?halinin heyvandarlıq m?hsullarına olan t?l?batının od?nilm?sind? muhum amil onların ba? sayının qorunub saxlanması v? boyuk iqtisadi ziyana s?b?b olan infeksion x?st?likl?rin ba? verm?sinin qar?ısının alınmasıdır. M?hz bu t?l?batdan baytarlıq virusologiyası dig?r biologiya v? baytarlıq f?nl?ri arasında nisb?t?n son dovrl?rd? yaranmasına baxmayaraq sur?tl? inki?af edir. Muasir baytar h?kimi infeksion x?st?likl?rin t?kc? kliniki-patoloji t?r?fini yox h?m d? virusların xususiyy?tl?rini, laboratoriya diaqnostika usuullarını, h?mcinin postinfeksion v? postvaksinal immunitetin xususiyy?tl?rini d? bilm?lidirl?r. B?zi virus ail?si v? cinsi heyvanlardan ?lav? insanlar ucun d? patogen oldu?una gor?, h?min x?st?likl?rin oyr?nilm?si muhum epidemioloji ?h?miyy?t? malikdir.
Virusların
k??fi rus alimi-botaniki D.?.?vanovskinin adı il? ba?lıdır. Hal-hazırda d?qiq ??kild? mu?yy?n edilmi?dir ki, ?i? x?st?likl?ri h?m RNT v? h?m d? DNT-li viruslar t?r?find?n tor?dilir.
XX ?srin
taunu≫ kimi qeyd olunan qazanılmı? immunitetin
catı?mazlı?ı sindromu x?st?liyinin d? viruslar t?r?find?n tor?dilm?si mu?yy?n edilmi?dir.
Qrip virusunun insanlardan ayrılan ?tamlarının hevanlar arasında miqrasiyası epizootoloji baxımdan az ?h?miyy?tli deyildir.
D.?.?vanovski 1892-ji ild? mikroorqanizml?rin xususi bir novu olan virusları k??f etdi. X?st? tutun yarpa?ının ?ir?sinin bakterioloji muayin?si zamanı o bakteriya a?kar etm?mi?, ancaq ?ir? yoluxdurucu xususiyy?t? malik olmu?dur. O, x?st? yarpa?ın ?ir?sini ?amberlan suzg?cind?n kecirmi? v? filtratın yen?d? yoluxdurucu qabiliyy?tini qeyd etmi?dir. H?min ?ir?d?n muxt?lif qida muhitl?rin? ?kmi? v? hec bir boy ?ld? etm?mi?dir. D.?.ivanovski bel? bir n?tic?y? g?lmi?dir ki, tutunun mozaika x?st?liyinin tor?dicisi qeyri adi t?bit? malikdir. Y?ni bakterial suzg?cd?n suzulur v? suni qida muhitl?rind? boy vermir. O bu yeni tip tor?dicini suzul?n bakteriya adlandırmı?dır.1898-ji ild? F.Leffler v? P.Fro? daba?ın tor?dicisinin d? bakterial suzg?cd?n kecm?sini qeyd etmi?l?r. ?vanovski bel? bir n?tic?y? g?lmi?dir ki, mozaika x?st?liyi v? daba?ın tor?dicisi eyni xususiyy?t? malikdir.
1917-ci ild? is? F.D’Errel bakteriyaları m?hv ed?n xususi bir virusu-bakteriofaqı a?kar etmi?di. Dem?k viruslar bitkil?rin, heyvanların
v? bakteriyaların x?st?likl?rini tor?dir. ≪Virus≫ sozu z?h?r m?nasını verir v? ilk d?f? L.Paster t?r?find?n i?l?dilmi?dir.
Virusologiyanın inki?af tarixini ??rti olaraq bir nec? m?rh?l?y? bolm?k olar.
Orqanizm s?viyy?sind?. (XX ?srin 30-40-cı ill?ri) Virusologiyanın bir cox sah?l?rinin oyr?nilm?si ucun ?sas eksperimental model kimi laboratoriya t?crub? heyvanlarından istifad? edildi. 40-cı ill?rd? is? eksperimental model kimi amerika aliml?ri E.Qudpascur v? A.Vudruffun t?klif etdikl?ri toyuq embrionlarından istifad? olundu. Laboratoriya t?crub? heyvanlarına nisb?t?n toyuq embrionları bir cox viruslara daha cox h?ssaslı?ı il? ozunu gost?rdi. Afstraliya virusoloqu v? immunoloqu F.M.Bernetin ≪Virus orqanizm kimi≫ kitabı, toyuq embrionlarının virusologiyada istifad?sind? daha boyuk rol oynadı.
1932-ci ild? alman aliml?ri M.Knoll v? E.Ruska t?r?find?n elektron mikroskopu ixtira edildi ki bu da virusların morfologiyası, fiziologiyası v? ba?qa xususiyy?tl?rinin oyr?nilm?sin? imkanlar yaratdı. 1941-ci ild? amerika virusoloqu Xerstom t?r?find?n hemaqqlutinasiya fenomeni k??f edilmi? v? bunun ?sasında da virusla huceyr?nin qar?ılıqlı ?laq? formaları oyr?nilmi?dir.
Bu dovrd? t?bii ocaqlı infeksion x?st?likl?rin oyr?nilm?si, virusologiyanın inki?afına daha boyuk t?kan oldu. Bel?ki, 1937-ci ild? L.A.Zilberin r?hb?rliyi il? ilk ekspedisiya yaradılmı? v? ekspedisiyanın f?aliyy?ti n?tic?sind? bir sıra ensefalitl?rin tor?dicil?rinin virus olması mu?yy?n edilmi?dir. 1923-cu ild? rus alimi M.A.Morozovun insanların cic?k x?st?liyin? qar?ı t?klif etdiyi vaksinin kom?yi il? postsovet m?kanında qeyd olunan x?st?lik tamamil? l??v edilmi?dir.
1935-ci ild? P.V.Smirnov ilk d?f? olaraq qızılca virusunu k??f etmi? v? h?min x?st?liy? qar?ı diri virus vaksin hazırlamı?dır.
Huceyr? s?viyy?sind?.
(XX ?srin 50-ji ill?ri) 1949-cu ild? virusologiyanın tarixind? cox muhum ?h?miyy?t? malik olan hadis? - huceyr?l?rin suni ??kild? yeti?dirilm?si imkanı k??f edildi. 1952-ci ild? huceyr? kulturalarını ?ld? etm?k metodikasına gor? c.Enders, T.Ueller v? F.Robbins Nobel mukafatına layiq gorulmu?l?r. Huceyr? kulturalarının virusologiyada istifad? olunması il? ?laq?dar olaraq bir cox viruslar a?kar edilmi? v? onların xususiyy?tl?ri oyr?nilmi?dir. N?tic?d? kultural vaksinl?r ?ld? edilmi?dir.
Molekulyar s?viyy?.
(XX ?srin 60-jı ill?ri). Bu dovrd? virusologiyada molekulyar biologiyadan istifad? edildi v? viruslar olduqca sad? qurulu?a malik olduqları ucun, molekulyar biologiyanın bir cox m?s?l?l?rinin oyr?nilm?sind? bioloyi model rolunu oynadı. Molekulyar biologiyada ?ld? edil?n nailiyy?tl?rin hec biri xususil?
genetik kodun k??fi virus genomunun huceyr? daxili ekspresiyya mexanizmi, DNT-nin replikasiyası, m?lumat RNT-nin yeti?m?si
v? s. prosesl?rin k??find? virus modeli ?sas rola malik olmu?dur.
Submolekulyar s?viyy?
(XX ?srin 70-ji ill?ri) Molekulyar biologiyanın sur?tli inki?afı il? ?laq?dar olaraq, nuklein tur?uları v? zulalların sturukturunun zulalda amin tur?ularının ardıcıllıq prinsipr?ri oyr?nilmi?dir. Az?rbaycanda 1967-ci ild? buzovların bronxopnevmoniyası zamanı M.Q.Q?niyev v? N.A.?liyeva t?r?find?n adenoviruslar ail?sin? m?nsub olan virus ayrılmı?, qoyunların viruslu balasalmasını Q.Sarıyev oyr?nmi?dir. Qu?ların cic?yin? qar?ı F.B.?irinov t?r?find?n 27 A? v? Bakı ?tam vaksinl?ri ?ld? edilmi?dir.Professor R.K.S?f?rov heyvanların quduzluq ?leyhi vaksininin mu?llifl?rind?ndir. Virusologiya bir sıra bioloji elml?rl? xususil? mikrobiologiya, epizootologiya, baytarlıq genetikası, epidemiologiya, sitologiya, embriologiya, molekulyar biologiya, bioloji kimya vo s. f?nl?rl? sıx sur?td? ba?lıdır.