Quba q?zası
(
rus.
Кубинский уезд
) ?
Rusiya imperiyası
(
Kaspi vilay?ti
,
D?rb?nd
v?
Bakı
quberniyaları t?rkibind?),
Az?rbaycan Demokratik Respublikası
v?
Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikası
(
Az?rbaycan Sovet Sosialist Respublikası
t?rkibind?) t?rkibind? movcud olmu? inzibati??razi vahidi. ?nzibati m?rk?zi
Quba
??h?ri idi.
Az?rbaycan Xalq Cumhuriyy?ti
dovrund? Da?nak d?st?si Quba ??h?rind? 3000-d?k dinc sakini q?tl? yetirmi?, 4 milyon manat na?d pul, h?mcinin 4,5 milyon manatlıq brilyant, qızıl, gumu? v? dig?r qiym?tli da?-qa?, 25 milyon manatlıq muxt?lif ??yalar qar?t etmi?di. Quba q?zasında 122 mus?lman k?ndi da?ıdılmı? v? yandırılmı?, ?halisi kutl?vi ??kild? q?tl? yetirilmi?di. Az?rbaycan Xalq Cumhuriyy?ti yaradıldıqdan sonra Quba q?zasında oz hakimiyy?tini b?rq?rar etmi?di. Parlamentin 1919 il 2 iyun tarixli q?rarı il? s?pm? yatalaqla mubariz? ucun Quba ??h?r ozunu idar?sin? 100 min manat m?bl??ind? faizsiz borc ayrılmı?dı. Aprelin 12-d? is? Qusar sah?sinin Xuluq k?ndind? ali ibtidai m?kt?b acılması bar?d? qanun q?bul olunmu?du, lakin sovet Rusiyasının yaxından kom?klik gost?rdiyi bol?evikl?r q?zada Hokum?t ?leyhin? i? aparırdı. Quba ??h?rind? silahlı usyan q?rargahı t??kil edilmi?di. 1920-ci il aprelin 27-d? gunduz saat 2-d? istilacı 11-ci Qırmızı ordu hiss?l?ri Qubaya girdi. Quba q?zasında sovet hakimiyy?tinin q?l?b?si elan olundu. 1929-cu ild? Az?rbaycan Sovet Sosialist Respublikasında h?yata keciril?n rayonla?dırma prosesind? Quba q?zası l??v edildi. Bakı quberniyasının inzibati ?razi vahidl?rind?n biri.
Erm?ni-da?nak d?st?l?rinin Quba q?zasında az?rbaycanlıları kutl?vi ??kild? q?tl? yetirm?l?rin? dair a?kar edilmi? faktlar son vaxtlar bir daha subuta yetirilmi?dir. Bel? ki, 2007-ci ild? Quba ??h?rind? kutl?vi m?zarlıqların a?kar edilm?si erm?ni vandalizmini t?sdiql?y?n faktlardır.
[2]
Kecmi?
Quba xanlı?ının
?razisind? yaradılmı?dı. Quba xanlı?ı 1806-cı ild? Rusiya imperiyası t?r?find?n i??al olunaraq, ?yal?t? cevrildikd?n sonra onu Gurcustan Ba? r?isliyinin tabeliyind?ki naib idar? edirdi. 1809-cu ild? Quba ?yal?tini idar? etm?k ucun
Abbasqulu a?a Bakıxanovun
atası
Mirz? M?h?mm?d xan
ba?da olmaqla, dord nufuzlu b?yd?n ibar?t Quba idar?si yaradılmı?dı. 1810-cu il usyanından sonra Qubada komendant usul-idar?si formala?dırıldı. Quba ?yal?ti Bakı v? D?rb?nd ?yal?tl?ri il? birg? Da?ıstan dair?sind? birl??dirildi. 1840-cı il 10 aprel tarixli inzibati-m?hk?m? islahatından sonra yaradılan Quba q?zası (Samur dair?si il? birlikd?) D?rb?nd h?rbi dair?sin? daxil edildi. 1846-cı il inzibati-?razi bolgusu n?tic?sind? Quba ?yal?ti yeni yaradılmı? D?rb?nd quberniyasının t?rkibind? qaldı. Da?ıstan vilay?tinin idar? edilm?si haqqında 1860-cı il 5 may tarixli ?sasnam?y? gor? D?rb?nd quberniyası l??v olundu. Quba q?zası Bakı quberniyasının t?rkibin? daxil edildi. Q?zanın m?rk?zi Quba ??h?ri idi. Quba q?zasında q?za idar? sistemi yaradılmı?dı. Qafqaz t?qviminin (1917) m?lumatına gor?, Quba q?zasının sah?si 6308,61 kv.verst idi. Q?zada 171248 n?f?r ?hali ya?ayırdı. Onlardan 170148 n?f?ri yerli sakinl?r, 1100 n?f?ri is? muv?qq?ti ya?ayanlar idi. Q?za ?halisinin 91.871 n?f?ri ki?i (53,65%), 79377 n?f?ri qadın (46,35%) idi. Mus?lmanların sayı 164,8 min n?f?r idi. Q?zada 5206 n?f?r rus qeyd? alınmı?dı. Quba ??h?rind? 26956 n?f?r ya?ayırdı. Q?zanın t?s?rrufat h?yatında ba?cılıq daha cox inki?af etmi?di. Fevral inqilabından (1917) sonra Quba q?zasında Muv?qq?ti hokum?tin yerli orqanlarının t??kilin? ba?landı. Martın sonlarında Qubada ictimai t??kilatların icraiyy? komit?si yaradıldı.
Oktyabr cevrili?ind?n (1917) sonra Bakıda hakimiyy?ti ?l? almı? Bakı Soveti Quba q?zasını sovetl??dirm?k p?rd?si altında az?rbaycanlılara qar?ı soyqırımı h?yata kecirdi. 1918-ci il aprelin 21-d? Bakı bol?evik t??kilatı v? Bakı Soveti Quba q?zasına h?rbi d?st?l?r gond?rdi. Aprelin 23-d? q?zada sovet hakimiyyeti elan olunmu?, q?za h?rbi-inqilab komit?si yaradılmı?dı. Quba q?za-smda az?rbaycanlılara qar?ı soyqırımı mayın 1-d? ba?lamı? v? 9 gun davam etmi?di. Qubada tor?dil?n soyqırımlarını da?nak qulduru Hamazaspın ba?cılıq etdiyi erm?ni c?za d?st?l?ri h?yata kecirmi?di. Fovq?lad? T?hqiqat Komissiyasının uzvu A. F. Novatskinin Quba ??h?rinin v? q?za k?ndl?rinin da?ıdılması, onların sakinl?rin? qar?ı edil?n zorakılıqlar haqqında m?ruz?sind? gost?rilirdi ki, Hamazaspın c?za d?st?si Qubaya komissar ?aumyanın gost?ri?i il? gond?rilmi?, d?st?nin doyu?cul?rini o zamankı h?rbi komissar Korqanov secmi?dir. D?st? yalnız "
Da?naksutun
" partiyasının uzvu olan t?qrib?n iki min? yaxm erm?nid?n t??kil edilmi?, d?st?nin ba?cısı "m??hur" da?nak
Sakan Hamazasp
, komissarı is? Venuns familiyalı birisi t?yin edilmi?dir. "C?za d?st?si" yalnız az?rbaycanlıları qırmaq m?qs?dini gudmu?dur.
- Азербаиджанская Демократическая Республика (1918?1920). Внешняя политика (документы и материалы), Б., 1998.:
- Azerbaycan belgelerinde ermeni sorunu (1918?1920), Ankara, 2001;
- Pa?ayev A., Acılmamı? s?hif?l?rin izi il?, B., 2001;
- Rust?mb?yov M, Quba q?zasmda k?ndlil?rin torpaq u?runda mubariz?si (sentyabr 1918-ci il ? aprel 1920-ci il), BDU-nun Elmi ?s?rl?ri (tarix v? f?ls?f? seriyası), 1978;
- V?lixanlı N., 31 mart ? az?rbaycanlıların soyqrımı gunudur, "?p?k yolu" jurnalı, 1998;