I ?ah T?hmasibin X?ms? ?lyazması
?lyazmasının titul s?hif?l?ri
H?mcinin tanınır	X?ms? ?lyazması (1539-1543) v? Britaniya Kitabxanası Or. 2265
Tip	X?ms?
Tarix	1539 - 1543
M?n??yinin yeri	T?briz , Az?rbaycan valiliyi , S?f?vil?r dovl?ti
Dil(l?r)	farsca
Yazan(lar)	Nizami G?nc?vi
Mu?llif(l?r)	Sultan M?h?mm?d , A?a Mir?k , Mir Musavvir , Mirz? ?li , Muz?ff?r ?li
T?rtib ed?n	?ah Mahmud Ni?apuri
H?sr olunur	?ah I T?hmasib
Material	ka?ız v? mur?kk?b
Olcu	35,56 x 25,4 sm
Format	kitab
V?ziyy?t	?la
?lifba	?r?b ?lifbası
?cind?kil?r	369 s?hif?
?vv?l saxlanılıb	Britaniya Milli Kitabxanası , London , Birl??mi? Krallıq
K??f tarixi	9 oktyabr 1880 - Messr. Trubner & Co. ?irk?ti t?r?find?n alınıb 1883 - ?arl Rio t?r?find?n kataloqla?dırılıb
Dig?r	Onlayn s?hif?l?
?lav?l?r	17 miniatur, 6 unvan

I ?ah T?hmasibin X?ms? ?lyazması ? S?f?vi ?ahı I T?hmasibin sifari?i ?sasında ?ah Mahmud Ni?apuri t?r?find?n 1539-1543-cu ill?rd? kocurulmu? Nizami G?nc?vinin " X?ms? " ?lyazmasıdır. Bu ?lyazma h?m d? "X?ms? ?lyazması (1539-1543)" v? "Britaniya Kitabxanası Or. 2265" adları il? tanınır.

?lyazma T?briz miniatur m?kt?binin v? S?f?vil?r dovrunun ?n m??hur miniaturcu r?ssamları t?r?find?n c?kilmi? 14 mininaturl? b?z?dilmi?dir. Miniaturl?rin c?kilm?sind? Sultan M?h?mm?d , A?a Mir?k , Mir Musavvir , Mirz? ?li , Muz?ff?r ?li kimi s?n?tkarlar i?tirak etmi?l?r. ?lyazmanı t?dqiq etmi? A. Qazıyev qeyd edir ki, "XVI ?sr T?briz miniatur m?kt?binin yetirm?l?ri olan bu be? r?ssamın ?lyazmasında yer almı? ?s?rl?ri muhum tarixi-b?dii ?h?miyy?t k?sb edir. Milli irsin orijinal numun?l?ri kimi, bu miniaturl?r b?dii s?n?t numun?si olmaqla yana?ı etnoqraflar ucun d? muhum t?dqiqat m?nb?yidir." ^[1] XVII ?srd? ?lyazmaya M?h?mm?d Zaman t?r?find?n c?kilmi? daha uc miniatur ?lav? edilmi?dir.

?sas m?qal?l?r: S?f?vil?r imperiyası , T?briz miniatur m?kt?bi , v? I T?hmasib

XVI ?srd? Yaxın ??rqin ?n muhum siyasi v? m?d?ni m?rk?zl?rind?n biri olan T?brizd? S?f?vil?r dovl?tinin yaradılmasından sonra, uzun sur?n daxili muharib?l?r n?tic?sind? da?ıdılmı? m?dr?s? v? kitabxanaların b?rpa edilm?sin? ba?lanıldı. H?min dovrd? ?sası qoyulmu? saray kitabxanası, muhum b?dii ?s?rl?rin r?ngar?ng illustrasiyalarla b?z?dilmi? d?y?rli ?lyazma kitablarının toplanması v? hazırlanması il? m???ul olurdu. Kitabxana daxilind? kitab inc?s?n?ti ustalarının toplandı?ı b?dii emalatxana da t??kil olunmu?du. Bel?c? XVI ?srin I yarısında boyuk bir r?ssamlar pleyadası T?brizd? miniatur m?kt?binin inki?af etdirilm?sin? t?kan verdi. Bu dovrd? T?brizd? f?aliyy?t gost?rmi? yerli r?ssamlar arasında Sultan M?h?mm?d T?brizi , onun o?lu Mirz? ?li T?brizi , Sultaniyy?d?n olan Mir Musavvir , onun o?lu Mir Seyid ?li v? ba?qalarını gost?rm?k mumkundur. Bunlardan ba?qa, o zaman ?ranın ba?qa ??h?rl?rind? do?ulmu?, lakin T?brizd? ya?amı? v? yaradıcılı?a ba?lamı? A?a Mir?k ?sfahani , Heyd?r ?li, onun o?lu Muz?ff?r ?li Turb?ti, xac? Abud ?ziz Ka?ani, ?eyxzad? Xorasani, ?ah M?h?mm?d ?sfahani, ?ah Mahmud Ni?apuri v? ba?qa kitab s?n?ti ustaları da paytaxta inc?s?n?tin inki?afına t?kan vermi?l?r. ^[2]

XVI ?srin 20-30-cu ill?rind?, butun Yaxın ??rqd? m??hur olan, Herat miniatur m?kt?binin ?n m??hur t?msilcisi K?mal?ddin Behzad da T?brizd? ya?amı? v? f?aliyy?t gost?rmi?dir. F?aliyy?t? Herat ??h?rind? ba?lamı? v? Teymuri hokmdarı Sultan Huseyn Bayqaranın hakimiyy?ti dovrund? m??hurluq qazanmı? bu s?n?tkar, XVI ?srin ?vv?ll?rind? f?liyy?tini ?eybani xanın sarayında, daha sonra is? T?brizd? ?ah ?smayıl X?tainin yanında davam etdirmi?dir. T?brizd?, o, ?sas?n miniatur portretl?ri c?kmi? v? yerli r?ssamlara d?rs kecmi?dir. ^[3] Boyuk miniaturist, oz dovrunun ?n qabaqcıl inc?s?n?t xadiml?rind?n biri olan Behzad, 1522 -ci ild? I ?smayılın xususi f?rmanı il? olk?nin ba? kitabxanacısı v? inc?s?n?t n?zar?tcisi t?yin edilmi?di. ^[3]

XVI ?srd? Yaxın ??rq t?sviri s?n?tind? yeni istiqam?t forması yaratmı? T?briz miniatur m?kt?bi, qon?u xalq v? olk?l?rin m?d?niyy?tin? d? t?sir etmi?dir. T?briz m?kt?binin yetirm?l?ri olan V?lican T?brizi, ?ahqulu T?brizi, Kamal T?brizi, h?mcinin I ?smayılın Caldıran doyu?und? m??lub olmasından sonra gucl? ?stanbula aparılmı? ?ah Qasım T?brizi v? Zahir? K?bir Qazizad? Osmanlı t?b??liyind? f?aliyy?t gost?rmi? v? I Sultan S?limin himay?si altında olmu?lar. ^[4] T?brizd? f?aliyy?t? ba?lamı? Mir Seyid ?li yaradıcılı?ını Hindistanda Sultan Humayunun sarayında davam etdirmi?, v? hokmdar t?r?find?n “nadir-ul-mulk” adlandırılmı?dır. ^[4] XVI ?srin boyuk x?ttatı movlan? M?h?mm?d Huseyn T?brizi, onun t?l?b?si, ?air, x?ttat v? r?ssam olmu? ?li Rza T?brizi v? x?ttat M?h?mm?d Rza T?brizi yaradıcılıqlarının son dovrund? ?sfahanda ya?ayaraq f?aliyy?t gost?rmi?l?r. ^[4]

Yaxın ??rqd? ?lyazma kitab inc?s?n?tin? feodal c?miyy?tinin ?n ust t?b?q?l?rind? yer tutan imkanlı ??xsl?r ? hokmdarlar, ?ahzad?l?r v? yuks?k v?zif?li saray qulluqcuları diqq?t yetirirdil?r. Onlar, uzun mudd?t ?rzind? m??hur x?ttatlar, r?ssamlar v? dig?r kitab s?n?ti ustaları t?r?find?n hazırlanan bahalı ?lyazmaların ?sas sifari?cil?ri idil?r. ^[4]

Yaxın ??rq olk?l?ri, o cuml?d?n, Az?rbaycan ?razisind? muxt?lif inc?s?n?t sah?l?rini t?msil ed?n s?n?tkarların birg? f?aliyy?ti n?tic?sind? ?rz?y? g?l?n ?lyazma kitablar inc?s?n?tinin formala?ması sırf ali t?b?q?nin maraqlarına xidm?t edirdi. Cunki, yalnız bu t?b?q? inc?s?n?t xadiml?rini ?s?rin ?rs?y? g?tirilm?si ucun lazım olan duru v? s?hif? qızıl , gumu? , lyapis-lazur , ?l istehsalı olan yuks?k keyfiyy?tli ka?ız kimi bahalı m?hsullarla t?min ed? bilirdi. ^[4]

Sintetik inc?s?n?t m?hsulu olan b?dii ?lyazmaların hazırlanmasında muxt?lif b?dii s?n?t t?msilcil?ri ? x?ttatlar, r?ssam-miniaturcul?r, ornamentalistl?r, b?dii uzl?m? ustaları ? birlikd? f?aliyy?t gost?rirdil?r. B?dii ?lyazmaların hazırlanmasında muhum rol oynayan bu mut?x?ssisl?rd?n ba?qa, kitab inc?s?n?tin? z?rg?rl?r, lakcılar, d?ri de??nl?r, a? m?rm?ri v? r?ngli ka?ız hazırlayan ustalar da tohf?l?rini verirdil?r. ^[4]

Muxt?lif s?n?t sah?l?rini t?msil ed?n v? h?r birinin mu?yy?n edilmi? v?zif?si olan coxsaylı ustaların ortaq i?ind?, ?lyazmasının umumi stili v? texniki kamilliyini t?min edin bir ardıcıllıq v? qar?ılıqlı ?laq? movcud idi. ?lyazmasının hazırlanmasında ?sas rolu x?ttat oynayırdı. ^[5] O, yalnız mu?yy?n m?tni kocurm?kl? kifay?tl?nmir, h?m d? kocurduyu ?s?ri redakt? ed?r?k kamill??dirir v? dovrun t?l?bl?rin? uy?unla?dırırdı. ^[5] M?tni kocur?n x?ttat, ?ks?r hallarda bil?r?kd?n bir nec? beyti buraxır, r?ssam is? c?kdiyi miniaturl?rd? h?min beytl?rin yazılması ucun xususi yerl?r ayrır v? c?rciv?y? alırdı ki, r?sml?rin tamamlanmasından sonra h?min beytl?r d? ?lyazmaya ?lav? edilsin. Bel?likl?, ?s?rin umumi m?zmunu il? tanı? olmayan oxucu beyl?, miniaturl?rin yanında verilmi? kicik beytl?ri oxumaqla, t?svir edil?n hadis?d?n x?b?r tuta bilirdi. ^[5]

“ X?ms? ” nin bu unikal ?lyazmasını kocurmu? x?ttat, “Z?rrinq?l?m” l?q?bi il? d? tanınan movlan? Nizam?ddin ?ah-Mahmud Ni?apuri x?ttatlı?ı dayısı olan n?st?liq x?tti uzr? ustad movlan? Abdullah Ni?apurid?n oyr?nmi?dir. ^[6] Omrunun boyuk bir hiss?sini I ?ah ?smayıl v? I ?ah T?hmasibin saray x?ttatı olaraq kecirmi?dir. Muasirl?rinin verdiyi m?lumata gor?, ?ah Mahmud h?m d? ?erl?r yazmı? v? bu i?d? dayısı x?ttat Abdinin t?l?b?si olmu?, lakin x?ttatlıqda onu gerid? qoymu?dur. ^[7]

?ah Mahmudu ??xs?n tanımı? v? 1550 -ci ill?rin ikinci yarısından onun yanında x?ttatlı?ı oyr?nmi? Qazi M?h?mm?din sozl?rin? gor?, bu x?ttat yazı s?n?tind? ozun? tay tanımırdı. O, h?m boyuk (c?li), h?m d? kicik (hafi) x?ttl? yazılmı? coxlu sayda qit?nin ^{[Qeyd 1]} mu?llifidir. O, h?m d? I T?hmasib ucun cox kicik x?ttl? (qubrar) yazılmı? “X?ms?” ?lyazmasının mu?llifidir. Qazi ?hm?din m?lumatına gor? bu ?lyazması ustad Behzadın r?sml?ri il? b?z?dilmi?dir. ^{[8] [Qeyd 2]}

Qazi ?hm?din verdiyi m?lumata gor?, ?ah Mahmud cavan ya?larından I T?hmasibin sarayında qullu?a ba?lamı?dır. Bir mudd?t o olk?nin paytaxtı olan T?brizd?ki N?siriyy? m?dr?s?sind? ya?amı?dır. O, yazır: “Saturn l?yaq?tli homdar yazı v? r?sm i?ind?n yorularaq, hokmdarlıq v? dovl?tin vacib i?l?ri il? m???ul olma?a ba?ladıqda, movlan?, m?zuniyy?t alıb muq?dd?s M??h?d ??h?rin? g?ldi...burada o, Cahar-ba m?dr?s?sind? m?skunla?dı; burada o ziyar?tl? m???ul olmu?, eyni zamanda qit?l?r d? yazmı?dır...Bel?c? t?xmin?n iyirmi il h?yat sur?n ustad 972-ci ild? ^{[Qeyd 3]} M??h?dd? v?fat etmi? v? x?ttat Sultan ?li M??h?dinin yanında d?fn edilmi?dir.” ^[11]

Bu s?n?tkarın n?st?liq x?tti il? yazdı?ı ?lyazmalar hazırda London, Paris, ?stanbul, Tehran, Da?k?nd, Sankt-Peterburq v? ba?qa ??h?rl?rd? saxlanılır. 942-ci ild? (1536) ?ah Mahmud t?r?find?n T?brizd? ?ah ?smayıl X?tainin Divanının Az?rbaycan dilind? n?fis ?lyazma nusx?si kocurulmu?dur. ^{[Qeyd 4]} . Nizami G?nc?vi “X?ms?”sinin 1539 - 1543 -cu ill?r? aid olan nusx?sini ?ah Mahmud dord il ?rzind? tamamlamı?dır. Bir cox x?ttatlar kimi, poetik bacarı?a da malik olan Ni?apuri, kocurduyu m?tn? b?zi duz?li? v? ?lav?l?r d? etmi?dir. ?lyazmasının m?tninin Nizami ?s?rl?rinin V?hid D?stgerdi t?r?find?n n??r edilmi? t?nqidi m?tnl?ri il? muqayis? edilm?si d? bu fikri t?sdiql?yir ^[10] .

?lyazmasında Nizami G?nc?vi “ X?ms? ” sin? daxil olan be? poema tam ??kild? yer almı? v? miniaturl?rl? b?z?dilmi?dir. D?bd?b?li h?ll edilmi? bu ?lyazmasının miniaturl?ri I T?hmasibin saray kitabxanasında calı?mı? be? T?briz r?ssamının fırcasına aiddir: Sultan M?h?mm?d , A?a Mir?k , Mirz? ?li , Muz?ff?r ?li v? Mir Seyid ?li . Dekorativ kompozisiyası, r?ng koloriti, insan, heyvan v? bitki t?svirl?rinin ifad?liyi, h?mcinin ustun kompozisiya qurulu?u v? personajların geyiml?rin? gor? bu r?ssamların i?l?ri bir-birind?n secilir. ?nc? yerli tonlarda c?kil?r?k orijinal formada yerl??dirilmi?, bitkil?rl? ortulmu? boyuk qayalı da?lar, moht??m forma v? r?ngl?r? malik cic?kl?r, b?z?n qızılı calara malik s?ma, oz yaradıcılı?ında tamlıq v? d?bd?b?y? can atan bu miniaturcul?rin b?dii idealını ?ks etdirir. ^[13]

Z?ngin ornamentl?rl? b?z?dilmi?, qızılı naxı?lara malik titul v? ?mutstitul s?hif?l?rin? malik bu ?lyazma, h?r iki t?r?fd?n n?st?liq x?tti il? yazılmı? 396 ^[13] s?hif?d?n ibar?tdir. ?lyazmasının cilalanmı? ka?ızı fil sumuyu calarına malikdir. Butun s?hif?l?rin bo? hiss?l?ri, biri dig?rind?n bir q?d?r tund ya?ıla calan duru qızılla heyvan v? bitki siluetl?ri il? b?z?dilmi?dir. ^[13] A. Qazıyev qeyd edir ki, ?lyazmasının butun dekorativ-t?sviri b?z?kl?ri Mirz? ?li T?brizi t?r?find?n h?yata kecirilmi?dir. ^[13] N. Zamanov da, A. Qazıyevin fikri il? razıla?araq Mirz? ?linin ?lyazmasının dekorativ-t?sviri b?z?kl?rini h?yata kecirdiyini qeyd edir. ^[14] ?lyazması ilkin cildind?n 1737 -ci ild? cıxarılmı? v? yeni cild? yerl??dirilmi?dir. ^[10]

Miniaturl?rd? b?zi friz v? portallarda yerl??dirilmi? yazılar, ad?t?n suls v? kufi x?ttl?ri il? yazılsa da, bu ?lyazmasında bel? yazılar da n?st?liq x?tti il? yazılmı?dır. ^[15] A. Qazıyev qeyd edir ki, “miniaturl?r uz?rind?ki m?tnl?r? ?sas?n dem?k olar ki, ?lyazmasının hazırlanması zamanı x?ttat v? r?ssamların i?i ?la koorinasiya edilmi?di. ?lyazmasının X?ttatı olan ?ah Mahmud Ni?apuri m?tni kocur?rk?n misralar v? beytl?ri el? hesablamı?dır ki, mu?yy?n beytl?r m?hz aid olduqları miniaturl?rin yerl?diyi s?hif?l?r uz?rin? du?mu?dur. S?liq? il? miniaturl?rin kompozisiyasına daxil edilmi? bu m?tn parcaları onları ?lyazmanın umumi sturkturu il? birl??dir?r?k vahid hala g?tirmi?dir." ^[15] S?list oxunan goz?l n?st?liq x?tti il? yazılmı? beytl?r miniaturl?rin umumi informativliyini tamamlayaraq, miniaturd? t?svir olunmu? hadis?nin konflikt v? dramatizmini anlama?a kom?k edir. ?lyazmasında r?ssamların imkanlarını m?hdudla?dıran ?sas ??rt, butun miniaturl?rd? kompozisiyaların vertikal ??kild? qurulması t?l?bidir. ^[15] Bu t?l?b, ?lyazmasını t?rtib ed?nl?rin oxucunun rahatlı?ını t?min etm?k ist?yind?n do?sa da, b?dii baxımdan b?zi miniaturl?rin horizontal kompozisiyada t?sviri daha s?m?rli olardı. ^[15]

?lyazmasında miniaturl?rin h?r birin? ayrıca s?hif? ayrılması, onları faktiki olaraq, must?qil s?n?t ?s?rl?rin? cevirmi?dir. Onlar ?lyazmasında k?narda da oz h?yatını ya?aya bil?c?k d?zgah ?s?rl?rin? b?nz?yir. ^[15] Miniaturl?rd?n b?zil?rind? r?ssamların adı qeyd edilmi?dir. Lakin, onların hamısı bir x?ttl? yazıldı?ından, ehtimal ki, ?lyazmasına l?vvah t?r?find?n ?lav? edilmi?dir. ^[15]

?lyazmasının ?sas t?svir vasit?l?ri Nizami poemalarına illustrasiya kimi c?kilmi? boyuk miniaturl?rdir. ?lyazmasına daxil olan 17 miniaturd?n 14-u ?lyazması il? eyni yavxtda yaradılmı?, 3 miniatur is? ?lyazmasına sonradan ?lav? edilmi?dir. H?min 3 miniatur Hacı Yusifin o?lu M?h?mm?d Zaman t?r?find?n tamamil? ba?qa uslubda c?kilmi?dir. H?min uc miniaturd? “ Yeddi goz?l ” poemasından olan “Ciynind? okuz tutmu? Fitn?nin pill?k?nl? qalxması” , “B?hram Gurun aylı gec?d? ?ahzad? il? ba?da ?am yem?yi yem?si” v? “ B?hram Gurun ?jdahanı oldurm?si ” s?hn?l?ri t?svir olunub. ^[6] Bu miniaturl?rd?n ikisinin uslubunda M?h?mm?d Zamanın yaradıcılı?ında Avropa r?ssamlı?ı usullarından istifad? etm?si mu?ahid? edilir. ^{[16] [17]}

?lyazmasını t?dqiq etmi? A. Qazıyev ?s?ri b?z?y?n orijinal miniaturl?rd?n b?hs ed?rk?n qeyd edir ki, “Stil v? icra ustalı?ına gor? bir-birin? tay olan bu miniaturl?rd? ayrılıqda bu v? ya dig?r r?ssama xas olan element v? inc?likl?ri mu?yy?n etm?k c?tindir. Baxmayaraq ki, miniaturl?rin h?r biri ayrı-ayrı r?ssamlar t?r?find?n i?l?nmi?dir, ilkin baxı?da insana el? g?lir ki, sanki onların hamısının mu?llifi bir r?ssamdır.” ^[15] Miniaturl?rin eyni stild? olmasını t?dqiqatcılar, r?ssamların bir emalatxanada eyni r?ssamın r?hb?rliyi il? i?l?m?si il? izah edirl?r. Ehtimal ki, bu r?ssam K?mal?ddin Behzaddan ?vv?l v? sonra ?ah kitabxanasına r?hb?rlik etmi? ^[18] Sultan M?h?mm?d T?brizi olmu?dur. ^[19]

Olcu, inc? r?ng secimi, d?qiq t?svir v? ifad?li siluet detalları il? diqq?t c?k?n d?bd?b?li miniaturl?rin eyni stild? i?l?nm?l?rin? baxmayaraq, onlarda mu?llif olan r?ssamların individual yaradıcılı?ını ?ks etdir?n kicik detallar da vardır. ?lyazma uz?rind? i?l?mi? r?ssam-illustratorlara xas bu ozun?m?xsusluqları r?ng sistemi, kompozisiyanın ?sas motivl?rinin t??kilind? gorm?k mumkun olsa da, bu xususiyy?tl?r butun miniaturl?rd? dekorativ m?qs?dl? istifad? edilmi?dir. ^[20] Sifari?cinin zovqun? uy?un olan, acıq havada doyu?, t?nt?n?li m?rasim, B?hram Gurun mac?raları kimi movzuları secmi? r?ssamlar movzuya uy?un olaraq bayram ?hval-ruhiyy?li, r?ngar?ng ifad? t?rzi axtarmı?lar. Lakin, miniaturl?rin bel? h?yatsev?r, dekorativ t??kili Nizami poemalarında ?ks edilmi? ifad? motivi, oyr?dici t?sir, faci?vi konflikt m?qamlarını acma?a imkan verm?mi?dir. ^[20]

?ah I T?hmasibin “X?ms?” ?lyazması yuks?k ustalıq prinsipl?ri ?sasında t?rbiy? olunmu? v? akademik maneraya malik T?briz miniatur m?kt?bi ustaları pleyadasının ?l i?i olmaqla muhum tarixi v? b?dii ?h?miyy?t? malikdir. Bu ?lyazması uz?rind? calı?mı? r?ssamların ?s?rl?ri kitab illustrasiyasından daha cox, geni? m?qs?dl?ri olan r?sm ?s?rl?ridir. ^[21] Oz dovrunun hakim ideologiyasının, c?miyy?tin zad?gan t?b?q?sinin ideal v? zovql?rinin t?svircil?ri olan r?ssamlar, Nizami “X?ms?” sind?n m?hz hokmdarları t?rif ed?n s?hn?l?ri secm?y? calı?mı?lar. Bel? sujetl?r h?min r?ssamlara kompozisiyanın coxsaylı personajlar, land?aft elementl?ri, r?ssamların muasiri olduqları saray muhitin? aid ??yalar say?sind? mur?kk?b kompozisiya qurma?a imkan verirdi. Kompozisiyanın, ?ks?r hallarda hec bir m?na ifad? etm?y?n personajlarla z?nginl??dirilm?si, ?lyazmasının sifari?cisi olan I T?hmasibin d?bd?b?li sarayını t?svir etm?y? hesablanmı? metoddur. ^[22]

?lyazmasındakı on dord orijinal miniaturd?n altısının mu?llifi olan A?a Mir?k Mirz? Qiyas c?kdiyi miniaturl?rd? o q?d?r xırda detallara yer verir ki, bu, b?z?n sujetin qarı?masına v? kompozisiyanın tamlı?ının parcalanmasına s?b?b olur. ^[20] Onun butun miniaturl?ri eyni ??kild? parlaq v? dekorativ detallarla b?z?dilmi?dir. Bu r?ssamın miniaturl?rinin butun sah?sini ?hat? ed?n parlaq r?ng g?rginliyi dekorativlik v? paradlıq t?l?bl?rin? cavab vers? d?, umumi q?bul t?l?bin? cavab vermir; “ Xosrov v? ?irinin xidm?tcil?rin na?ıllarını dinl?m?l?ri ” miniaturu bu baxımdan istisna t??kil edir. ^[20]

A?a Mir?kin h?mi?? parlaq kompozisiyalarından f?rqli olaraq, Sultan M?h?mm?din ?lyazmasında yer almı? dord miniaturu kompozisiya v? koloristika baxımından v?hd?t t??kil edir. ^[20] Bu miniaturl?rd? r?ngl?r umumi kompozisiya il? sintezd? istifad? edilmi?dir. Sultan M?h?mm?din miniaturl?rind? bu elementl?rin vahid halında v? qar?ılıqlı ?laq?d? istifad?si, onun ?s?rl?rinin kompozisiya qurulu?unun d?qiqliyini t?min etmi?dir. Onun t?svir etdiyi ??n v? h?yatsev?r obrazlar, t?svir edil?n hadis?l?r? uy?undur. Sevgi lirikası, Sultanın t?mt?raqlı kecidi, hokmdarın ovdakı m?har?ti v? pey??mb?rin co??un ucu?u ?lav? sujet v? kompozisiya detallarından qacma?a calı?an bu inc? kolorist, kompozisiya v? ifad?li siluet ustadının muraci?t etdiyi movzulardır. R?ssamın sevdiyi v? bir cox miniaturl?rin? ?lav? etdiyi Cin tipli burul?anlı buludlar is? kompozisiyanı daha da canladırma?a v? dinamikanı gucl?ndirm?y? kom?k edir. ^[21]

Mirz? ?linin bu ?lyazmasında yer almı? iki miniaturu ucun dekorativ-r?ngar?nglik efeekti namin? sujet? bigan?lik xarakterikdir. Umumi t??ssuratın parcalanması, kompozisiyanın xırda detallarala z?nginl??dirilm?si onun yaradıcılıq stilini A?a Mir?kin bu ?lyazmasındakı miniaturl?rinin stilin? yaxınla?dırır. H?r iki s?n?tkarın miniaturl?rind?ki stil yaxınlı?ının s?b?bi, onların saray ?hval-ruhiyy?sini ?ks etdir?n, hokmdar v? onun yaxın ?trafının da ?ks olundu?u ox?ar movzularda i?l?m?l?ridir. ^[21] ?lyazmasının butun s?hif?l?rinin dekorativ b?z?kl?rinin d? mu?llifi olan Mirz? ?li, mu?llifi oldu?u miniaturl?ri n?inki parlaq r?ngli paltarlar geyinmi? sujetd?n k?nar personajlarla z?nginl??dirmi?, h?tta t?nt?n?li dekorativlik namin? ornamental-dekorativ motivl?rl? d? yukl?mi?dir. ^[21]

?lyazmasında c?mi bir miniuturun mu?llifi olan Muz?ff?r ?li daha sakit s?ma t?svirl?rin? ustunluk ver?r?k burul?anlı fantastik buludlardan uzaq durmu?dur. Onun miniaturd? t?svir etdiyi adi t?p?l?r uz?rind? bir a?ac gorunur, qalan ?razi is? nadir bitki kolları il? ortulmu?dur. ?lyazmasının hazırlanmasında i?tirak etmi? dig?r r?ssamlardan f?rqli olaraq, Muz?ff?r ?li t?svir etdiyi sujet? tamamil? sadiq qalaraq coxsaylı ?lav? personajlar, parlaq r?ngl?r istifad?sind?n uzaq durmu?dur. Lakin, ?lyazmasındakı dig?r miniaturl?rl? harmoniyanı pozmamaq ucun o da, oz ?s?rin? bir nec? sujetd?n k?nar pursonaj v? xırda detal ?lav? etmi?dir. ^[21] ?stedadlı janrist v? animalist olan Mir Seyid ?li d? bu ?lyazmasında yer almı? yegan? miniaturunu sujet? d?xli olmayan coxsaylı s?hn?l?r, detallar v? ?lav?l?rl? z?nginl??dirmi?dir. Miniaturu t?sviri baxımdan goz?l t??kil etmi? s?n?tkar, d?bd?b? v? t?nt?n?li dekorativlik namin? mu?llifin ?sas ideyalarını qurban vermi?dir. ^[21]

?lyazmasında yer almı? butun miniaturl?rd? peyzaj must?qil rol oynayır. O, r?ssamları poemada ba? vermi? hadis?nin v?ziyy?tinin d?qiql??dirilm?si ucun yox, daha cox t?bi?tin v? ?traf muhitin inandırıcı t?sviri, parlaq r?ngli paltarlarda t?svir edilmi? personajlara uy?un, m?zmun v? r?ngkarlıq baxımından z?ngin dekorativ fon yaradılması ucun maraqlandırır. Bundan ?lav?, fonun peyzaj motivl?ri, Nizami beytl?rinin lirikası il? daha cox uy?unluq t??kil edir. Buna gor? d?, ?lyazmasında yer almı? butun miniaturl?rd? hadis?l?r acıq s?ma altında t?svir edilmi?dir. ^[22] On durd sujetin h?r biri t?bi?t fonunda verilmi?dir; burada butun xarakterik detalarla t?svir edilmi? ba?lar, goll?r qayalı da?lar v? da?lıq ?traf-muhit, t?svir edil?n hadis?l?r? mu?yy?n poetik sevinc b?x? edir. Miniaturl?rin h?r birind? ba?lar cic?kli meyv? a?acları, qovaq , s?rv v? cinar a?acları il? gost?rilmi?dir. Onlar bir qayda olaraq hadis?nin ba? verdiyi yerd?n keramik v? taxta m?h?cc?rl?rl? ayrılmı?dır. ^[22]

Goll?r v? golm?c?l?r uz?rind? bitmi? coxsaylı cic?kl?rl? ortulmu?dur. A? v? sarı r?ng calarlarında t?svir edilmi? h?min cic?kl?r goll?rin qırmızı v? tund-ya?ıl r?ngl?rin qarı?ımından alınmı? r?ngi il? kontrast t??kil edir. Bel? cic?kli fona ad?t?n da? cayının gumu?u lenti xatırladan qolu da ?lav? edilir. Bel? cayların sahili is? nadir r?ngl?r? malik da?larla b?z?dilir. ^[22] Da?lıq v? s?hra m?nz?r?l?ri cox vaxt sahilind? kicik kollar bit?n v? parlaq da?larla ?hat? olunmu?, ?razi boyunca qıvrılaraq axan caylarla canlandırılır. Cic?kl?r v? kollar caydan bir q?d?r aralı t?svir edilir; onlar sanki da?lar altında saxlanılan n?mlikl? qidalanırlar. Bu caylar uz?rind? qu?ların ya?adı?ı a?aclarla z?ngin t?p?l?r v? da?ları da ozun?m?xsus ??kild? ?hat? edir. ^[22]

Qayalı t?p?l?r d? h?mcinin nadir bitki v? kollar, h?mcinin cic?kl?mi? v? qol-budaqlı a?aclarla birg? t?svir edilir. T?p?l?rin mur?kk?b h?nd?si formalar ?m?l? g?tir?n v? parlaq r?ngl?rd? verilmi? qayaları s?manın mavi v? qızılı t?sviri fonunda secilir. Coxplanlı a?ırımlar formasında verilmi? da?lıq yerl?r bir-birinin ustund? yerl???r?k, zirv?l?rin goz?l siluetini formala?dırır. Onların maili hiss?l?rind? dekorativ l?k?l?r formasında da?lar v? kollar yerl??dirilmi?dir. Bel? fantastik land?aft a?a?ı hiss?d? sahilind? r?ngar?ng da?lar v? nadir bitki kolları olan caylarla tamamlanır. ^[23]

Miniaturun yuxarı hiss?si, a?a?ı hiss?d?ki d?bd?b?li t?svir? uy?un olaraq “ci” tipli burul?anlı buludlarla tamamlanır. Sultan M?h?mm?d T?brizi t?r?find?n c?kilmi? miniaturl?rd? bu cur buludlar mavi v? ya qızılı s?manı canlandırmaq ucun istifad? olunur. ^[23] Bu cur peyzaj t?svirl?ri fonunda verilmi? kicik insan v? heyvan fiqurları is? t?bi?tin boyukluyunu daha da qabarıq ??kild? ?ks etdirir. ^[23]

?lyazmasındakı miniaturl?rd? muxt?lif canlılar olduqca ifad?li v? duzgun t?svir edilmi?dir. Muvafiq v?ziyy?t v? xarakterik pozada verilmi? dordayaqlılar v? qu?ların t?sviri zamanı r?ssamları statik v? l?ng h?r?k?t formalarından qacma?a calı?mı?lar. ^[23]

?nsanlar is? bu miniaturl?rd? ??xsiyy?tsiz inc? manerada t?svir olunmu?lar. Kicik, lakin inc? fiqurlar uz ifad?si olmadan verilmi?l?r. Onların acıq gozl?ri harasa uza?a zill?nmi?dir. Personajların uzu profil? gah yaxın gah da uzaq olmaqla, h?mi?? ucd? dord formada verilmi?dir. Ba?ın v?ziyy?ti horizontaldan vertikala do?ru muxt?lif ox istiqam?tl?rind? d?yi?ir. ?nsan fiqurları yalnız bir nec? pozada gost?rils? d?, ifad?li h?r?k?t b?d?n uzvl?riin prespektiv kicikm?si v? ya ixtisarı olmadan verilir. ^[23]

?n kicik detallarına q?d?r d?qiq t?svir edilmi? geyiml?r ?lyazmasının aid oldu?u tarixi dovr? uy?un olaraq secilmi?l?r; onlar hamısı ?lyazmasının aid oldu?u S?f?vil?r dovrunun kostymlarını ?ks etdirirl?r. Buna gor? d? miniaturl?rd?ki kostyumlara uy?un olaraq, XVI ?sr S?f?vil?r dovl?tinin muxt?lif saray xidm?tcil?rini v? adi adamları f?rql?ndirm?k mumkundur. ^[23]

Bir qayda olaraq zad?gan ki?i kostyumları iki uzun mantiyadan (ustd?ki cubb?, altdakı is? q?bb?) ibar?tdir. Altdakı qısa qollu mantiya bir qayda olaraq yan tiki?in? malik idi v? beld?n altı l?c?kli rozet ??killi ba?lı?ı olan d?ri k?m?rl? yı?ılırdı. Geni? xalatı xatırladan ust geyimi is? uzun, sallanan qollara malikdir; bu geyim qabaqdan ba?lanmır, b?z?n sin?d? v? ciyinl?rd? tikm? b?z?kl?r gorunur. Yuks?k rutb?li dovl?t xadiml?ri v? saray qulluqcuları bu cur geyimd?, uzun qılıncla v? ba? geyimind? l?l?kl? t?svir edilirdi. ^[23]

S?f?vi sarayında daha a?a?ı t?b?q?ni t?msil ed?n e?ik a?ası, qarovul ba?ı, qu?ba?ı is? ali r?hb?rlikd?n f?rqli olaraq dar, qısa qollu, boyuk ba?lıqlı k?m?rl? beld?n yı?ılmı? ust geyimin? malikdir. E?ik a?ası da e?ik a?ası ba?ı kimi qılıncla, lakin l?l?ksiz t?svir edilir. L?l?y? b?z?n pajların v? dig?r orta saray xidm?tcil?rinin d? turbanında rast g?linir. ^[24] A?a?ı xidm?tci t?b?q? v? qoruyucular kaftanlarda v? dir?kli turbanlarda t?svir edilmi?l?r. Adi xalq numay?nd?l?ri d? bu cur kaftanlarda lakin adi papaqla gost?rilmi?l?r. ^[24]

Qadın geyiml?ri bicimin? gor? dem?k olar ki, ki?i geyiml?ri il? eynidir; iki uzun paltar, ust paltar geni? “yalancı” qollara malikdir v? qaba?ı acıqdır. Bantlanmı? alt geyimi qabaqdan sıx duym?l?nmi? v? ya do? hiss?sind?n bir q?d?r acıq buraxılmı? olur. Yungul materialdan olan tuman is? aya?ın ustun? kimi uzanır. ^[24]

Personajların geyiml?rind? qeyd edil?n umumi xususiyy?tl?r onların ba? geyiml?rin? d? aiddir. M?s?l?n, Sasani ?ahı Nu?ir?van v? Arran ?ahzad?si ?irin d?bilq?vari taclarla, Xosrov P?rviz , B?hram Gur v? Sultan S?nc?r is? dir?kli v? l?l?kli a? S?f?vi turbanlarında t?svir edilmi?l?r. Dig?r saray xadiml?ri d? qızılba? turbanlarında t?svir edilmi?l?r. Din xadiml?ri, mudrikl?r v? saray?hli olmayan dig?r ??xsl?r oval formada burulmu?, kicik dir?kli calmalarda t?svir edilmi?l?r. Adi adamların ba? geyiml?ri is? d?ri papaqdan ibar?tdir. ^[24]

Ki?i ba? geyiml?ri il? muqayis?d? qadın ba? geyiml?ri daha az z?ngindir. ?irin v? Leylinin r?fiq? v? qulluqcuları kicik araqcınla t?svir edilmi?l?r. Araqcın ustd?n kicik a? v? ya r?ngli ?alla ortulmu?, onun bir ucu is? a?a?ı sallanmı?dır. Bu ba? geyimi ba?a mirvari v? ya qiym?tli da?lardan ibar?t boyunba?ı il? b?rkidilir, boyunba?ı qula?ın qaba?ından kec?r?k buxa?ı ?hat? edirdi. Xalq t?msilcil?ri v? qoca qadınlar adi orp?kl? t?svir edilmi?l?r. ^[24]

Ki?i v? qadınlar ad?t?n dabansız adi carıq ayaqqabıda t?svir edilir, nadir hallarda c?km?l?rd? d? rast g?linir. ^[24]

S?f?vi dovrunun maddi m?d?niyy?ti v? b?dii s?n?t numun?l?rinin oyr?nilm?si ucun ?lyazmasında yer almı? miniaturl?r maraqlı m?nb? rolunu oynayırlar. ^[25] Burada dovrun ozun?m?xsusluqlarını ?ks etdir?n m?i??t ??yaları, qablar, musiqi al?tl?ri, b?dii tikm?l?r, xalca v? parcalar xırda detallarına kimi d?qiqlikl? t?svir olunmu?lar. Xususil? m?i??td? istifad? olunan qabların formaları, inc? v? uzun bo?aza malik qızıl qrafinl?r, qapaqlı d?rin bo?qablar, meyv?l?r ucun istifad? olunan duz bo?qab v? podnoslar diqq?t c?lb edir. ^[25]

H?min dovrun inkrustasiya v? intarsiya inc?s?n?ti haqqında ayrı-ayrı miniaturl?rd? ?ks olunmu? taxt, oturacaq, baldaxin kimi mebel m?mulatları m?lumat verir. Paltarların tikilm?si ucun istifad? olunmu? parcalar al-?lvan r?ngl?rd? olmaqla qızılı naxı?lar v? cic?k t?svirl?ri il? b?z?dilmi?dir. Paltarlarda r?ngli saplarla i?l?nmi? b?dii tikm? detalları qabarıq n?z?r? carpdırılmı?dır. ^[25]

№	Miniatur	Adı	Qısa t?svir
1		Nu?ir?van v? bayqu?lar	A?a Mir?k t?r?find?n " Sirl?r x?zin?si " poemasından "Nu?ir?van v? bayqu?ların sohb?ti" hekay?ti movzusunda c?kilmi?dir. Kompozisiya qurulu?u v? detalların h?llin? gor? orijinal olan bu miniatur Nizaminin t?rbiy?vi hekay?l?rind?n birini t?svir edir. Hekay?y? ?sas?n Nu?ir?van bir gun xarabalıq yanından kec?rk?n bayqu?ların sohb?tini e?idir v? bu sohb?td?n olk?nin xaraba halına salındı?ını oyr?nir. Miniaturun m?rk?zind? at belind? oturmu? Nu?ir?van v? onun v?ziri t?svir edilmi?dir. [26]
2		Sultan S?nc?r v? ya?lı qadın	Sultan M?h?mm?d t?r?find?n " Sirl?r x?zin?si " poemasından " Sultan S?nc?r v? ya?lı qarı" hekay?ti movzusunda c?kilmi?dir. Hekay?y? ?sas?n bir gun v?ziri il? g?z?n Sultan S?nc?rin qar?ısını k?s?n bir qadın f?qan ed?r?k hokmdardan aman dil?yir. N? ba? verdiyini anlamayan hokmdar, qulluqcularının olk?ni talan etm?sini, butun zulml?rin is? m?hz hokmdarın adına yazılmasını oyr?nir. Miniaturun m?rk?zind? at belind? oturmu? sultan, onun c?tirda?ıyan v? ya?lı qarı t?svir edilmi?dir. Miniaturd? m?rk?zi obrazın ?h?miyy?ti onu ?hat? ed?n atlılar v? qayalıqlarla vur?ulanmı?dır. Bel?c? izl?yicinin n?z?ri butun ?traf detallardan uzaqla?dırılaraq m?rk?zd?ki fiqur uz?rin? yonl?ndirilmi?dir. [27]
3		?ki r?qib alimin hekay?ti	A?a Mir?k t?r?find?n " Sirl?r x?zin?si " poemasından "?ki r?qib alimin hekay?ti" movzusunda c?kilmi?dir. Hekay?y? ?sas?n r?qib olan Esxil v? Evripid bir-biri ucun guclu z?h?r hazırlamaqda yarı?malı idi. R?qibl?rd?n biri dig?rin? z?h?rli icki duz?lts? d?, dig?ri sad?c? qızılgul verir. Birinci alim h?l? gulu qoxsulamamı? qorxudan ols? d?, ikinci alim z?h?r hazırlama?a s?rf ed?c?k vaxtda ozu ucun z?h?r ?lehin? d?rman hazırladı?ı ucun r?qibin z?h?rli ickisini icir v? sa? qalır. [28]
4		?apurun Xosrovun r?smini ?irin? gost?rm?si	Mirz? ?li t?r?find?n " Xosrov v? ?irin " poemasına c?kilmi? miniaturdur. ?irini oz sarayına d?v?t etm?k ist?y?n Xosrov ?ah, yaxın dostu v? saray r?ssamı olan ?apuru onun sarayına gond?rir. ?irinin huzuruna g?l?n r?ssam, oz hokmdarını n? q?d?r t?rifl?s? d?, ?irind? t??ssurat yarada bilmir. Bundn sonra ?ahın portretini c?k?r?k ?irin? t?qdim edir. R?smi gor?n qız a?iq olsa da, ism?tini qoruyaraq ?apurla getm?kd?n imtina edir. Bu miniaturu ozunun t?zahur tapdı?ı Nizami m?tni il? muqayis? etdikd? aydın olur ki, oradakı bir cox fiqurlar, o cuml?d?n ki?il?r ?d?bi sujetd? gost?rilm?mi?dir. Bunlar, kompozisiyanı canlandırmaq namin? r?ssamın f?rdi yaradıcılıq t???bbusu kimi qiym?tl?ndirilm?lidir. [29] T?briz miniatur m?kt?bi r?ssamlarına xas olan bel? t???bbusl?r r?ssamı t?kc? m?tnd?n g?l?n ?hvalatın t?r?nnumu c?rciv?sind? saxlamayıb, onun fırcasına s?rb?stlik g?tirmi?, bir nov qol-qanad acmasına s?b?b olmu?dur. [29]
5		Xosrovun cim?n ?irini gorm?si	Sultan M?h?mm?d t?r?find?n " Xosrov v? ?irin " poemasına c?kilmi? miniaturdur. ?irini axtarmaq ucun ?rm?n? g?l?n Xosrov , yolda cayda cim?n goz?ll? qar?ıla?ır. Onu, hurkutm?m?k ucun, gizlinc? izl?y?n Xosrov, saraya g?ldikd?n sonra, yolda gorduyu goz?lin ?irin oldu?unu ba?a du?ur. [30]
6		?apurun Xosrovun yanına qayıtması	A?a Mir?k t?r?find?n " Xosrov v? ?irin " poemasına c?kilmi? miniaturdur. Poemada ?apur Xosrovun ??kli vasit?sil? ?irind? ona qar?ı e?q oyatdıqdan sonra, Xosrova mujd? verm?k ucun onun yanına qayıdır. ?apurun qayıtdı?ını Xosrova x?b?r ver?n ?ıq geyinmi? g?nc m?clisi bir alı?a x?l?ldar edir. A?a Mir?k mujd?cini g?nc o?lan kimi t?svir etmi?dir. N. Zamanovun fikrinc?, h?min g?ncin ?apur olmasını iddia etm?k duzgun olmazdı. Cunki, qısa saqqallı olan ?apurun uzu I ?ah T?hmasibin sifari?i il? hazırlanmı? “X?ms?” ?lyazmasına daxil olan dig?r miniaturl?rd? ba?qa cur t?svir olunmu?dur. [31] Zamanovun fikrinc?, r?ssam oz t?fsirind? muasir movqed?n cıxı? ed?r?k dovrun ad?t-?n?n?sini n?z?r? almı? v? buna gor? d?, ?airin m?tni xilafına mujd?ci qızı, o?lanla ?v?z etmi?dir. [31]
7		Xosrovun taxta cıxması	A?a Mir?k t?r?find?n " Xosrov v? ?irin " poemasına c?kilmi? miniaturdur. Xosrov , atası oldukd?n sonra usyan qaldıran ?yan B?hram Cubin? qar?ı dura bilmir v? mubariz? meydanından qacır. O, B?rd?y? , ?irinin yanına g?lir. Lakin, Xosrovun butun yalvarı?larına cavab olaraq ?irin ona xatırladır ki, ba?qaları onun taxtını tutdu?u halda, Xosrovun ey?-i?r?t? uyması q?hr?mana yara?an h?r?k?t deyil. Ancaq atasının taxtını geri aldı?ı t?qdird? ?irin Xosrovun arvadı ola bil?r. Bu m??ruran? v? haqlı sozl?r Xosrova t?sir edir. O, Rum m?ml?k?tin? g?lib ordan h?rbi kom?k aldıqdan sonra qayıdır, B?hram Cubin? qalib g?lir v? taxt-taca sahib olur. N. Zamanovun fikrinc?, miniaturd? saray h?yatının d?bd?b?li v? izdihamlı t?svirind? A?a Mir?k? tanı? olan I T?hmasibin sarayı v? onun muhiti ?sas goturulmu?dur. Buradakı monumental ta?ın tund goy r?ngli frizind? suls x?tti il? yazılmı? kitab?d? ?ah T?hmasibin adının c?kilm?si v? onun ??nin? deyil?n uzun t?rif d? bunu subut edir. [32]
8		Xosrov v? ?irinin xidm?tcil?rin na?ıllarını dinl?m?l?ri	A?a Mir?k t?r?find?n " Xosrov v? ?irin " poemasına c?kilmi? miniaturdur. Xosrov, ?irinl? goru?u munasib?til? kef m?clisi qurur. Onlar, mu??nnil?rin mahnısını dinl?yir, ecazkar musiqi t?ran?l?rind?n m?st olurlar. Bu zaman sevgilil?r musiqiy? bir an fasil? ver?r?k, xidm?tcil?rin maraqlı na?ıllarına qulaq asırlar. R?ssam, Nizami t?svirl?rinin d?qiq illustr?sin? c?hd etmi? v? gorunduyu kimi, b?zi u?urlu tapıntıları il? buna nail olmu?dur. Miniatur, monumental kompozisiyaya malikdir. Ta?, hovuz v? bunların qar?ısında d?qiq simmetriya uzr? yerl??dirilmi? muxt?lif pozalı fiqurlar h?min monumentallı?ı daha da artırır. Sa? t?r?fd?ki ki?i, soldakı qadın qrupları bir nov durna qatarı kompozisiyası uzr? verildiyind?n o, tama?acının n?z?r-diqq?tini taxtda ?yl??mi? Xosrov v? ?irin? yon?ldir. [33] Du?unulmu? kompozisiya qurumu bu miniaturd? t?svir olunan sujetin acılmasına kom?k ed?n b?dii ifad? vasit?si kimi s?sl?nir. [33]
9		Xosrovun Barbedin musiqisini dinl?m?si	Mirz? ?li t?r?find?n " Xosrov v? ?irin " poemasına c?kilmi? miniaturdur. ?irinin hicrind? qovrulan Xosrov d?rdini unutmaq ucun m?clis duz?ldib kef? ba?layır. Lakin, ??rab da ona d?rdini unutdura bilmir. N?hay?t, ?fsan?vi Barb?din fusnkar musiqisiXosrovun f?ra?ına catır. R?ssam s?hn?ni t?svir etm?k ucun Orta ??rq miniatur boyakarlı?ında geni? yayılmı? saray m?clisl?rinin muhitini secs? d?, onu tez-tez t?krar olunan ?n?n?vi ?ablon ??klind? t?svir etm?yib, orijinal forma axtarır. O, t?nt?n? v? t?mt?raqdan qacır, m?tn? ?sas?n sujeti intim planda verm?y? calı?ır. [14] Miniaturun goz?l m?ziyy?tl?rind?n biri, ?d?bi m?tnd?ki vaqi?nin Mirz? ?li t?r?find?n s?n?tkarlıqla ?ks etdirilm?sidir. [34] M?tni diqq?tl? gozl?y?n r?ssam ?n kicik ?trixl?rin bel? f?rqin? varır. Miniaturd? Barbedin yanında ?lind? x?l?t olan iki xidm?tci dayanmı?dır. Mahnı ucun Xosrovun Barbed? h?diyy? verm?si faktı ??rti d? olsa, miniaturd? s?rrastlıqla ?ks etdirilmi?dir. [34]
10		M?cnun Leylinin cadırı qar?ısında	Mir Seyid ?li t?r?find?n " Leyli v? M?cnun " poemasına c?kilmi? miniaturdur. Bir gun M?cnun qarının bir qulu z?ncirl?yib g?zdirdiyini gorur. O, qarıdan bunun s?b?bini soru?duqda qarı i?i izah ed?r?k bildirir ki, bel?c? biz kom?k ucun insanlardan pul dil?nirik, sonra is? qazancı boluruk. M?cnun qarıdan qulu azad etm?yi v? ?v?zin? ozunu z?ncir? vurma?ı xahi? edir. ?v?zind? is? hec n? ist?m?diyini bildirir. Bel?c? qarı z?ncirl?nmi? M?cnunu g?zdir?r?k pul yı?ma?a ba?layır. Bir gun onlar t?saduf?n Leylinin cadırı qar?ısına g?lib cıxırlar. Leyli arıqlayıb pis hala du?mu? sevgilisini tanımır.
11		M?cnun heyvanlar arasında	A?a Mir?k t?r?find?n " Leyli v? M?cnun " poemasına c?kilmi? miniaturdur. Miniatur, z?ngin koloriti, m?nz?r?nin goz ox?ayan m?ziyy?ti il? secilir. Lakin, bu m?ziyy?t sujetin k?d?rli s?ciyy?si il? bir yer? sı?mır. [35] Miniaturun butun s?thi qayalıq da?lara, Yamaclardan kukr?y?n qaynaqlara, ala-bula govd?li toza?acı v? s?rv a?aclarına, b?yaz cic?k v? kollara q?rq olmu?dur. Bel? lirik s?pkid? veril?n m?nz?r? a?ac kolg?sind? yatan nakam bir e?q muc?ss?m?si v? onun iztirabları il? t?zad t??kil edir. [35]
12		M?h?mm?d pey??mb?rin meracı	Sultan M?h?mm?d t?r?find?n " Yeddi goz?l " poemasına c?kilmi? miniaturdur. Orta ?sr divan ?n?n?sin? uy?un olaraq, ba?qa ?airl?r kimi Nizami poemalarını dini m?zmunlu giri?l? ba?lamı?dır. H?min giri?? ?sas?n M?h?mm?d pey??mb?rin goy? qalxması t?svi olunur: Ulduzlu bir gecd? pey??mb?r dunya tamahı il? vidala?ıb c?hrayı r?ngli insan ba?lı, qanadlı ?fsan?vi atın - Buraqın belind? goyun yeddinci qatına qalxır. S?n?t?anas K. K?rimov miniaturun b?dii uslubuna v? ifad? t?rzin? dair d?lill?r g?tirm?kl? ?s?rin Sultan M?h?mm?din fırcasına m?nsub oldu?unu subut etmi?dir. [36]
13		B?hram Gurun ?ir ovu	Sultan M?h?mm?d t?r?find?n " Yeddi goz?l " poemasına c?kilmi? miniaturdur. Poemada, B?hram Gurun v?h?i heyvan ovunu cox sevm?si, atdı?ı oxların bo?a cıxmaması t?rif olunur. ?air yazır ki, h?tta B?hram bir d?f? guru p?nc?l?ri altına almı? ?iri oxla h?d?f? alıb, onu oz qurbanı il? bir-birin? tikmi?dir. Dekorativ planda i?l?nmi? kompozisiyanın monumentallı?ı v? lakonikliyi, B?hram sur?tinin tutarlı h?lli, sayca az, lakin intensiv r?ngl?rin ah?ngdar calarlarından do?an z?ngin kolorit uyarlı?ı, poemanın q?hr?manlıq ruhu v? oynaq b?hri il? s?sl??ir. [37] Butun bunlar Nizami hekay?tini r?sm dilind? canlandırmaq namin? r?ssamın k??f etdiyi u?urlu t?svir vasit?l?ri v? orijinal ifad? t?rzi say?sind? mumkun olmu?dur. [37] R?ssam ?sas sujet x?ttinin (?irl? gurun oxla bir-birin? tikilm?si) n?qlini, habel? epizodu tamamlayan dig?r kom?kci personajları m?hdud miniatur s?thind? muxt?lif pozalarda payla?dırmaqla komozisiyada g?rgin dinamika yarada bilmi?dir. [37]
14		B?hram Gurun ?jdahanı oldurm?si	M?h?mm?d Zaman t?r?find?n " Yeddi goz?l " poemasına c?kilmi? miniaturdur. Miniatur ?lyazmasına 1675 ? 1676 -cı ill?rd? ?lav? edilmi?dir. [38] ?s?rd? ??rq miniaturl?rin? xas olan kompozisiyanın ?n?n?vi sistemi d?yi?dirilmi?dir. [39] Atlı B?hram, on planda qabarıq verilmi? caib ?jdahaya ox atır. Arxa planda a?aclı da?lar v? Avropa tipli bir ev gorunur. R?ssam ??rq uslubunu yalnız B?hramın geyimind? v? sur?tind? saxlamı?dır. [39]
15		B?hram Gur v? Fitn?nin ova cıxması	Muz?ff?r ?li t?r?find?n " Yeddi goz?l " poemasına c?kilmi? miniaturdur. B?hram ?ahın Fitn? adlı ay uzlu, zir?k v? a?ıllı bir k?nizi var idi. Bir gun ?ah novb?ti ov s?f?rin? Fitn?ni d? ozu il? aparır. Onun ?uca?ti hamını heyr?t? salsa da, Fitn? ?ahın qocaqlı?ına qar?ı susur, nazındanmı, hiyl?sind?nmi, n?d?ns? ?ahı t?rifl?mir. ?ah Fitn?d?n n? gorm?k ist?diyini soru?duqda Fitn? gurun dırna?ının oxla qula?ına tikilm?sni gorm?k ist?diyini deyir v? ?ah onun dediyini edir. [40] Bu movzuda ?s?r yaratmı? coxsaylı ba?qa r?ssamlardan g?rqli olaraq, Muz?ff?r ?li Nizami t?svirini o dovr r?ssamlı?ına xas olan dekorativ uslubda ?ks etdirs? d?,bu miniaturun umumi ah?ngin? realizm? meyl ed?n ??rti t?svir vasit?l?rinin b?zi inc? ayrıntılarına t?saduf olunur. [41] Lovh?d?ki da??t?yi duz?nlik, x?fif da? silueti, onu iki yerı bol?n v? miniatur s?ddind?n cıxan iri govd?li cinar v? s. real m?nz?r? t?siri oyadır. Miniaturd? kolorit z?nginliyi, z?riflik, insan v? heyvan fiqurlarının pozalarında q?rar tutan t?bii h?r?k?t s?rb?stliyi v? sair real m?nz?r? t?siri oyadır. Miniaturd? kolorit z?nginliyi, z?riflik, insan v? heyvan fiqurlarının pozalarında q?rar tutan t?bii h?r?k?t s?rb?stliyi v? s. kimi ?lam?tl?r onu f?rql?ndirir. [41]
16		Fitn?nin okuzu qaldırması	M?h?mm?d Zaman t?r?find?n " Yeddi goz?l " poemasına c?kilmi? miniaturdur. Gunl?rin bir gunu ?ahın Fitn?y? acı?ı tutur, onun olumun? hokm verir. Lakin a?ıllı s?rk?rd? Fitn?ni oldurmur, onu oz q?srin? aparır. Fitn?ni x?lv?td? gizl?dib, ona n?vazi? gost?rir. Fitn? orada yeni do?ulmu? dananı ?ll?rin? alıb ondan xo?lanır. Xeyli mudd?t kec?nd?n sonra Fitn? dananı ciyinl?ri uz?rin? qaldırıb sarayın pill?k?nl?rind?n a?a?ı-yuxarı du?urur. Nizami gost?rir ki, o, artıq buna ad?t etmi?dir. H?min bu ad?t m?s?l?sini Fitn? ?ah ov ed?n zaman B?hrama demi?dir. ≪B?hrami Gur ceyranı qula?ını qa?ıyark?n oxu el? atmı?dı ki, heyvanın aya?ı qula?ı il? bir yerd? qalmı?dır≫. Fitn? buna ≪ad?t≫ dedikd? ?ah q?z?bl?nib onu oldurm?k ist?s? d? Fitn?y? qıymamı?, onu s?rk?rd?sinin ?liyl? oldurm?k q?rarına g?lmi?dir. Xeyli mudd?t bu hadis?d?n kec?nd?n sonra ?ah t?saduf?n h?min s?rk?rd?nin q?srin? qonaq g?lir. Fitn? ad?ti uzr? okuzu ciyinl?rind? pill?l?rd?n qaldırdıqda ?ahın gozu ona sata?ır v? deyir ki, bel? ?ey ola bilm?z. Fitn? cevrilib ?aha cavab verir ki, ad?t ets?n olar. B?hram d?rhal Fitn?ni tanıyır v? onun sa? qalmasına sevinir. S?rk?rd?y? onu oldurm?diyi ucun t???kkur edir.
17		Hindistan goz?linin hekay?si	M?h?mm?d Zaman t?r?find?n " Yeddi goz?l " poemasına c?kilmi? miniaturdur. Yeddi goz?li tapan B?hram ?ah onlar ucun h?r?si bir r?ngd? olan yeddi saray tikdirir. H?r gun bir sarayı ziyar?t ed?r?k qızların heka?l?rini dinl?yir. Miniaturd? B?hram Gura qara sarayda m?skunla?mı? Hindistan goz?li t?r?find?n danı?ılmı? hekay? ?ks etdirilmi?dir. Hekay?d? ?ahın sehrli ba?a g?lm?si v? sehrli m?xluqla qar?ıla?masından b?hs olunur.

?lyazması 1539 - 1543 -cu ill?rd? S?f?vi ?ahı I T?hmasib ( 1524 - 1576 ) ucun hazırlanmı?dı. ^[42] ?lyazmasının f 348v s?hif?sind? hicri t?qviml? 1243-cu ild? M?h?mm?d?li ?ah Qacarın o?lu ?ahzad? Mahmud Mirz? Qacar t?r?find?n edilmi? qeydd? bildirilir ki, hokmdarın ?mri il? ?lyazması ?ahzad? Tac ?l-Dovl?nin sarayında yerl??dirilmi?dir. ^[42] 9 oktyabr 1880 -ci ild? "Messr. Trubner & Co." ?irk?ti t?r?find?n alınan ?lyazması Boyuk Britaniyaya g?tirilmi?dir. ^[42]

?lyazmasına c?kilmi? 14 miniatur ilk d?f? ^[1] r?ngli reproduksiya (faksimile) ??klind? 1928 -ci ild? t?bii olcul?rind?, albom formasında, Londonda L. Binyon t?r?find?n n??r edilmi?dir. ^[43] Lakin, 1912 -ci ild? F. Martin t?r?find?n 14 miniaturd?n 11-nin t?svirl?ri verilmi?dir. ^[44] Az?rbaycan aliml?rind?n ilk d?f? Adil Qazıyev ?lyazmasını v? onun miniaturl?rini t?dqiq ed?r?k, t?dqiqatını ayrıca kitab ??klind? n??r etdirmi?dir. ^[45] Daha sonra K. K?rimov ^{[46] [47]} , N. Zamanov ^[48] v? ba?qa t?dqiqatcılar da ?ah I T?hmasibin "X?ms?" ?lyazmasına diqq?t yetirmi?, onun ayrı-ayrı xususiyy?tl?rini, ?lyazmasında yer almı? miniaturl?ri t?dqiq etmi?l?r.

• I ?ah T?hmasibin ?ahnam? ?lyazması

• Керимов, К. Султан Мухаммед и его школа (Az?rbaycan SSR EA Memarlıq v? ?nc?s?n?t ?nstitutu). Москва. 1970. s?h. 190.
• Казиев, Адил. Миниатюры рукописи "Хамсэ" Низами 1539-1543 гг. Баку: АН Азерб. ССР Ин-т Литературы и Исскусства. 1964. 82 s?h.
• Zamanov, Nadir. Nizami poeziyası v? t?sviri s?n?t (Az?rbaycan SSR EA Memarlıq v? ?nc?s?n?t ?nstitutu). Bakı: Elm. 1981. 190 s?h.
• Керимов, К. Д. Минаатюры к Хамсе Низами. Баку: Элм. 1991. 51 s?h.

• Джамиля Гасанзаде, Агасалим Эфендиев. "Школа Султана Мухаммеда" (PDF) . IRS (№ 2). 2015: 18?24.
• Джамиля Гасанзаде, Агасалим Эфендиев. "Миниатюры к "Хамсе" 1539-43 годов ? последние шедевры Султана Мухаммеда" (PDF) . IRS (№ 1). 2015: 30?34.