Xrisitian Huygens
(
nid.
Christiaan Huygens
, d.
14 aprel
1629
? o.
8 iyul
1695
) ?
Niderland
riyaziyyatcısı, fizik, mexanik v? astronomu.
R?qqaslı saatı k??f ed?r?k onun n?z?riyy?sini yaratmı?,
fiziki r?qqasın
r?qs qanunlarını, i?ı?ın dal?a n?z?riyy?sini k??f etmi?dir
[6]
Huygens 1629-cu ild?
Haaqada
anadan olmu?dur. Atası Konstantin Huygens Oran ?ahzad?l?rinin katibi v? ?dib olmu?dur. Xristian Huygens elmi f?aliyy?t? 1651-ci ild? hiperbola, ellips v? dair?nin kvadraturasına dair elmi m?qal? il? ba?lamı?dır. 1654-cu ild? is? evolyut v? evolvent n?z?riyy?sini ir?li surur. 1655-ci ild? Saturnun peykini mu?yy?n edir. 1669-cu ildı is?
Saturn planetinin
sisteminin qurulu?unu izah edir. 1655-ci ild? Kolberin d?v?ti il? Paris? gedir v? burada
Paris Elml?r Akademiyasına
uzv secilir. 1666-cı ild? is? el? h?min Kolberin t???bussu il? Akademiyanın ilk prezidenti secilir.
C?ki da?ları vasit?sil? h?r?k?t? g?tiril?n carxlı saatlar uzun ill?rd?n b?ri idi ki istifad?d? idi, lakin buna ox?ar saatların t?nziml?nm?si q?naetbax? hesab edilmirdi. Qalileyd?n qalma k?fkir is? qısa zaman fasil?l?rinin d?qiqi t?yini ucun istifad? olunurdu. Bununla bel? r?qs saylarını da hesablamaq lazım g?lirdi. 1657-ci ild? Hugens ozunun ixtira etdiyi k?fkirli saatın mexanizminin t?svirini verir. Sonralar 1673-cu ild? dinamika uzr? muhum k??fl?rin ??rhi verilmi? Parijd? n??r olunan m??hur Horologium oscillatorium, sive de motu pendulorum an horologia aptato demonstrationes geometrica ?s?rinin birinci f?slind? k?fkirin c?kisini artırmaqla onu sikloidal formaya salmıb r?qsl?rin r?qqasın amplitudasından asılı olmayan sabit zaman fasil?l?ri il? h?r?k?tini t?min ed?n daha muk?mm?l saat mexanizmin? dair t?svir d? yer alır. Sikloidal k?fkirin bu xass?sini izah etmık ucun Hyugens kitabın ikinci hiss?sini bu porobelin izahına h?sr edir. Huygens burada cisiml?rin s?rb?st, duz x?ttin ?yimi v? n?hay?t sikliod uzr? h?r?k?tin? dair qanun verir. Burada ilk d?f? olaraq a?ırlıq quvv?si n?tic?sindı yaranan b?rab?rt?cilli h?r?k?t v? ?tal?t uzr? yaranan h?r?k?tl?r arasında asılılı?ın olamaması q?naitin? g?lir. Huygens cismin sabit quvv? v? istiqam?t altında h?r?k?tinin cismin artıq ?ld? etdiyi sur?tin qiymıti v? istiqam?tind?n asılı olmaması muddd?asına ?saslanaraq s?rb?st du??n cisiml?rin b?rab?rt?cilli h?r?k?ti qanunu subut edir. Du?m?nin hundurluyu v? zamanın kvardartı arasındakı ?laq?ni cıxaran Huygens du?m? hundurluyuyun cismin aldı?ı sur?tin kvadratları kimi yazıla bil?r. Daha sonra, yuxarı atılmı? cismin s?rb?stdu?m? hadis?sini mu?ahid? ed?n Huygens cismin sur?tinin qiym?tinin azalaraq sıfra du?m?si il? maksimum hundurluy? qalxır v? sonra yenid?n geri qayıtmaqla sur?tininı b?rpa edim?sini mu?ahidı edir.
Qaliley duz x?tt? n?z?r?n muxt?lif bucaq altında du??n cisiml?rin eyni hundurlukd? du?dukd? sur?tl?rinin b?rab?r olması fikrini ir?li surmu?, lakin subut etm?mi?dir. Huygens bunu bel? izah edir. ?ki muxt?lf mailli v? b?rab?r hundurluklu maili x?ttl?riin alt qurtaracaqlarını bir-birin? birl??dirir. Bunlardan birinin ust qurtaraca?ını buraxılmı? cismin sur?ti cismin o biri maili x?ttd?n buraxılmı? sur?tind?n boyuk olarsa, o zaman cismi birinci maili x?ttin ust qurtaraca?ından altda el? bir noqt?d?n buraxmaq olar ki, a?a?ıda alınan sur?t cismin ikinci maili x?tt uzr? uzu yuxarı bu x?ttin ust sonlu?una q?d?r h?r?k?tin? kifay?t etmi? olardı. Onda bel? cıxır ki, cisim du?duyu m?saf? q?d?r hundurluy? qalxmı? olardı ki bu da mumkun deyil. Cismin maili x?tt uzr? h?r?k?tin? baxdıqdan sonra Hyugens cisminl?rin qırıq v? ?yri x?ttl?r uzr? h?r?k?tin? baxır. V? subutr edir ki, ?yrid?n h?r hansı bir hundurlukd?n du??n cisimin sur?ti cismin eyni hundurlukd?n ?aquli x?tt uzr? du??n sur?tin? b?rab?dir v? m?hz bu q?d?r sur?t h?min cismin ?aquli x?tt v? h?mcinin ?yri uzr? el? h?min hundurluyu qaldırılması ucun lazımdır. Daha sonra sikloid? kec?n Huygens sikloidin h?nd?si xass?lrin? n?z?r salaraq b?rk noqt?nin sikloid uzr? h?r?k?tinin tautoxrinizmliyini subuta yetirir. ?s?rin ucuncu hiss?sind? evolyut v? evolvent n?z?riyy?si oz ?ksini tapır. Bu n?z?riyy?d? mu?llif sikloidin evolyutunun forma v? v?ziyy?tini mu?yy?n edir. Dorduncu f?sild? fiziki r?qqas n?z?riyy?si oz ?ksini tapır. Burada Huygens ona q?d?rki riyaziyyatcıların h?ll ed? bilm?diyi m?s?l?ni ? r?qs m?rk?zini t?yin edir v? bunu bel? ifad? edir:
"Mur?kkb r?qqas ?tal?td?n cıxdıqda boyuk yarımamplitudada r?qsinin mu?yy?n hiss?sini yerin? yetirib v? ?g?r onun butun z?rr?cikl?ri arasındakı ?laq? l??v edil?rs? o zaman bu z?rr?cikl?rd?n h?r biri onların umumi a?ırlıq m?rk?zinin ?tal?t? q?d?rki hundurluyu? b?rab?r hundurluy? qalxır."
Sonuncu be?inci f?sild? Huygens m?rk?z?qacma quvv?sin? dair on uc teorem ir?li surur v? konusvarı r?qqasın fırlanma h?r?k?tin? baxır. Bu kitab ilk d?f? olaraq m?rk?z?qacma quvv?l?rinin k?miyy?t ifad?sini verir v? bu sonralar planetl?rin h?r?k?tinin n?z?ri t?dqiqatında v? umudumya cazib? qanunun k??find? muhum rol oynayır.
Huygens i?ıq n?z?riyy?sin? da ?h?miyy?tli tohf?l?r vermi?dir. 1690-cı ildı n??r olunmu? ?s?rind? o ?ksolunma v? sınma n?z?riyy?sin ir?li surur v? island ?patının ikiqat ?ualndırmasını numayiı? etdirir. Bu t?crub? indi d? fizika d?rslikl?rind? verilir.
Hyugensin dig?r k??f v? ixtiraları, el?c? d? elm? tohf?l?rind?n ozu t?r?find?n qura?dırılmı? onfutluq teleskopun kom?kliyi il? Saturn h?lq?l?lirinin v? planetin iki peykinin h?qiqi t?bi?tinin t?dqiqini, qarda?ı il? birg? optik guzgul?rini hazırlanması v? istehsalının t?kmil??dırlım?si, Yerin n?z?ri yolla ellipsoid formasının k??fi v? onun qutbl?rind?n sıxılması, el?c? d? m?rk?zd?nqacma quvv?l?rinin a?ırlıq quvv?sinin istiqam?tin? v? muxt?lif en dair?l?rind? saniy? r?qqasının uzunlu?una t?siri, elastik cisiml?rin Vallsi v? Vrenl? qar?ılıqlı t?siri m?s?l?sini gost?rm?k olar. Hyugens ilk d?f? k?fkiri spiralla ?v?z etm?kl? 1674-cu ild? fransız saatsazı Ture t?r?find?nn Parijd? qura?dırlımı? ilk spirallı saatın ixtiracısı olur.
Hyugens ozunun t?kmill??dirdiyi teleskopun kom?kliyi il? Saturmun h?lq?l?rl? ?hat? olunması v? Titan adlı peykı malik olması il? adını
astronomiya
elmi tarixin? d? yazır. Bundan ?lav? Orion burcund?ki ulduz dumanlı?ını mu?yy?n edir v? Marsın oz oxu ?trafında f?ırlanması vaxtını kifay?t q?d?r d?qiqlikl? t?yin edir.
M?hz
Blez Paskalın
t?hrikind?n sonra Hyugens ehtimallar n?z?riyy?sin? dair ?s?r d? yazır (1657).
1675
-ci ild? cib saatınınn patentini ?ld? edir. Diaskopik proyektorun ? "sehrli fonar"ın ixtiracısıdır.
| |
|---|
| Lu??tl?r v? ensiklopediyalar
| |
|---|
| ??c?r? v? nekropolistika
| |
|---|
|