Евпатория ?й??е, Таврия губерна?ы,
Р?с?й империя?ы
?
1 август
1965 йыл
,
Алабу?а
,
РСФСР
,
СССР
)
?ырым татар?ары
ша?иры, ?алим-
???би?т белгесе
, т?ржем?се ??м фольклорсы,
?ырымтатар
фольклористика?ына ниге? ?алыусы;
СССР я?ыусылар союзы
а?за?ы (1937)
[1]
.
К?рим Яманаклы (К?рим Р?шит улы Р?шитов) 1905 йылды? 21 ?инуарында Р?с?й империя?ы Таврия губерна?ы Ки?л?? ?й??ене? (х??ер Украина Республика?ыны? ?ырым ?лк??е) Ямана? ауылында й???м ??тере?се Абдур?шит Таир ??м Фатима ?мир?мет Р?шитовтар ?аил??енд? тыу?ан. К?рим ?ур ?аил?л? ?лк?н бала була, унда К?римд?н баш?а та?ы ла алты бала: 5 ?усты?ы ??м бер апа?ы була. Бер ?усты?ы ? я?ыусы Меннан Яманаклы (1916?1942).
Башлан?ыс белемде ауыл м?кт?бенд? тамамлай, унан ?у? Симферополь педагогия техникумында у?ый. Техникумды тамамла?андан ?у?, 1928?1929 йылдар?а,
Ба?са?арай
районы ?лм?тархан башлан?ыс м?кт?бенд? у?ытыусы булып эшл?й
[2]
.
1929
-
1934 йылдар?а
Симферополь
педагогия институтында у?ый. Институтны? тарих-филология факультетын у?ышлы тамамлап, 1935?1937 йылдар?а аспирантурала у?ый, параллель р??ешт?
альма-матер?а
???би?т у?ыта. 1937 йылда
?азан д??л?т университетында
?ырымтатар ???би?те классигы Х?с?йен Шамил Ту?тар?азый?а ба?ышлан?ан кандидатлы? диссертация?ын у?ышлы я?лай, л?кин филология ф?нд?ре кандидаты д?р?ж??ен 1940 йылда ?ына ала. 1937 йылда СССР я?ыусылар Союзына ?абул ител?.
1935?1941 йылдар?а К?рим Ямана?лы Ба?са?арай?а й?ш?й. Тел ??м ???би?т ф?нни-тикшерене? институтында фольклор секторын ет?кл?й.
Б?й?к Ватан ?у?ышыны?
т??ге к?нд?ренд?, баш?а я?ыусылар?ы? ?аил?л?ре мен?н берг?, К. Ямана?лыны? ?аил??е л? Симферополд?н эвакуациялана. ?у?ыш ва?ытында ?атыны ??м ике бала?ы Татарстанда й?ш?й.
Был йылдар?а матбу?атта ≪???би?т ??м ???би?тте ?йр?не? терминдары≫, ≪Ша?ир ??м?р Ипчи≫, ≪?йтешт?р ??м бейе? йыр?ары≫, ≪Хик?й?тт?р≫ исемле ?илми хе?м?тт?ре, айырым я?ыусылар?ы? ижадтарына ?ара?ан к?л?мле м??ал?л?ре ба?ылып сы?а.
Ша?ир буларак, К?рим Ямана?лыны? исеме
?ырымтатар теленд?ге
к?нд?лек матбугатта ≪Я?ы донъя≫, ≪Й?ш ?е??т≫ газеталары ??м ≪Элг?ре≫ журналы битт?ренд? 1924 йылдан к?рен? башлай. 1927 йылда Ба?са?арай ?ала?ында ≪Азатлы? йыр?ары≫ исемле беренсе ши?ыр?ар йыйынты?ы, артабан ≪Балалар?а Ленин хакында≫ (1939), ≪?с? йыр?ары≫ (1940), ≪Б?хетле халы?ты? б?хетле йыр?ары≫ (1940) тип атал?ан ши?ри китаптары ба?ылып сы?а.
1941
?
1942 йылдар?а
К. Яманаклы фронтта була.
1941 йылды? сентябрен?н 1942 йылды? мартына тиклем К?рим Джаманаклы 361-се у?сылар полкына мобилизациялана, ?ырым фронтында, Перекоп, Керчь, Кубань райондарында бар?ан яу?ар?а ?атнаша. Фронтта пропагандист, батальонды? партия ойошма?ы секретары була, полкты? х?рби тарихын булдырыу буйынса т?рк?мд? ет?кл?й. Перекоп й?н?лешенд? дошман районында бер нис? тап?ыр дивизион разведка?ында ?атнаша. ?у?ыш башлан?андан алып ≪Къызыл Кърым≫ ??м ≪Красный Крым≫ г?зитт?ре мен?н ???ем хе?м?тт?шлек ит?.
[2]
1944 йылды? апреленд? К?рим Яманаклы ?ырым?а кил?: Симферополд? уны? торла?ы емерел? ??м талана. ?ырым АССР-ны? Халы? комиссар?ары советы ?ушыуы буйынса ул
, ?ырымтатар теле
, ???би?те ??м тарихы ф?нни-тикшерене? институты директоры булара?, т???? М?ск??г? РСФСР-?ы? М??ариф халы? комиссариатына ?ырым татар алфавитында?ы ??м орфографияла?ы ??г?решт?р м?сь?л??ен х?л ите? ?с?н еб?рел?, артабан ?ырымтатар?ары м?кт?пт?ре ?с?н д?реслект?р ба?тырыу ?с?н ?азан?а командировка?а кил?. Н?? М?ск???? К. Яманакли ?ырым?а ?айтыу юлын ?амасаула?ан ?ырым татар?арын депортациялау тура?ында бел?. 1944 йылды? 9 июненд? Керим Р?шитов ?зб?к ССР-ыны? М??ариф халы? комиссариаты ?арама?ына ?азан аша Ташкент?а даими эшк? еб?рел?.
?зб?к ССР-ыны? м??ариф халы? комиссариаты К?рим Р?шитов-Ямана?ли?ы С?м?р??ндк? еб?р?, унда М. Горький исеменд?ге С?м?р??нд педагогия институтыны? ?зб?к теле ??м ???би?те кафедра?ы доценты була. 1945 йылда ?аил??ен? ?ушылыу ?с?н
Татарстан?а
к?сеп кил?, махсус к?скенсел?р я?мышынан ?отолоп ?ала. 1945 йылда К?рим Яманаклы Татарстанга к?сеп килерг? р?хс?т ала ??м ??мерене? ?у??ы к?нд?рен? ????р (ул 1965 йылды? 1 авгусында вафат була).
1945 йылдан башлап
Алабу?а
педагогия институтында башта ?лк?н у?ытыусы, ?у?ынан доцент булып эшл?й. 1948 йылда был ю?ары у?ыу йортоно? ???би?т кафедра?ы м?дире итеп т???йенл?н? , ??мерене? а?а?ына тиклем ошо вазифала була. Алабу?ала ???би эшм?к?рлеген дауам ит?; яйлап СССР-?ы? т?рл? ?л?шт?ренд? депортациянан ?у? й?ш?г?н коллегалары ??м я?ыусылары мен?н б?йл?неш булдыра.
Алабуга педагогия институтыны? рус ??м сит илд?р ???би?те кафедра?ында укытыусы, доцент ??м кафедра м?дире булып эш?й.
Алабу?ала
й?ш?г?нд? ??ип, т?п педагогик хе?м?тен?н тыш, ?илми ??м ???би ижат эшен д? дауам иттер?, ши?ыр?ар яза, ?. Ту?ай, ?. Ибра?имов, М.Й?лил ижадтары тура?ында м??ал?л?р, ф?нни ткшерене???р я?ып ба?тыра. Вафатыннан ?у?, 1978 йылда , Ташкентта ??л?мд?шт?ре уны? ≪Ду?тарыма≫ тип исемл?нг?н ?айланма ши?ыр?ар йыйынты?ын ба?тырып сы?аралар.
К.Ямана?лы ? 1934 йылдан СССР (Татарстан) Я?ыусылар берлеге а?за?ы.
К.Ямана?лыны? ?у??ы йылдары ?м?т-Хан Солтанды? тормошо ??м батырлы?тары тура?ында проза ???р??ре ?с?н т?рл? ?алалар архивтарында документтар йыйыу?а арнал?ан. ≪Во имя жизни≫ тиг?н ?улъя?ма?ы СССР я?ыусылар Союзы архивында ?а?лана.
1965 йылды?
1 авгусында Алабу?ала вафат була. Шунда у? татар зыяратында ерл?н?
[2]
.
???би, ???би?т ?илеме, т?ржем? ??м фольклор эшм?к?рлеге
[
??г?ртерг?
|
сы?ана?ты ??г?рте?
]
К?рим Яманак?лы 1924 йылдан алып ши?ыр?ар ба?тыра башлай, улар милли матбу?атта: ≪Енъи дюнья≫, ≪Й?ш ?е??т≫, ≪Къызыл ?ырым≫, ≪Илери≫, ≪Эдебият ве культуры≫, ≪Совет ???би?те≫. ≪Азатлы? йыр?ары≫ ??м ≪?с? йыр?ары≫ ши?ри йыйынты?тары авторы. 1950-се йылдар а?а?ында автор?ы? ???р??ре
?зб?кстанда
н?шер ителг?н ≪Ленин байра?ы≫ ?ырымтатар г?зите битт?ренд? ба?ыла. Ша?ир?ы? ши?ыр?ары
рус теленд?
≪?ырым ша?ир?ары≫ ??м ≪?ырым татар?ары я?ыусылары≫ антологияларында ба?ылып сы?а
[1]
.
?лг?нд?н ?у?, 1973 йылда, Ташкентта К. Яманак?лыны? ≪Ду?тарыма≫ ши?ыр?ар йыйынты?ы ба?ылып сы?а, ул Шемьи-заде
Эшреф Абдураман огълу
к?ренекле ?ырымтатары ша?ирыны? инеш ?????ре мен?н ба?ма?а ??ерл?н?. К. Ямана?лыны? ???би?т ?илеме буйынсв Шамил Ту?тар?азы ?м?р Ипчи ижады тура?ында м???л?л?ре уры? теленд? ≪Халы?тар ду?лы?ы≫ (М?ск??) альманахында ба?ылып сы?а.
Алабу?а осоронда татар классиктары
?абдулла Ту?ай
,
Муса Й?лилде?
тормошо ??м ижады тура?ында м???л?л?ре ба?тыра . К. Ямана?лыны? й?? йыл тулыуына (2005) филология ф?нд?ре докторы, профессор А. Сибгатуллина Алабу?ала татар ??м рус телд?ренд? а? тиражлы ≪Эсерлэр≫ йыйынты?ын ??ерл?й ??м ба?тырып сы?ара
[3]
.
Шулай у? ?у?ыш?а тиклемге
?ырымтатар телен?
т?ржем? итк?н
Джонатан Свифтты?
≪Гулливер с?й?х?тт?ре≫ ? ≪Гулливер великанлар арасында≫ китабы мен?н билд?ле.
Аспирантурала у?ы?ан ва?ытта К?рим Яманак?лы ?ырымды? т?рл? райондарында фольклор экспедициялары мен?н ет?кселек ит?. Тап ошо экспедициялар йый?ан материалдар 1930 йылдар?а?ы ?ырымтатар проза фольклорыны? классик йыйынты?тарына ??ерел?.
А. С. Пушкин исеменд?ге ?ырым тел ??м ???би?т ?илми-тикшерене? институтыны? ?ырымтатар ???би?те ??м фольклоры секторыны? ?лк?н ?илми хе?м?тк?ре булара?, К. Яманак?лы-Р?шитов ?ырымтатар фольклорын ?йр?н?, атап ?йтк?нд?, донъя фольклористика?ыны? ул са?та?ы ?а?аныштарына таянып, уны? жанр классификация?ын эшл?й. Тикшерене?сене? ?илми м???л?л?ре милли ва?ытлы матбу?атта: ≪Енъи дюнья≫ г?зитенд?, ≪Эдебият ве культура≫ ??м ≪Совет ???би?те≫ журналдарында ба?ылып сы?а
[1]
.
1930-сы йылдар?а бер нис? фольклор йыйынты?ын ??ерл?й, т?п н?сх? теленд? ?ырымтатар фольклорын популярлаштырыу?а пионер була:
- "Чынълар ве манелер /Чины и мане (тарихи я?тан ?ырымтатар?ары фольклорыны? беренсе йыйынты?ы);
- ≪Б?хтле халкънынъ йырлары≫ / ≪ Б?хетле халы? йыр?ары≫;
- Массалар/?ки?тт?р (беренсе том).
?у?ыштан ?у??ы осор?а (депортациянан ?у?) К?рим Ямана?лы ?ырым татар фольклористика?ына ??м
1959 йыл
т?ртипк? килтерг?н ??м автор?ашлы?та ба?тырып сы?ар?ан Юсу?ф Бола?т ??м Раим Тынчеров
Ташкентта
?ырымтатар халы? ?ки?тт?рене? я?ы китабын ба?тырып сы?ара.
2007 йылда Симферополд? К. Ямана?лы ??м А. Усеин я?ып ал?ан текстар йыйынты?ынан ?ырымтатар?ары ?ки?тт?ре ≪Къырымтатар хал? масалдары≫ ?ырымтатар?арыны? айырым китабы н?шер ител?, инеш м???л?не К?рим Ямана?лыны? ?ы?ы Нурия ?мирсуинова (Р?шитова) я?а
[1]
.
К?рим Ямана?лы ижадына ю?ары у?ыу йортоно? ≪?ырымтатар ???би?те тарихы≫ ??м 10-сы класс ?с?н ≪?ырымтатар ???би?те≫ д?реслект?ренд? б?лект?р арнал?ан. Алабу?аны? я?ы ?л?ш?нд?ге урамдар?ы? бере?е К?рим Р?шитов исеме мен?н атал?ан, урында?ы университетты? татар теле ??м ???би?те музейында, унда о?а? ва?ыт ?ырымтатар эшм?к?ре эшл?г?н, я?ыусы ??м ?алим мира?ына арнал?ан б?лек бар
[2]
.
1933 йылда К?рим Яман?клы
?азанда тыу?ан
Р?ши?? Усеинова ?йл?н?, ?с бала т?рби?л?п ??тер?л?р: улдары Илдус ??м ?ы??ары Ф?ри?? мен?н Нурия.
?ы?ы Нурия ?мирсуинова (Р?шитова) филология ф?нд?ре кандидаты, ?ырым инженер-педагогия университетында рус филология?ы кафедра?ы доценты
[2]
.
- ↑
1,0
1,1
1,2
1,3
Поэт и собиратель устного народного творчества
,
Республиканская крымотатарская библиотека имени И. Гаспринского
(25 июнь 2020).
- ↑
2,0
2,1
2,2
2,3
2,4
К 105-летию со дня рождения деятеля крымотатарской культуры Керима Джаманаклы
(8 февраль 2020).
22 май 2024 тикшерелг?н.
- ↑
К?рим ?аманаклы. ?с?рл?р. Алабуга, 2005.
ISBN 5-9662-0007-6
// ?ыентыкны т?з?че ?лфин? Сибгатуллина
- К 105-летию со дня рождения деятеля крымотатарской культуры Керима Джаманаклы
(8 февраль 2020).
22 май 2024 тикшерелг?н.
- ?ырым татар м???ни?те эшм?к?ре К?рим Ямана?ли?ы? тыуыуына 105 йыл тулыу?а
// м??л?м?т. веб-проект редакция?ынан материал "avdet.org, Нурия Эмирсуинова (Решидова) бирг?н материалдар буйынса ??ерл?нг?н.
- Татарстан язучылар берлег сайттары
- ?дипл?р.ру сайтыннан
(недоступная ссылка)
- Milli Folklor Dergisi, S-65 Prof. Dr. Elfine S?BGATULL?NA
- Emirsuinova Nuriya. Yelabu?ada ya?ap calı?tı: [Kerim Camanaqlının 100 yıllı?ına] // ?ырым Тауышы.- 2004. 15 октябрь. 4-се бит.
- Эмирсуинова н. Бабамнынъ адына сокъакъ // Янъы дюнья. ? 2002. Апрель 6.
- Керим Джаманакълы / / Фазыл р., Нагаев с. къырымтатар эдебиятынынъ тарихыы: Къыскъа бир назар. А?ъмесджит: ?ырымдевокъувпеднешир, 2001. С.329331; С. 481484.
- Керим Джаманакълы / / Къуртнезир З.Къырымтатар эдиплери: омюр ве яратыджылыкълары акъкъында къыскъа малюматлар. А?месджит: Таврия, 2000. С.91-92.
- Решидова-Быкова Ф.?ы?ыны? хаты: [Краткая биография к. Джаманакълы] // Арекет.- 1995. 2 июнь.
- Х?ршутов А.Керим Джаманакълы // Арекет. ? 1995. 2 июнь.
- Р?шитова-Быкова Ф. К. Бабамнынъ арзу-умютлери тирилер // Янъы дюнья. ? 1995. 17 март.