X?ms? ? " P?nc g?nc " umumi adı il? fars dilind?n t?rcum? olunan Az?rbaycan ?d?biyyatı nın klassiki Nizami G?nc?vi nin (1141?1209) be? ?sas ?s?ridir.

Nizami G?nc?vi oz olm?z be? poeması (" Sirl?r x?zin?si ", " Xosrov v? ?irin ", " Leyli v? M?cnun ", " Yeddi goz?l ", " ?sg?nd?rnam? ") il? dunya ?d?biyyatında tamamil? yeni bir s?hif? acdı. Nizaminin be? poeması sonralar "X?ms?" ( ?r?b. ???? ‎, ivr. ‏ ???? ‏‎ x?ms? h?mayili ) "Be?lik" adı altında birl??dirilmi? v? bu adla da Yaxın v? Orta ??rq xalqlarının ?d?biyyatlarında m??hur olmu?dur. Nizami m?kt?binin bir cox ardıcılları olm?z ustad kimi "X?ms?" yaratma?a calı?mı?, ancaq ba? ?air? n?sib olmu?dur.

Nizami G?nc?vi nin "X?ms?"si Avstriya Milli Kitabxanasının "Az?rbaycan ?lyazmaları" s?rgisind? numayi? etdirilir. Az?rbaycan ?airi Nizami G?nc?vinin be? poemadan ibar?t "X?ms?"sinin ?lyazması xususi ?h?miyy?t k?sb etdiyi ucun Heyd?r ?liyevin himay?si il? b?rpa prosesin? ba?lanılıb. Bu qiym?tli ?s?rin b?rpa prosesi 2002-ci ild? ba?lanıb. B?rpa olunmu? ?lyazmanın CD variantı artıq Az?rbaycanın M?d?niyy?t Nazirliyin? gond?rilib.

Az?rbaycan Milli Elml?r Akademiyası ?lyazmalar ?nstitutunun ?n d?y?rli s?n?t incil?rind?n biri d? ad?t?n Nizami adlandırılan 12-ci ?sr Az?rbaycan ?airi Nizami G?nc?vi t?r?find?n yazılmı? ?eirl?r toplusu olan "X?ms?"nin tam ?lyazmasıdır. ?lyazmanın uzu 1636-cı ild? Dust M?h?mm?d ibn D?rvi? M?h?mm?d D?r?xtici t?r?find?n kocurulmu?dur. ?lyazma ona gor? yegan?dir ki, Dust M?h?mm?d ?lyazma il? oz i?ini qurtardıqdan sonra ?ld? etm?k mumkun olan ?n q?dim "X?ms?"ni aldı v? ozunun uzunu kocurduyu ?lyazmada qeydl?r etdi. M?tn 15-ci ?srd? yayılmı? yazı uslubu olan n?st?liq x?tti il? yazılıb.

?lyazmada h?r bir ?eirin ba?lı?ı parlaq r?ngl?rl? v? q???ng qızılı naxı?larla b?z?dilib. Burada ?sfahan miniatur m?kt?bin? aid miniaturl?r vardır.

Nizaminin "X?ms?"sin? c?kilmi? ?n ilkin miniaturl?r 15-ci ?sr? t?saduf edir. Nizaminin hekay?l?ri ?iraz v? Heratdan olan r?ssamlar t?r?find?n b?z?dilmi?dir. 16-cı ?srd? Az?rbaycanlı miniaturcul?r T?briz miniatur m?kt?binin ?sasını qoydular. Bu r?ssamların sırasında Sultan M?h?mm?d T?brizi , A?a Mir?k Mirz? Qiyas , Mirz? ?li , Muz?ff?r ?li v? Mir Seyid ?li var idi.

?sas m?qal?: Sirl?r x?zin?si

M?hsan Al-Asrarın "Sirl?r x?zin?si" poeması 1163-cu ild? yazılıb, lakin b?zi t?dqiqatcılar onu 1176-cı il? aid edirl?r. 2.250 beytd?n ibar?t olan etik-f?ls?f? poema ?rzincan hokmdarı F?xr ?d-Din B?hr?m?aha h?sr olunub. Poema m?hr?m, hikm?tli v? ilahiyyat movzularını acıraq sufi ?n?n?l?ri istiqam?tind? yazılıb, v? bel?likl?, sonradan h?min janrda yazan ?airl?r? numun? olub.

Poema iyirmi f?sl? bolunub, h?r biri ayrıca ?s?r olaraq, dini v? elmi movzulara h?sr olunub. H?r f?sil onun t?x?llusu daxilind? ?airin ozun? apostrofa il? (muraci?tl?) bitir. ?eirl?rinin m?zmunu h?r f?slin ba?lı?ında gost?rilib v? tipik homiletik uslubunda yazılıb. M?n?vi v? ?m?li sualları muzakir? ed?n h?kay?l?r hokmdarların ?dal?tini, riyakarlı?ın istisnasını t?bli? edir v? bu dunyanın faniliyind?n v? olumd?n sonra h?yata hazırla?maq ehtiyacından x?b?rdarlıq edir. Nizami ideal h?yat t?rzi t?bli? edir, ?sas diqq?ti is? Allahın yaratdıqları arasında ?n ali sosial movqed? olan insanın diqq?tini oz oxucularına yon?ldir, h?mcinin yazır ki, insan oz qism?ti haqqında fikirl??m?lidir. Bir nec? f?sild? Nizami hokmdarların v?zif?l?rin? muraci?t edir, lakin umumilikd? o, ?z?m?tli himay?darından cox b???riyy?t? xitab edir.

Nizami ucun soz ? t?kc? ?airin sozu yox, h?md? sufi ?n?n?l?rin? uy?un olaraq pey??mb?rin sozudur, cunki sufi ucun poeziya ? peyg?mb?rin dini ibad?ti dem?kdir:

"Sirl?r x?zin?si"-nin ?sas hiss?si iyirmi "Sohb?td?n" ibar?tdir. Birinci Sohb?t ? dunyanın v? insanın yaradılması bar?d?dir. Dunya yaradılmasının ?sasına Nizaminin fikri il? sevgi s?b?b olub.

?kinci Sohb?t ? "?aha ?dal?t v? insaflı olma?a dair". Nizami ?dal?t? v? qay?ıya ca?ıraraq, zulm? v? zorakılı?a gor? c?za bar?d? x?b?rdar edir. Ucuncu Sohb?t? Dunya hadis?l?rin? dair; dorduncu ? R?iyy?tin haqqının pad?ah t?r?find?n qorumasına dair; be?inci- qocalıqdan; altıncı ? varlı?ın etibarı haqqında; yeddinci ?insanlıq m?rt?b?sinin butun xilq?tl?rd?n ustunluyu v.s. Sohb?t movzuları ibr?tamiz hekay?l?rl? tamamlanır

Yuks?k ritorik uslubda yazılmı? "Sirl?r x?zin?si" poeması romantik v? epik poema deyil, onun m?qs?di ? sarayın kubar ?d?biyyatının m?hdudiyy?tini adlamaqdır. Bununla Nizami Sarayda fars poeziyasında ba?latdı?ı istiqam?ti davam etdirir, v? h?min istiqam?td?n bir cox fars ?airl?r, h?mcinin Attar istifad? etmi?dir.

?sas m?qal?: Xosrov v? ?irin

H?yat yolda?ının olumu v? Gorganinin "Viz v? Ramin" poemasının t?siri altında Nizami ilk ?ah ?s?ri olan "Xosrov v? ?irin" poemasını yazmı?dır. 17 il ?rzind? 1175?1176 q?m?ri il arası yazılmı? "Xosrov v? ?irin" poeması n?inki Nizami, h?mcinin butun fars poeziyası ucun donu? noqt?sin? cevrilmi?dir. Ust?lik bu ?s?r fars ?d?biyyatında struktur v? b?dii birliy? catan poemaların arasında ?n birincisi oldu.

Poema s?lcuk ?ahı Sultan II To?rula, Atab?y M?h?mm?d ibn Eldigiz Cahan P?hlivana v? onun qarda?ı Qızıl Arsalana h?sr olunmu?dur. Tarvatyan n??rind? (Tehran, 1987?1988) poema 100 f?sl? bolun?n 6150 beytd?n ibar?tdir. Poema, bir biril? ba?lanmı? muxt?lif janrlardan ibar?t mur?kk?b struktura malikdir

Faktiki olaraq bu sufi yaradıcılı?ıdır v? allegorik olaraq ruhun Allaha dogru can atmasını t?svir edir; lakin hissl?r el? canlı t?svir edilib ki, na?ı oxucu allegpriyaya diqq?t yetirmir v? poemanı romantik m?h?bb?t poeması kimi q?bul edir:

Xosrov v? ?irin hekay?si fars m?n??y? malikdir v? Firdovsinin epik-tarixi "?ahnam?" poemasından goturulub. Onun ?sasında gerc?k tarix vardır v? q?hr?manlar h?qiq?t?n movcud olmu? tarixi ??xsiyy?tl?rdir

Nizami G?nc?vinin "Xosrov v? ?irin" poemasını ?li?ir N?vainin "F?rhad v? ?irin" poemasi il? s?hv salmaq olmaz.

Coxlu hadis?l?ri t?svir ed?n mur?k?b sujet x?ttini qısaca a?a?ıdakı kimi verm?k olar: q?hr?man ?sonradan ?ran ?ahı Xosrov II Perviz olmu?, sasanil?rin pad?ahı Xosrov, (590?628), xristian Arranın (Albaniyanın) qudr?tli v?li?hdi ??mirin qarda?ı qızı dig?r adı is? Mehin Banu olan B?rd? ?ahzad?si goz?l ?irini sevir. ?irin d? Xosrovu sevir, lakin siyas?t xatirin? Xosrovu bizans ??hzad?si il? evl?nm?y? m?cbur edirl?r, ?irin is? b?kar?tini saxlayaraq, k?binsiz yaxınlı?ı r?dd edir. Qısqanc Xosrov memara F?rhad ?irinin olduyunu bildirir, buna gor? d? Ferhad ozunu oldurur. Bel?likl?, biz gunaha batmı? ruhu goruruk, v? bu gunahlar ona Allahla qovu?ma?a imkan vermir. Yalnız ?n axırda Xosrov duny?vi bihud?liyini r?dd edir v? ?irin? qovu?ur; lakin o, oz x?yan?tkar o?lunun ?li il? q?tl? yetirilir; ?irin is? qatilin ?lin? du?m?m?k ucun Xosrovun meyidi uz?rind? ozunu x?nc?rl? oldurur.

"Xosrov v? ?irin" 1180-ci ild? yazılıb. Sasani pad?ahı P?rvizin B?rd? ??hzad?si ?irin? olan m?h?bb?ti allegorik olaraq insanın ruhunun Allaha do?ru yuks?lm?sini ifad? edir; lakin bu poema (h?mcinin sonrakı) insan xarakterl?rini el? canlı v? ehtirasla t?svir edir ki, na?ı oxucu h?tta allegoriya haqqında hec fikirl??mir d?.

?sas m?qal?: Leyli v? M?cnun

"Leyli v? M?cnun" poeması 1188-ci ild? yazılıb. Onun ?sasında q?dim ?r?b ?fsan?si "Leyli v? M?cnun" ? "M?cnun" adı verilmi? Qeys adlı g?ncin, goz?l Leyliy? nakam m?h?bb?ti dayanır. 1192-ci ild? poema ?bu ?l-Muz?ff?r ?irvan?ah Axsitana h?sr olunmu?dur. Poema 4600 beytd?n ibar?tdir. Bu romantik poema "udri" jandrında yazılıb. Udri janrında yazılmı? poemaların sujeti sad?dir v? qar?ılıqsız m?h?bb?tin ?trafında c?r?yan edir. Udrinin q?hr?manları yarıuydurma ? yarıtarixidir, v? onların davranı?ları dig?r romantik poemaların q?hr?manların davranı?larına b?nz?yir. Nizami ?r?b-b?d?vi ?fsan?sini farsla?dırmı?, onları fars ?silzad?l?ri kimi t?qdim etmi?dir. O eyni zamanda sujetin inki?afını ??h?r? kocurmu?dur v? bir nec? fars motivi ?lav? ed?r?k, r?vay?ti t?bi?t t?svirl?ri il? b?z?mi?dir.

Poema muxt?lif olk?l?rd? muxt?lif variantlarda cap olunub. Lakin ?ran alimi Vahid Dastgerdi 1934-cu ild? poemaya 66 f?sil v? 3657 b?nd daxil ed?r?k m?sn?vi variantını cap etdi, o, 1007 b?ndi oturmu?, onları interpolyasiya (bir ?s?rin m?tnin? sonradan ba?qası t?r?find?n bir ?ey ?lav? edilm?si, q?l?m qatma) kimi mu?yy?n ets? d?, b?zil?rinin Nizaminin ozu t?r?find?n ?lav? olundu?unu istisna etm?mi?dir.

Mu?llif? bir sual ?zab verir: sevgilil?r oz yer ?zabında n? ?ld? etdil?r, onları olumund?n sonra n? gozl?yir? Poemada sevgilil?rin bir biri il? qovu?du?u yuxudan danı?ılır. Poemanın umumi m?nası ? cıxı? yolunu ancaq yuks?k poeziyada tapan v? sevgil?rin ruh?n birl??m?sin? aparan h?dsiz sevgi.

?sas m?qal?: Yeddi goz?l (Nizami)

"Yeddi Goz?l" ("Haft Peykar") 1197-ci ild? yazılıb. Poema Mara?ı Ala Al-Din korp? Arslana h?sr olunub. Poemanın adını "Yeddi portret" kimi v? ya "Yeddi Goz?l" kimi d? t?rcum? etm?k olar v? bu da metaforik m?na da?iyacaq. ?lb?tt?, Nizami q?sd?n poemaya ikim?nalı ad verib ki, sozl?ri oynada bilsin.

Nizaminin v?t?ni G?nc? ??h?rind? "X?ms?"y? qoyulmu? heyk?ll?r.

• X?ms?nin orijinal m?tni   (fars.)
• Nizami G?nc?vi ? X?ms?. Arxivl??dirilib 2020-08-09 at the Wayback Machine
• http://www.aztv.az/xbdx/x-1.asp?id=1787&il=2008 ^{[ olu kecid ]}
• http://www.alakbarli.aamh.az/index.files/18.htm
• "X?ms?"nin miniaturd? tikm? usulu il? t?sviri