Su-25
Ukrayna HHQ -n? m?xsus Su-25M1
Tipi	Hucum t?yyar?si
Hazırlayan	Suxoy Dizayn Burosu [d]
?stehsalcı	Ulan-Ude Aviasiya Zavodu Tbilisi Aviasiya Zavodu
Ba? konstruktor	P.O.Suxoy E.A.?vanov
Dizayner	Suxoy KB
?lk ucu?	22 fevral 1975
?stismara verilm? tarixi	1981
Status	Aktiv xidm?td?
?stismarcılar	Rusiya H?rbi Hava Quvv?l?ri Az?rbaycan H?rbi Hava Quvv?l?ri Belarus H?rbi Hava Quvv?l?ri Ukrayna H?rbi Hava Quvv?l?ri
?stehsal ili	1978?davam edir
Buraxılı? sayı	1000+
Vahidinin qiym?ti	3 [1] ? 10 [2] mln. $
Variantları	Su-39 Su-25UTQ Su-28 Su-25T
Vikianbarda ?laq?li mediafayllar

Suxoy Su-25 ( rus. Су-25 ) ( NATO kod adı : Frogfoot ) ? SSR? t?r?find?n istehsal edil?n iki muh?rrikli, t?k oturacaqlı hucum v? hava d?st?k t?yyar?si. Bu t?yyar? Sovet Quru Qo?unlarını yaxın hava d?st?yi il? t?min etm?k m?qs?dil? konstruksiya olunmu?dur. ?lk prototipin ucu? testl?ri 22 fevral 1975-ci ild? h?yata kecirilmi?dir. Sınaqları u?urla tamamladıqdan sonra 1978-ci ild? Gurcustan Sovet Sosialist Respublikası nın paytaxtı olan Tiflis ??h?rind? seriyalı istehsalına ba?lanılmı?dır.

Bu doyu? t?yyar?sinin ilkin variantlarına iki oturacaqlı t?lim-doyu? t?yyar?si olan Su-25UB, Su-25BM, h?mcinin xarici olk?l?r? ixrac ucun n?z?rd? tutulmu? Su-25K daxildir. 2012-ci ild? b?zi t?yyar?l?r Su-25SM s?viyy?sind? modernizasiya olunmu?dur. Su-25T v? Su-25TM (dig?r adı il? Su-39) novb?ti modernizasiya variantları hesab olunsa da, bu variantlar geni? istehsal olunmamı?dır. Su-25 v? Su-34 qırıcıları 2007-ci ild? istehsal olunan yegan? zirehli, sabit qanadlı doyu? t?yyar?l?ri idi. Su-25-l?rin ?ks?r hiss?si hazırda Rusiya v? dig?r MDB dovl?tl?ri t?r?find?n istismar olunur.

Su-25 doyu? t?yyar?sinin muxt?lif variantları 30 ild?n cox mudd?tdir ki, bir cox doyu? ?m?liyyatlarında aktiv istifad? olunur. 1979-1989-cu ill?rd? ba? vermi? ?fqanıstan muharib?si ?rzind? mucahidl?r? qar?ı d?f?l?rl? anti-partizan ?m?liyyatlarında i?tirak etmi? bu t?yyar?l?r, hazırda Suriya v?t?nda? muharib?sind? Rusiya HHQ t?r?find?n istifad? olunur.

Su-25 haqqında do?ru olaraq bilin?n bir yanlı? var ki, bu Su-25-in qırıcı olmasıdır. Su-25 hec bir hava doyu?und? "dog fight" i?tirak ed? bilm?diyin? gor?, hucum v? hava d?st?k t?yyar?si adlanır.

Az?rbaycan H?rbi Hava Quvv?l?ri must?qillik dovrund? 5 ?d?d Su-25 doyu? t?yyar?si itirib. Az?rbaycan HHQ-nin ilk doyu? t?yyar?si d? m?hz Su-25 olub. Bu t?yyar?ni Milli Q?hr?man, ilk pilot, leytenant Vaqif Qurbanov 1992-ci il aprelin 8-d? kecmi? Sovet Ordusu nun Sitalcay aviabazasından qacıraraq Qaraba? doyu?l?rind? istifad? edib. Yevlax Hava Limanı nda bazala?dırılan bu t?yyar? vasit?sil? az?rbaycanlı pilot doyu?d? erm?nil?rin onlarla texnikasını, silah anbarını, 1 ?d?d h?rbi vertolyotunu, 1 ?d?d YaK-40 t?yyar?sini m?hv edib. Vaqif Qurbanovun idar? etdiyi Su-25 t?yyar?si 1992-ci il iyun ayının 13-d? ?sg?ran uz?rind? erm?nil?r t?r?find?n vurulub. Pilot h?lak olub.

?kinci Su-25 t?yyar?si 1992-ci il oktyabrın 10-da ?u?a rayonunun Malıb?yli k?ndi uz?rind? Erm?nistan ordusunun zenit bolm?l?ri t?r?find?n vurulub. Pilot katapult ets? d?, para?utu acılmadı?ından h?lak olub.

Ucuncu Su-25 is? 23 aprel 1994-cu ild? doyu?l?rd? vurulub. Pilot katapult ed?r?k sa? qalıb.

Az?rbaycan Ordusu dorduncu Su-25 t?yyar?sini is? t?lim zamanı itirib. 2010-cu il martın 3-d? saat 17:00 rad?l?rind? ??mkir rayonu ?razisind? planla?dırılmı? t?lim ucu?u zamanı Su-25 h?rbi t?yyar?si q?zaya u?rayıb. T?yyar?nin pilotu Famil Elman o?lu M?mm?dli q?za n?tic?sind? h?lak olub. Q?zaya u?ramı? Su-25 son ill?rd? alınıb. T?yyar? Gurcustandakı Tiflis Aviasiya Zavodunda istehsal olunub. ^[3]

Be?inci Su-25 2011-ci ilin fevralında q?zaya u?rayıb. Pilotlar katapult ed?r?k sa? qalıblar.

?sas m?qal?: ?fqanıstan muharib?si (1979-1989)

Muharib?y? qo?ulan Su-25 t?yyar?l?rind?n ibar?t ilk birlik Az?rbaycan Sovet Sosialist Respublikası nın Sitalcay aerodromu nda dislokasiya olunmu? 200-cu must?qil hucum eskadrilyasına m?xsus qırıcılar idi. ?lk on bir doyu? t?yyar?si 1981-ci ilin may ayında Sitalcaya catmı?dı. ^[4]

19 iyul 1981-ci ild? 200-cu must?qil hucum eskadrilyasına m?xsus Su-25-l?r ?fqanıstan ın q?rbind? yerl???n ?indand aerodromu na yerl??dirildi. H?min birl??m?nin ?sas v?zif?si da?lıq relyefd? movqe tutan ?fqan usyancılara z?rb? endirm?kd?n ibar?t idi. ?fqanıstana gond?rilmi? novb?ti Su-25 qırıcıları Ukrayna nın Jovtneve ??h?rind? dislokasiya olunmu? 368-ci hucumcu aviasiya alayına m?xsus idi. Bu h?rbi birl??m? is? h?rbi ?m?liyyatlar kecirm?k m?qs?dil? ?fqanıstanın ??rqin? gond?rilmi?di.

Sovet qo?unlarının ?fqanıstanda oldu?u mudd?t ?rzind? Su-25 doyu? t?yyar?l?ri vasit?sil? mucahidl?rin movqel?rin? umumilikd? 139 d?f? muxt?lif novd? idar?olunan raketl?rl? z?rb? endirildi. Orta hesabla, h?r bir Su-25 il ?rzind? qar?ı t?r?fin movqel?rin? 360 hava hucumu gerc?kl??dirdi ki, bu da muharib? ?rzind? istifad? olunan dig?r butun nov doyu? t?yyar?l?ri arasında ?n yuks?k gost?rici hesab olunurdu. Muharib? ba?a catana q?d?r muxt?lif h?rbi birl??m?l?r? m?xsus 50-y? yaxın Su-25 qırıcısı ?fqanıstana aid aerodromlarda yerl??mi?di. Muharib?nin davam etdiyi 1981 v? 1989-cu ill?r aralı?ında Sovet H?rbi Hava Quvv?l?ri n? m?xsus 21-23 ?d?d Su-25 doyu? ?m?liyyatları ?rzind?, 9 ?d?d is? yerd? saxlanıldı?ı halda vurulmu?dur. ^[5]

?sas m?qal?: ?ran-?raq muharib?si

Su-25-l?r 1980 v? 1988-ci ill?r aralı?ında ba? vermi? ?ran-?raq muharib?sind? d? istifad? olunmu?dur. Bu doyu? t?yyar?l?ri muharib? ?rzind? ?sas?n ?raq H?rbi Hava Quvv?l?ri t?r?find?n istifad? olunurdu. Muharib?nin sonuna q?d?r ?raq HHQ-n? m?xsus Su-25-l?r t?qrib?n 900 hava hucumu h?yata kecirmi?di. Muharib? ?rzind? ba? vermi? doyu? toqqu?malarından birind? ?raqa m?xsus bir ?d?d Su-25 ?ran t?r?find?n MIM-23 Hawk zenit-raket kompleksi il? vurularaq m?hv edilmi?, lakin pilot vaxtında katapult ed?r?k sa? qalmı?dır. Bu hadis? butun muharib? boyunca ?ran t?r?find?n ?raqa m?xsus Su-25-? qar?ı h?yata kecirilmi? yegan? u?urlu ?m?liyyat hesab olunur. Muharib? ba?a catdıqdan sonra S?ddam Huseyn ?raq HHQ-nin butun Su-25 pilotlarını olk?nin ?n yuks?k h?rbi mukafatı il? t?ltif etmi?dir. ^[6]

1991-ci ild? ba? vermi? Korf?z muharib?si ?rzind? koalisiya quvv?l?rinin boyuk hava ustunluyun? sahib olması ?raq Su-25-l?rin? ustunluk ?ld? etm?y? imkan verm?di. 25 yanvar 1991-ci ild? ?raqdan havalanan ?raq HHQ-n? m?xsus yeddi ?d?d Su-25 ?randa yer? endi. ^[7]

6 fevral 1991-ci il ax?amı AB? H?rbi Hava Quvv?l?ri nin 53-cu taktiki doyu? eskadrilyasına aid iki ?d?d F-15C doyu? t?yyar?si ?raqa m?xsus iki ?d?d MiQ-21 v? iki ?d?d Su-25 qırıcısını tutma?a nail oldu. Ba? vermi? doyu? toqqu?masında ?raqa m?xsus dord t?yyar?nin h?r biri amerikalı pilotlar t?r?find?n m?hv edildi. Vurulan Su-25-l?r is? ?ranla dovl?t s?rh?dinin yaxınlı?ında s?hraya du?du. Bu hadis? muharib? ?rzind? ?raq Su-25-l?rinin yegan? hava doyu?u oldu. ^[6]

Gurcu hokum?ti 1992-1993-cu ill?rd? ba? vermi? Birinci Abxaziya muharib?si ?rzind? abxaziyalı separatcılara qar?ı doyu?l?rd? Su-25-l?rd?n istifad? etmi?dir. ^[8] 4 iyul 1993-cu ild? Abxaziyanın E?era k?ndi yaxınlı?ında movqe tutan separatcılar Gurcustan H?rbi Hava Quvv?l?rin? m?xsus Su-25 doyu? t?yyar?sini Strela-3 hava hucumundan mudafi? kompleksi il? vuraraq du?urm?yi bacarmı?dır. ^{[9] [10]}

?sas m?qal?: ?kinci Qaraba? muharib?si

4 Oktyabr 2020-ci ild? polkovnik Zaur Nudir?liyev idar? etdiyi Su-25 hucum t?yyar?si C?brayıl istiqam?tind? ona veril?n doyu? tap?ırı?ını yerin? yetirm?k ucun t?yin olunmu? h?d?f? yaxınla?an zaman m?rk?zi komanda m?nt?q?sin? m?lumat daxil oldu ki, du?m?nin hava hucumundan mudafi? vasit?l?ri h?r?k?t? kecib. K??fiyyat m?lumatımıza gor?, h?min ?razid? du?m?nin hava hucumundan mudafi? vasit?l?ri olmamalı idi. Erm?nil?r t?r?find?n Su-25 hucum t?yyar?l?rinin vurulması ehtimal boyuk idi. Buna gor? onlara d?rhal Az?rbaycan pilotlarına geri donm?k tap?ırı?ı verildi. H?min vaxt polkovnik Zaur Nudir?liyev t?yin olunmu? h?d?f? z?rb? endirib geri qayıdırdı. Bundan sonra o ca?ırı?a cavab verm?di. Artıq polkovnik Zaur Nudir?liyevin idar? etdiyi Su-25 hucum t?yyar?si Erm?nistan hava hucumundan mudafi? vasit?l?ri t?r?find?n vurulmu?du. A?ır yaralanmasına baxmayaraq polkovnik katapult ed? bil?rdi. Lakin o du?m?n? ?sir du?m?m?k ucun katapult etm?di. Du?m?n? a?ır z?rb? vurmaq ucun oz canından kecib t?yyar?ni du?m?nin canlı quvv? v? zirehli texnikasına cırpdı v? q?hr?mancasına ??hid oldu. Az?rbaycan H?rbi Hava Quvv?l?ri t?r?find?n h?min istiqam?td? du?m?nin hava hucumundan mudafi? vasit?l?ri tam m?hv edildi. Bununla “Z?rb?” pilotsuz ucu? aparatları, doyu? helikopterl?r v? hucum t?yyar?l?ri ucun geni? istifad?y? imkan yaradıldı. M?hz onların f?aliyy?ti n?tic?sind? Erm?nistanın xeyli sayda artilleriya qur?uları, tank , dig?r zirehli texnikası v? canlı quvv?si m?hv edildi. ^[11]

17 oktyabr 2020-ci il tarixind? saat 11:11 rad?l?rind? v? 18 oktyabr 2020-ci il 12:30 da olmaqla C?brayıl istiqam?tind? Az?rbaycan Ordusu movqel?rin? hava z?rb?l?ri endirm?y? c?hd ed?n Erm?nistan silahlı quvv?l?rin? m?xsus 2 ?d?d Su-25 t?yyar?si Hava Hucumundan Mudafi? bolm?l?rinin d?qiq at??i il? m?hv edilmi?dir. ^{[12] [13]}

Oktyabrın 29-da saat 13:18 v? 13:20 rad?l?rind? c?bh?nin Qubadlı istiqam?tind? Az?rbaycan Ordusunun movqel?rin? aviaz?rb?l?r endirm?y? c?hd gost?r?n Erm?nistan silahlı quvv?l?rinin iki “Su-25” hucum t?yyar?si Az?rbaycan Hava Hucumundan Mudafi? bolm?l?ri t?r?find?n m?hv edilib. ^[14]

2 noyabr 2020-ci il tarixind? saat 10:50 rad?l?rind? c?bh?nin Z?ngilan istiqam?tind? Az?rbaycan Ordusunun movqel?rini bombalama?a calı?an Erm?nistan H?rbi Hava Quvv?l?rin? m?xsus "Su-25" hucum t?yyar?si Az?rbaycan Hava Hucumundan Mudafi? bolm?l?ri t?r?find?n atıcı silahlarla m?hv edilib. ^{[15] [16] [17]}

• Ekipaj: 1 n?f?r
• Uzunlu?u: 15.53 m
• Qanad geni?liyi : 14.36 m
• Hundurluyu: 4.80 m
• Bo? c?ki: 9,800 kq
• Yuklu c?ki: 14,440 kq
• Maksimum qalxma a?ırlı?ı: 19,300 kq
• Guc t?minatcısı: 2 ?d?d Soyuz/Gavrilov R-195 muh?rrik

• Maksimum sur?t: Mach 0.82 (975 km/s) - d?niz s?viyy?sind?
• M?saf?: 1,000 km
• Doyu? radiusu: 750 km d?niz s?viyy?sind?, 2 daxili yanacaq c?ni, 4,400 kq silahlarla
• Ucu? tavanı: 7 km (5 km maksimum silahla)
• Yuks?kliy? qalxma sur?ti: 58 m/s
• Maksimum g -yukl?nm?: +6.5 g

Model	Qısa m?lumat	Qeyd
Su-25	Bir oturacaqlı hucum v? hava d?st?k t?yyar?si
Su-25UB	?ki oturacaqlı doyu?-t?lim t?yyar?sidir. Kicik olculu mobil v? stasionar yerustu h?d?fl?ri, habel? a?a?ı sur?tli hava h?d?fl?rini m?hv etm?k ucun n?z?rd? tutulub. Kabinanın boyudulm?si il? yanacaq c?nin h?cmi azaldılmı?dır. Doyu? qabiliyy?ti Su-25 il? eynidir. ?lk prototipi 1985-ci il 12 avqustda sınaq ucu?u kecirmi?dir.
Su-25K	Xaric? satılması ucun hazırlanmı? variant. Aviada?ıyıcıdan katapult il? havalana bilir.
Su-25UBK	Xaric? satılması ucun hazırlanmı? variant. Su-25-d?n yalnız kabin? daxilind?ki b?zi detallarla f?rql?nir
Su-25BM
Su-25T	Tank ?leyhin? hucum t?yyar?si
Su-28	Aero L -39 Albatros t?yyar?sin? alternativ hazırlanmı? t?lim t?yyar?si(Su-28 v? ya Su-25UT adlanır). Su-25UB ?sasında hazırlanıb. Su-25UB-d?n f?rqli olaraq daha yunguldur, silahları idar?etm? sistemi, silah yuvaları v? muh?rrik zirehi yoxdur.
Su-25UTQ	Aviada?ıyıcıdan havaya qalxmaq v? eni? etm?k t?liml?ri ucun hazırlanmı? versiya
Su-39	Tank ?leyhin? t?yyar?. Su-25T-nin 2ci n?sli(Su-25TM v? ya Su-39 adlanır)
Su-25KM	Gurcustan H?rbi Hava Quvv?l?rinin modernl??dirilmi? hucum t?yyar?si
Su-25SM	Su-25in modernizasiya olunmu?
Su-25UBM	?ki oturacaqlı doyu?-t?lim t?yyar?si. Su-25UB ?sasında hazırlanıb. H?m hucum h?m d? k??viyyat t?yyar?si kimi istifad? oluna bil?r.
Su-25M1	Su-25in Ukrayna t?r?find?n modernizasiya olunmu? variantı
Su-25UBM1	Su-25UB-nin Ukrayna t?r?find?n modernizasiya olumu? variantı
Su-25SM2
Su-25SM3
Su-25ML	Turkiy?nin TUSA? ?irk?ti t?r?find?n modernl??dirilmi? versiya. Su-25 ML hucum t?yyar?l?ri "Lacın" adlanır. 2024-cu ild? Az?rbaycana t?hvil verilib. [18] [19]

• Az?rbaycan H?rbi Hava Quvv?l?ri
• Rusiya H?rbi Hava Quvv?l?ri
• Hucum t?yyar?si

• Su-25К at Sukhoi.org Arxivl??dirilib 2006-05-15 at the Wayback Machine
• Su-25 at GlobalSecurity.org
• Su-25 at Russia Military Analysis