| Bu m?qal?d?ki m?lumatların
yoxlanılabil?r
olması ucun ?lav? m?nb?l?r? ehtiyac var
.
Daha ?traflı m?lumat v? ya m?qal?d?ki probleml?rl? ba?lı muzakir? aparmaq ucun
m?qal?nin muzakir? s?hif?sin?
diqq?t yetir? bil?rsiniz. Lutf?n m?qal?y?
etibarlı m?nb?l?r
?lav? ed?r?k
bu m?qal?ni t?kmill??dirm?y? kom?k edin. M?nb?siz m?zmun probleml?r yarada v? silin? bil?r. Probleml?r h?ll edilm?mi? ?ablonu m?qal?d?n cıxarmayın.
|
Son onillikl?r boyuk t?bii ehtiyatlara malik olmayan olk?l?r sur?tl? inki?af edirl?r. Lakin butun ??rtl?r daxilind?, boyuk t?bii ehtiyatlara malik olk?l?r ?lav? ustunlukl?r ?ld? edirl?r. Butun t?bii ehtiyatların istifad?si bir-biril? sıx ?laq?dardır. Bel? ki, torpaq ehtiyatları (k?nd t?s?rrufatı sah?l?ri) yanacaqla (mineral ehtiyatlarla) h?r?k?t? g?tiril?n texnika vasit?sil? bec?rilir v? m?hsuldarlı?ı gubr?l?rl? (mineral ehtiyatlardan hazırlanan) artırılır. Bir sıra hallarda t?bii-xammal ehtiyatları mineral ehtiyatlarla eynil??dirilir. ?ks?r dunya olk?l?rind? faydalı qazıntıların ehtiyatlarının bel? t?snifatı movcuddur: k??f olunmu? (cıxarıla bil?n), y?ni geoloji-k??fiyyat i?l?ri n?tic?sind? subut olunmu?; h?qiqi (texnikanın muasir inki?af s?viyy?sind? cıxarılan); proqnozla?dırılan v? ya geoloji (movcudlu?u elmi proqnoz v? ehtimallara ?sas?n soyl?nil?n).
[1]
Geni? m?nada
iqlim
ehtiyatlarına
oksigen
, perspektivli v? "t?miz"
enerji
m?nb?l?rind?n biri olan hidrogen (h?l? ki, hidrogenin ?ld? edilm?si benzin? nisb?t?n 3 d?f? baha ba?a g?lir),
kul?k
v?
gun??
enerjisi
ehtiyatları aiddir.
K?nd t?s?rrufatı
nda istifad?sin? gor? aqroiqlim ehtiyatları ? istilik, rutub?t v? i?ıq iqlim ehtiyatlarının xususi novunu ?m?l? g?tirir.
?qlim
ehtiyatları
k?nd t?s?rrufatı
istehsalının ?sas amill?rind?n biri olmaqla , h?m d? rekreasiya (istirah?t, mualic?, turizm) ehtiyatlarının ?sas elementl?rind?ndir.
Gun?? enerjisi
olmadan insan h?yatını t?s?vvur etm?k qeyri-mumkundur. Yer s?thin? du??n
gun?? enerjisi
k??f edilmi?
mineral
yanacaqlar
enerjisind?n on, dunya
enerji
t?l?batının muasir s?viyy?sind?n is? min d?f? coxdur. Lakin insanlar yer s?thin? du??n
gun?? enerjisind?n
lazımı s?viyy?d? istifad? ed? bilm?irl?r. Xususil?
tropik
qur?aqda yerl???n olk?l?rd?
gun?? enerjisind?n
istifada? ucun olduqca ?lveri?li ??rait vrdır. Burada il ?rzind?
gun??li
gunl?rin sayı 300-? catır. Helioenergetikanın (
gun??
enetgetikası) inki?afı g?l?c?kd? bu olk?l?rin s?hra ?razil?rinin t?s?rrufat c?h?td?n m?nims?nilm?sin? geni? imkanlar acır. Sad? gun?? m?tb?xl?rinin, su t?mizl?yici qur?uların v? s.yaradılmsı bu olk?l?rd?
yanacaq
, xususil? oduncaq istehlakını xeyli azaldır.
Helioenergetika sah?sind?
AB?
,
Yaponiya
,
Fransa
,
?taliya
,
Hindistan
,
Braziliya
v?
Avstraliyada
daha f?al i?l?r aparılır. H?l?lik
Gun??
enerjisind?n ?sas etibaril? binaların ("gun?? evl?ri") v? istixanaların qızdırılması, d?niz suyunun ?irinl??dirilm?si ucun istifad? edilir (
?imali Afrikanın
, Yaxın v? Orta ??rqin arid olk?l?rind?),
AB?
v?
Fransada
ilk
gun??
elektrik
stansiyaları istifad?y? verilmi?dir. Heablamalara gor?, f?zada
gun??
?uasını toplayan v? ?ks etdir?n nisb?t?n kicik "cıraq" gec? vavtı butun ??h?ri t?mamil? i?ıqlandıra bil?r. ?n?n?vi
enerji
m?nb?l?rind?n f?rqli olaraq alternativ
enerji
m?nb?yi olaraq
kul?k
enerjisind?n istifad? daha faydalıdır.
Kul?k muh?rriki
?nsanlar q?dim zamanlardan indiy? kimi
kul?k
enerjisind?n istifad? edirl?r.
Cin
,
Hindistan
v?
Misird?
h?l? iki min il ?vv?l sad?
kul?k
muh?rrikl?rind?n istifad? edilirdi. Son vaxtlarda energetika v? ekoloji c?tinlikl?r il? ?laq?dar insanların
kul?k
enerjisin? mara?ı artmı?dır. M?s?l?n,
Yaponlar
bir sıra g?mil?rd? muasir muh?rrik il? yana?ı,
yelk?nd?n
d? istifa? edirl?r. Kul?kli X?z?rd? bel?
g?mil?rd?n
istifad? ucun daha ?lverı?li ??rait vardır.
Hazırda
Fransa
,
?taliya
,
Danimarka
,
AB?
,
?ngilt?r?
v? ba?qa
olk?l?rd?
s?naye
?h?miyy?tli
kul?k
qur?uları uzr? daha geni? i?l?r aparılır. Lakin
kul?kl?rin
gucunu v? istiqam?tinin daimi olması, kul?k muh?rlikl?rinin istifad?si ucun
passat
,
musson
v? ba?qa daimi
kul?kl?rin
?sdiyi bolg?l?r daha ?lverı?lidir.
Az?rbaycanda
da kul?k enerjisind?n istifad? ucun ?m?li i?l?r gorulm?kd?dir
Geoloji mineral yanacaq ehtiyatları 12,5 trln. tondur. Muasir hasilat sur?ti n?tic?sind? bu ehtiyatlar 1000 il kifay?t ed? bil?r. Bu ehtiyatlar komurd?n (60%-d?k), neftd?n v? qazdan (27%-d?k), yanar ?istl?rd?n v? torfdan ibar?tdir.
Dunyanın 75 olk?sind? a?kar edilmi?dir. ?n boyuk yataqları AB?-d?, Cind?, Rusiyada, CAR-da, Almaniyada, Avstraliyada, Boyuk Britaniyada, Kanadada, Hindistanda v? Pol?adadır. Umumiyy?tl?, komur ehtiyatları boyukdur v? komurl? t?min olunma dig?r ehtiyatlarla t?min olunmadan yuks?kdir. Lakin 1000 m-d?n d?rind? yerl???n komur ehtiyatlarının cıxarılması muasir texnikanın inki?af s?viyy?sind? s?rf?li deyil. Acıq usulla hasilat is? s?rf?li olaraq qalır (AB?-nin Q?rb hovz?sind?, ??rqi Sibird?, CAR-da, Avstraliyada). Almaniyada 1 ton komurun hasilatı CAR-dan idxaldan baha ba?a g?lir.
Son ill?r h?qiqi neft ehtiyatlarının h?cmi artmı?dır. K??f olunmu? neft ehtiyatlarına gor? olk?l?rin ardıcıllı?ı bel?dir: S?udiyy? ?r?bistanı, Iraq, B??, Kuveyt, Iran, Venesuela, Rusiya, Cin, AB?. Muasir hasilat h?cmi s?viyy?sind? (ild? t?xmin?n 3 mlrd. ton) dunya iqtisadiyyatının neftl? t?min olunma d?r?c?si 45 ildir. OPEK olk?l?rind? is? hazırkı hasilat s?viyy?si 85 il saxlanıla bil?r. X?z?r d?nizinin ehtiyatları az olsa da (dunya ehtiyatlarının 3?4%-i) hazırkı v? perspektivd? olan bazarlar arasında muhum yer tutur.
K??f olunmu? ehtiyatların son ill?r artması h?m yeni yataqların k??fi, h?m d? geoloji ehtiyatların bir hiss?sinin k??f olunmu? ehtiyatlar kateqoriyasına kecm?si il? ?laq?dardır. ?n boyuk t?bii qaz ehtiyatlarına malik olk?l?r Rusiya, ?ran, AB?, ?lc?zair, Turkm?nistan, Norvec, Qazaxıstan, Niderland, Liviya v? Boyuk Britaniyadır. Hazırkı hasilat s?viyy?sind? (ild? 2,2 trln. m²) qazla t?min olunma d?r?c?si 71 ildir.
[1]
D?mir filizinin geoloji ehtiyatları, muxt?lif hesablamalara gor?, t?xmin?n 350 mlrd. ton, k??f olunmu? ehtiyatları 150 mlrd. ton t??kil edir. Bu ehtiyatlar dem?k olar ki, 100 olk?d? mu?yy?n olunmu?dur, lakin onların ?sas hiss?si az sayda olk?d? t?m?rkuzl??mi?dir.
?n boyuk boksit ehtiyatları Avstraliyada, Qvineyada, Braziliyada, Venesuelada v? Yamaykadadır. Ehtiyatlarla t?min olunma d?r?c?si 250 ildir. Boksitl?r ?sas aluminium t?rkibli xammal olub, ?sas?n, aluminium hidroksidl?rind?n ibar?tdir. Yataqları cokuntu suxurlarda formala?ır v?, ?sas etibaril?, tropik v? subtropik iqlim qur?aqlarında yerl???n a?ınma qabı?ı sah?l?rin? uy?un g?lir. ?sas boksitli ?yal?tl?r? Avropada Aralıq d?nizi, Afrikada Qvineya, Latın Amerikasında Karib v? ?imali Avstraliya aiddir. Geoloji ehtiyatları, ad?t?n, t?xmin?n 250 mlrd. ton, k??f olunmu? ehtiyatları is? 20?30 mlrd. ton qiym?tl?ndirilir. ?n boyuk boksit ehtiyatlarına malik olk?l?r Qvineya, Avstraliya, Braziliya, Yamayka, Hindistan, Cin, Qayana, Surinam. Boksitl?rd? gil-torpa?ın miqdarı d?mir filizind? oldu?u kimidir. Bu s?b?bd?n d?, boksit ehtiyatları d?mir filizind? oldu?u kimi faydalı komponent? gor? deyil, filiz? gor? qiym?tl?ndirilir.
?n boyuk mis yataqları Hindistanda, Zimbabved?, Zambiyada, Konqoda, AB?-d?, Rusiyada v? Kanadadır.
Uran yer qabı?ında cox geni? yayılmı?dır. Lakin iqtisadi c?h?td?n yalnız faydalı komponentin 0,1%-d?n az olmadı?ı yataqların i?l?nilm?si s?rf?lidir. Bu halda 1 kq uran konsentratının alınması 80 dollardan ucuz ba?a g?lir. Atom Enerjisi uzr? Beyn?lxalq Agentliyin (MAQATE) m?lumatına gor?, XXI ?srin ?vv?lind? k??f olunmu? v? bu qiym?t? cıxarılması mumkun olan uran ehtiyatları 3,3 mln. ton qiym?tl?ndirilmi?dir. Onlar 44 olk?nin ?razisind? t?xmin?n 600-d?k yataqda t?m?rkuzl??mi?dir.
K??f olunmu? uran ehtiyatlarına gor?, dunyada birinci yeri Avstraliya tutur. Qazaxıstan ondan bir q?d?r geri qalır. Ucuncu yeri Kanada tutur. Bu olk?l?rin payına dunya uran ehtiyatlarının 1/2-i du?ur. Onlardan ba?qa, k??f olunmu? uran ehtiyatlarına gor? ilk on olk?nin sırasına, h?mcinin, (azalan sıra il?) CAR, Braziliya, Namibiya, Rusiya, Ozb?kistan, AB? v? Niger daxildir.
[1]
Qeyri-filiz faydalı qazıntıları arasında boyuk ehtiyatları il? xor?k v? kalium duzları, fosforitl?r, kukurd secilir. Statistik m?lumatlar inki?af etmi? Q?rb olk?l?rinin, inki?af etm?kd? olan olk?l?rin v? kecid iqtisadiyyatına malik olk?l?rin mineral-xammal potensialını muqayis? etm?y? imkan verir. Q?rb olk?l?ri k??f olunmu? qızıl, manqan v? xrom filizl?ri v?, h?mcinin, uran, qur?u?un v? sink ehtiyatlarına gor? secilir. Inki?af etm?kd? olan olk?l?rin payı, xusus?n, neft (80%-d?n cox), boksit (77%), qalay v? almaz (60?65%) v? mis (53%) ehtiyatlarında boyukdur. Kecid iqtisadiyyatına malik olk?l?r t?bii qaz v? d?mir filizi ehtiyatlarına gor? secilir (50%). H?r uc olk?l?r qrupu b?rab?r nisb?td? nikel, molibden, gumu? ehtiyatlarına malikdirl?r. Kecid iqtisadiyyatına malik olk?l?r arasında mineral yanacaq v? xammalla z?ngin Rusiya, Qazaxıstan v? Ukraynadır.
[1]
Dunyanın torpaq fondunun sah?si 134 mln. km²-dir. Bu fondun strukturunda 11% bec?ril?n torpaqların, 23% c?m?n v? otlaqların, 30% me??l?rin, 3% antropogen land?aftların, 33% az yararlı v? yararsız torpaqların payına du?ur. Bec?ril?n sah?l?r? gor? AB?, Hindistan, Rusiya, Cin, Kanada, Qazaxıstan v? Ukrayna secilir. Son ill?rd? istifad?siz torpaqların m?nims?nilm?si hesabına Rusiyada, Qazaxıstanda, Cind? v? Kanadada bec?ril?n torpaqların sah?si artmı?dır.
[1]
?n boyuk su istehlakcısı k?nd t?s?rrufatı (69%), sonra is? s?naye (21%), kommunal t?s?rrufat v? su anbarlarıdır. Su ehtiyatlarının s?m?r?li istifad?sinin yolları a?a?ıdakılardır: 1) ilk novb?d?, suya q?na?t ed?n texnologiyaların t?tbiqi v? dovriyy?li su t?minatının t?tbiqi hesabına sudan istifad?nin azaldılması; 2) da?ınma zamanı, axıntılar v? buxarlanma n?tic?sind? su itkil?rinin l??vi; 3) m?i??td? sudan qeyri-s?m?r?li istifad?nin aradan qaldırılması.
[1]
Yer kur?sind? me?? il? ortulu ?razi 40,1 mln. km²-dir. ?n istifad?y? yararlı me?? sah?si is? 25?28 mln. km²-dir. Me?? ?razil?rin? gor?, Rusiya, Braziliya, Kanada v? AB? secilir. Lakin son 200 il ?rzind? me??l?rin sah?si 2 d?f? azalmı?dır. Nisb?t?n toxunulmamı? me??l?r Rusiyanın Asiya hiss?sind?, Kanadada, Konqo v? Amazon cayı hovz?l?rind? qalmı?dır. Dunya uzr? oduncaq ehtiyatı 340?370 mlrd. m³-dir. Oduncaq ehtiyatına gor?, Rusiya secilir.
[1]
- ↑
1
2
3
4
5
6
7
?.?.M?rdanov, T.D.A?ayev, M.G.Alm?mm?dli. Dunya t?s?rrufatının co?rafiyası. Bakı: 2013, 150 s?h.
- T.P.G?rayzad?, C.A.M?mm?dov. Dunyanın iqtisadi v? sosial co?rafiyası kursunun ("Dunyanın t?bii ehtiyatlarının co?rafiyası", "Dunya ?halisinin co?rafiyası", "Region anlayı?ı v? regional f?rql?r") bolm?l?rin? aid orta m?kt?b mu?lliml?rin? kom?k m?qs?dil? v?sait. Az?rbaycan Respublikası T?hsil Nazirliyi "Oyr?tm?n" n??riyyatının m?tb?sind? cap edilmı?dir 16/I-1993-cu il.