Qars vilay?ti
Gerb
40°36′24″ ?m. e. 43°05′35″ ?. u.
Olk?	Rusiya ?mperiyası
?nzibati m?rk?z	Qars
Tarixi v? co?rafiyası
Yaradılıb	1878
L??v edilib	1918
Sah?si	18.469 km²
?halisi
?halisi	162.979 n?f?r ( 1882 )
R?smi dili	Turk dill?ri ? 35.94 % [q 1] Erm?ni dili ? 25.26 % Kurd dili ? 14.78 % Yunan dili ? 11.21 % Rus dili ? 7.68 % Malorus dili ? 1.82 % Polyak dili ? 1.12 % Dig?r ? 2.19 % (1897 sa.) [1] [2]
Ardıcıllıq ←  Rusiya ?mperiyası
Vikianbarda ?laq?li mediafayllar

Qars vilay?ti ( rus. Карсская область ) ? C?nubi Qafqazda , 3 mart (19 fevral ^{Yuli t?qvimi} )   1878 ? 14 sentyabr (1 sentyabr ^{Yuli t?qvimi} )   1917 -ci ill?rd? Rusiya imperiyası , 14 sentyabr ( 1 sentyabr ^{Yuli t?qvimi} ) ? 7 noyabr ( 25 oktyabr ^{Yuli t?qvimi} ) 1917-ci ild? Rusiya Respublikası, 22 aprel ( 9 aprel ^{Yuli t?qvimi} ) ? 26 may 1918-ci ild? Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasının t?rkibind? inzibati ?razi vahidi. ?nzibati m?rk?zi Qars ??h?ri idi. Hazırda bu ?razi Turkiy? Respublikasının ?sas?n ?rd?han v? Qars ill?rin?, qism?n is? ?rzurum ilin? v? Erm?nistan Respublikasının ?irak m?rzin? daxildir. Erm?ni mu?llif B?d?lyan 1953-cu ild? n??r edilmi? "Rusiya t?r?find?n birl??dirilm?sind?n gunumuz?d?k Erm?nistan ?halisi" adlı m?qal?sind? qeyd edir ki, "1886-cı ilin ail?l?r uzr? siyahılarından goturulmu?, Zaqafqaziya diyarının ?halisi haqqında statistik m?lumatların yekunu"na ?sas?n ya?ayanların sayına gor? Qars vilay?tinin Qars dair?sinin 14,70%?i (A?baba ?ob?si tamam?n; ?uragel ?ob?sind?n Qaram?mm?d v? Molla Musa k?nd c?miyy?tl?ri, h?mcinin Ba? ?uragel k?nd c?miyy?tind?n Aralıq k?ndi) Erm?nistan SSR?in hazırkı (1953-cu il) s?rh?dl?rin? daxil olmu?dur. ^[3]

" Divanu Lu?at-it-Turk "? gor? ^[4] d?v? v? ya qoyun yunundan toxunan paltara Kars (???) deyilirdi. ^{[5] [6]} D?risind?n goz?l kurk tikil?n bozqır tulkusu is? Karsak (?????) adlanırdı. ^{[6] [7]} ?l calmaqdan cıxan s?s? is? Kars ? kars (??? ???) deyilirdi. ^{[5] [6]} Britaniyalı ??rq?unas, turk dill?rinin t?dqiqatcısı Ser Cerard Lesli Meykins Klousnun ( ing. Sir Gerard Leslie Makins Clauson ) "XIII ?sr? q?d?rki turkc?nin etimoloji lu??ti" kitabına ?sas?n h?r uc soz turk m?n??lidir. ^[8]

?sas m?qal?l?r: Rusiya-Osmanlı muharib?si (1877-1878) v? Birinci Dunya Muharib?si

24 aprel ( 12 aprel ^{Yuli t?qvimi} ) 1877-ci il Rusiya ?mperiyası Osmanlı ?mperiyasına muharib? elan etdi, Balkan yarmadasında v? ??rqi Anadolu il? s?rh?dd? c?ml?n?n Rusiya ordusu butun s?rh?dl?ri boyu h?rbi ?m?liyyatlara ba?ladı. Aprelin 30 ^{[q 2]} -unda B?yazid (hazırda Do?ub?yazid) ^{[q 3]} , mayın 17 ^{[q 4]} -sind? ?rdahan, iyunun 4 ^{[q 5]} -und? Qarakils? (hazırda A?rı) ^{[K 1]} , noyabrın 18 ^{[q 6]} -ind? Qars, dekabrın 17 ^{[q 7]} -sind? Ardanuc, 20 ^{[q 8]} -sind? Xınısqala (hazırda Xınıs ) ^{[q 9]} , 1878-ci ilin yanvar ayının 9 ^{[q 10]} -unda Malazgird ??h?rl?ri i??al olundu, yanvarın 11 ^{[q 11]} -ind? ?rzurum ??h?ri muhasir?y? alındı. ^[10] Guclu muqavim?t rusları ??h?r? h?lledici hucumdan c?kindirdi. 14 dekabr ( 2 dekabr ^{Yuli t?qvimi} ) 1877-ci ild?n 1878-ci ilin yanvar ayının sonunad?k daha f?al h?rbi ?m?liyyatlar kecir?r?k b?zi m?nt?q?l?ri v? bir-nec? yaxınlıqdakı k?ndl?ri tuta bil?n rus ordusu Batumu ?l? kecir? bilm?mi?di. 1878-ci ilin fevral ayının 1 ^{[q 12]} -ind? Osmanlı ? Rusiya razıla?masına ?sas?n butun c?bh?l?rd? h?rbi ?m?liyyatları dayandırmaq haqqında at??k?s elan olundu, at??k?sin ??rtin? gor? Osmanlı ordusu fevralın 22 ^{[q 13]} -sind? ?rzurum ??h?rind?n c?kildi v? ruslar ??h?r? daxil oldular. ^[11] 3 mart ( 19 fevral ^{Yuli t?qvimi} ) 1878-ci ild? Osmanlı il? Rusiya arasında muharib?ni sonlandıran San-Stefano sulhu imzalandı. 29 madd?lik sulhun 19-cu madd?sin? ?sas?n Erzurum vilay?tinin Qars, B?yazid, Cıldır sancaqları v? Trabzon vilay?tinin Batum sanca?ı Rusiyaya verilirdi. ^{[12] [13]} Qriqori t?qvimi il? 24 aprel 1877?3 mart 1878-ci ill?rd? ba? vermi? Osmanlı-Rusiya muharib?sini yekunla?dıran v? 13 iyul ( 1 iyul ^{Yuli t?qvimi} ) 1878-ci ild? imzalanmı? ^[14] Berlin traktatının 58-ci (LVIII) ^[15] madd?sin? ?sas?n Rusiya ?mperiyasına verilmi? Osmanlı ?mperiyasının ?rzurum vilay?tinin Qars v? Cıldır (qism?n) sancaqları ?sasında, 1878-ci ild? Qars vilay?ti yaradıldı. ^{[16] [17] [18]} Bununla b?rab?r ?rzurum vilay?tinin ?rzurum sanca?ının A?a?ı Pasin (Pasin-i Sufla) q?zasının bir-nec? k?ndi yeni yaradılan Qars vilay?tin? daxil edilmi?, Cıldır sanca?ının Oltu q?zasından b?zi k?ndl?r is? Osmanlıya verilmi?di. ^[16] 28 iyul ( 15 iyul ^{Yuli t?qvimi} ) 1914-cu ild? Avstriya?Macarıstan ?mperiyasının Sebiya Krallı?ına muharib? elan etm?si il? Birinci Dunya Muharib?si ba?ladı. H?min ilin 1 noyabr ( 19 oktyabr ^{Yuli t?qvimi} ) tarixind? Rusiya ?mperiyası, 2 noyabr ( 20 oktyabr ^{Yuli t?qvimi} ) tarixind? Serbiya Krallı?ı, 3 noyabr ( 21 oktyabr ^{Yuli t?qvimi} ) tarixind? Monteneqro Krallı?ı, 5 noyabr ( 23 oktyabr ^{Yuli t?qvimi} ) tarixind? Britaniya ?mperiyası v? Ucuncu Fransa Respublikası, 1915-ci ilin 21 avqust ( 8 avqust ^{Yuli t?qvimi} ) tarixind? ?taliya Krallı?ı, 2 iyul ( 19 iyun ^{Yuli t?qvimi} ) 1917-ci ild? is? Yunanıstan Krallı?ı Osmanlı ?mperiyasına muharib? elan etdi. 3 mart ( 18 fevral ^{Yuli t?qvimi} ) 1918-ci ild? imzalanmı? Brest sulhun? ?sas?n vilay?tin ?razisi yenid?n Osmanlı ?mperiyasına qaytarılmı? (aprel, 1918 ? noyabr, 1918) , ancaq h?min ilin 30 oktyabrında ba?lanılmı? 25 madd?lik Mudros muqavil?sinin ( osman. Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye ile Duvel-i Itilafiyye Beyninde Mun'akit Mutarekename ? 30 Te?rinievvel 1334 senesi) XI madd?sin? ?sas?n Osmanlı ?mperiyasının C?nubi Qafqazdakı ?imali-??rq s?rh?dl?ri I Dunya Muharib?sind?n onc?ki v?ziyy?tin? qaytarılacaqdı. ^[19] 1 dekabr 1918-ci ild? Qars vilay?tini d? ?hat? ed?n C?nub-Q?rbi Qafqaz Demokratik Respublikasının yaradıldı?ı elan olundu. 4 dekabr 1918-ci ild? Osmanlı ordusu (Qars vilay?ti istisna olmaqla; onlar burda daha iki ay qaldılar) butun Zaqafqaziyadan c?kildi. 19 aprel 1919-cu ild? Britaniya ordusunun C?nubi Qafqazdakı hiss?l?ri Qarsı i??al ed?r?k C?nub-Q?rbi Qafqaz Demokratik Respublikasını l??v etdil?r v? onun ?razisini Erm?nistan Demokratik Respublikasına verdil?r. ^[20] TBMM Hokum?tinin ?mri il? s?f?rb?r edil?n Turk ordusu Kazım Qarab?kir pa?anın komandalı?ı altında h?rbi ?m?liyyatlara ba?layaraq 1920-ci ilin sentaybr ayının 29?unda Sarıqamı?ı, 30?unda Gol?ni, oktaybrın 5?ind? Ka?ızman v? Qulpu, 22?sind? Diqoru, 30?unda Qarsı, noyabrın 3?und? Zaru?adı v? dekabrın 3?und? imzalanan Gumru muqavil?siyl? d? ??dır bolg?sini erm?ni i??alından azad etdi; Turkiy? v? GDR arasında aparılmı? sulh danı?ıqlarına uy?un 1921-ci ilin fevral ayının 23?un?d?k gurcu qo?unları Cıldır, ?rdahan v? Posxovu t?rk etdi. ^[21]

K. Sadovskiy 1883-cu ild? vilay?tin s?rh?dl?rini bel? t?svir edir: Qars vilay?ti ?imalda v? ?imali-??rqd? Tiflis quberniyasının Axalsıx v? Axalk?l?k q?zaları , ??rqd? v? c?nubi-??rqd? ?r?van quberniyasının Aleksandropol v? Surm?li q?zaları, c?nubda Osmanlı ?mperiyasının ?rzurum vilay?tinin B?yazid sanca?ının Qarakils? v? Ele?gird q?zaları, c?nub-q?rbd? ?rzurum sanca?ının Pasinl?r q?zası, q?rbd? is? Rusiya ?mperiyasının kecmi? ^{[q 14]} Batum vilay?ti il? h?ms?rh?ddir. ^[16]

"Qafqazın yerl?rinin v? tayfalarının t?sviri ucun materiallar toplusu"nun 1883-cu ild? Tiflisd? n??r edilmi? III buraxılı?ında K. Sadovskiy ?eronim Stebnitskiyin hesablamalarına ?saslanaraq vilay?tin sah?sini 16229 verst² (18468.93 km²) ^{[q 15]} olaraq gost?rmi?dir. ^[22]

Brokhauz v? Efronun ensiklopedik lu??tind? ?van Strelbitskiyin hesablamalarına ?saslanılaraq vilay?tin sah?si (s?thl?rinin umumi sah?si 118.6 verst² olan goll?r daxil olmaqla) 16384.8 verst² v? ya 18646.6 km² olaraq gost?rilmi?dir. ^[23]

"1901?1903-cu ill?r ucun hazırlanmı? Qafqaz t?qviml?ri"n? ?sas?n vilay?tin umumi ?razisi 16869.17 verst² (19197.46 km²), h?mcinin ayrıca olaraq ?rdahan dair?sinin ?razisi 5030.53 verst² (5724.85 km²), Ka?ızman dair?sinin ?razisi 3938.32 verst² (4481.89 km²), Qars dair?sinin ?razisi 5218.97 verst² (5939.29 km²), Oltu dair?sinin ?razisi is? 2681.35 verst² (3051.43 km²) idi. ^{[24] [25] [26]} Yen? h?min m?nb?y? ?sas?n ?rdahan dair?sinin inzibati c?h?td?n bolunduyu ?rdahan ?ob?si 1631.76 verst² (1856.98 km²), Gol? ?ob?si 1893.65 verst² (2155.01 km²), Posxov ?ob?si 516.39 verst² (587.67 km²), Cıldır ?ob?si 988.73 verst² (1125.19 km²) ?razini; Ka?ızman dair?sinin inzibati c?h?td?n bolunduyu Ka?ızman ?ob?si 1264.75 verst² (1439.31 km²), Naxcıvan ?ob?si 1194.13 verst², Xorasan 1448.57 verst² (1648.5 km²) ?razini; Qars dair?sinin inzibati c?h?td?n bolunduyu Qars ?ob?si 1387.91 verst² (1579.47 km²), So?anlıq ?ob?si 1077.17 verst² (1225.84 km²), ?uragel ?ob?si 1037.91 verst² (1181.16 km²), Zaru?ad ?ob?si 1132.58 verst² (1288.9 km²), A?baba ?ob?si 583.4 verst² (663.92 km²) ?razini; Oltu dair?sinin inzibati c?h?td?n bolunduyu Oltu ?ob?si 1932.17 verst² (2198.85 km²), Tavusk?r ?ob?si 749.18 verst² (852.58 km²) ?razini ?hat? edirdi. ^{[24] [25] [26]}

"1904?1905-ci ill?r ucun hazırlanmı? Qafqaz t?qviml?ri"n? ?sas?n vilay?tin umumi ?razisi 16473.15 verst², h?mcinin ayrıca olaraq ?rdahan dair?sinin ?razisi 4924.90 verst², Ka?ızman dair?sinin ?razisi 3843.17 verst², Qars dair?sinin ?razisi 5083.81 verst², Oltu dair?sinin ?razisi is? 2621.27 verst² idi. ^{[27] [28]} Yen? h?min m?nb?y? ?sas?n ?rdahan dair?sinin inzibati c?h?td?n bolunduyu ?rdahan ?ob?si 1599.75 verst², Gol? ?ob?si 1849.68 verst², Posxov ?ob?si 506.45 verst², Cıldır ?ob?si 969.02 verst² ?razini; Ka?ızman dair?sinin inzibati c?h?td?n bolunduyu Ka?ızman ?ob?si 1233.8 verst², Naxcıvan ?ob?si 1194.13 verst², Xorasan 1415.24 verst² ?razini; Qars dair?sinin inzibati c?h?td?n bolunduyu Qars ?ob?si 1352.94 verst², So?anlıq ?ob?si 1044.04 verst², ?uragel ?ob?si 1011.76 verst², Zaru?ad ?ob?si 1104.11 verst², A?baba ?ob?si 570.96 verst² ?razini; Oltu dair?sinin inzibati c?h?td?n bolunduyu Oltu ?ob?si 1888.85 verst², Tavusk?r ?ob?si 732.42 verst² ?razini ?hat? edirdi. ^{[27] [28]}

"1907?1908-ci ill?r ucun hazırlanılmı? Qafqaz t?qviml?ri"nd? polkovnik ? leytenant ( rus. подполковник ) Vinnikovun Qafqazın 5 verstlik topoqrafik x?rit?sin? ?saslanaraq hazırladı?ı "Qafqaz diyarının sah?sinin hesablanılması" ( rus. "Вычисленiе площади Кавказскаго края". Спб. 1905 ) i?in? ?sas?n vilay?tin umumi ?razisi 16475.15 verst² (18756.97 km²), h?mcinin ayrıca olaraq ?rdahan dair?sinin ?razisi 4924.90 verst², Ka?ızman dair?sinin ?razisi 3843.17 verst², Qars dair?sinin ?razisi 5083.81 verst², Oltu dair?sinin ?razisi is? 2623.27 verst² olaraq gost?rilib. H?min hesablamara ?sas?n ?rdahan dair?sinin inzibati c?h?td?n bolunduyu ?rdahan ?ob?si 1599.75 verst², Gol? ?ob?si 1849.68 verst², Posxov ?ob?si 506.45 verst², Cıldır ?ob?si 969.02 verst² ?razini; Ka?ızman dair?sinin inzibati c?h?td?n bolunduyu Ka?ızman ?ob?si 1233.8 verst², Naxcıvan ?ob?si 1194.13 verst², Xorasan 1415.24 verst² ?razini; Qars dair?sinin inzibati c?h?td?n bolunduyu Qars ?ob?si 1352.94 verst², So?anlıq ?ob?si 1044.04 verst², ?uragel ?ob?si 1011.76 verst², Zaru?ad ?ob?si 1104.11 verst², A?baba ?ob?si 570.96 verst² ?razini; Oltu dair?sinin inzibati c?h?td?n bolunduyu Oltu ?ob?si 1888.85 verst², Tavusk?r ?ob?si 734.42 verst² ?razini ?hat? edirdi. ^{[29] [30]} Vinnikov diyarın inzibati vahidl?rinin sah?l?rini hesablayark?n 5 verstlik x?rit?d? gost?rilmi? goll?ri d? n?z?r? almı?dır. ^{[31] [32]} Onun hesablamalarına ?sas?n vilay?tin umumi sah?sinin 138.113 verst²?i goll?rin (?rdahan dair?sind?ki goll?r: Cıldır ? 114.754 verst², Lava? ? 0.41 verst², Xozapin ? 11.475 verst²; Ka?ızman dair?sind?ki goll?r: Canqlı ? 1.229 verst²; Qars dair?sind?ki goll?r: Aygor ? 3.893 verst², Arpa ? 4.098 verst², Cana ? 0.41 verst², Kevard ? 0.205 verst², Xarqali ? 1.024 verst²; Oltu dair?sind?ki goll?r: Kir??li ? 0.615 verst²) payına du?urdu. ^{[33] [34]}

"1910, 1912?1917-ci ill?r ucun hazırlanılmı? Qafqaz t?qviml?ri"nd? q?za r?hb?rliyinin m?lumatlarına ?saslanılaraq 1908 v? 1911?1916-cı ill?rd? vilay?tin umumi ?razisi 16466.15 verst² (18746.72 km²), h?mcinin ayrıca olaraq ?rdahan dair?sinin ?razisi 4917.90 verst² (5604.62 km²), Ka?ızman dair?sinin ?razisi 3843.17 verst² (4373.58 km²), Qars dair?sinin ?razisi 5083.81 verst² (5785.46 km²), Oltu dair?sinin ?razisi is? 2621.27 verst² (2983.06 km²) olaraq gost?rilib. ^{[35] [36] [37] [38] [39] [40] [41]}

"1910-cu v? 1912-ci il ucun Qafqaz t?qvimi"n? ?sas?n ?rdahan dair?sinin inzibati c?h?td?n bolunduyu ?rdahan ?ob?si 1599.75 verst² (1820.54 km²), Gol? ?ob?si 1849.68 verst² (2104.97 km²), Posxov ?ob?si 506.45 verst² (576.35 km²), Cıldır ?ob?si 962.02 verst² (1102.76 km²) ?razini; Ka?ızman dair?sinin inzibati c?h?td?n bolunduyu Ka?ızman ?ob?si 1233.8 verst² (1404.08 km²), Naxcıvan ?ob?si 1194.13 verst² (1358.93 km²), Xorasan 1415.24 verst² (1610.57 km²) ?razini; Qars dair?sinin inzibati c?h?td?n bolunduyu Qars ?ob?si 1352.94 verst² (1539.67 km²), So?anlıq ?ob?si 1044.04 verst² (1188.13 km²), ?uragel ?ob?si 1011.76 verst² (1151.41 km²), Zaru?ad ?ob?si 1104.11 verst² (1256.49 km²), A?baba ?ob?si 570.96 verst² (649.76 km²) ?razini; Oltu dair?sinin inzibati c?h?td?n bolunduyu Oltu ?ob?si 1888.85 verst² (2149.55 km²), Tavusk?r ?ob?si 732.42 verst² (833.51 km²) ?razini ?hat? edirdi. ^{[35] [36]}

Fabrik?zavod s?nayesi cox a?a?ı inki?af s?viyy?sind? idi v? ?sas?n Qars ??h?rind? c?ml?nmi?di; bundan ?lav? kicik v? sad? qurulu?lu su d?yirmanları (800?d?k), camı?larla h?r?k?t? g?tiril?n ibtidai ya? zavodları, bir nec? k?rpic, boyama v? buna b?nz?r mu?ssis?l?r var idi. ^[42] Kustar s?n?tkarlıqla ? yun emal etm?k, cadır v? paltar istehsalı ucun parcalar hazırlamaq, xalca, kec?, palaz toxumaq v? ip duz?ltm?k ucun sap ?yirilm?si v? bu kimi ba?qa i?l?rl? ?sas?n kurd ?hali m???ul olurdu. ^[42]

Qars vilay?ti faydalı qazıntılarla kifay?t q?d?r z?ngin idi; buna baxmayaraq ?hali ucun vacib on?m? sahib olan yalnız da? duzun hasilatı v? emalı h?yata kecirilirdi; da? duz Ka?ızman q?s?b?si yaxınlı?ında v? Oltu q?s?b?sind?n 18 verst uzaqlıqda cıxarılırdı; 1891-ci ild? qeyd edil?n birinci yerd? 186.210 pud, ikinci yerd? is? 69.109 pud duz cıxarılmı?dı. ^[42]

?halinin ?sas m???uliyy?ti taxılcılıq idi, daha cox bu?da v? (coxu yazlıq) arpa bec?rilirdi. ^[43] 1892-ci il? olan m?lumata ?sas?n vilay?td? umumilikd? 80.798 desyatin torpaq sah?si bec?rilmi?di; umumi sah?nin 2%-ind? covdar, 58%-ind? yazlıq v? qı?lıq bu?da, 38%-ind? arpa, 1%-ind? qar?ıdalı, qalan 1%-ind? is? dig?r (darı, kartof, m?rcim?k, k?tan, lobya v? sair?) bitkil?r ?kilmi?di. ^[43] 1889?1891-ci ill?ri ?hat? ed?n uc illik dovrd? orta hesabla 327.829 pud bu?da, 291.914 pud arpa s?pilmi? m?hsul yı?ımı zamanı is? 1.535.640 pud bu?da, 1.290.075 pud arpa yı?ılmı?dı. ^[44] Da?lıq yaylalarda dem?k olar ki, yalnız bu?da, nisb?t?n daha hundur ?razil?rd? is? arpa ?kilirdi. ^[42] M?hsul umum?n q?na?tb?x? alınırdı, ancaq b?z?n erk?n v? ya gec (b?z?n iyul ayında) donvurmadan, ildırım du?m?sind?n v? ba?qa hadis?l?rd?n ?ziyy?t c?kirdi. ^[42] Az miqdarda pambıq, duyu, tutun, yonca v? g?n?g?rc?k istehsal ed?n dig?r ?kincilik t?s?rrufatı sah?l?ri yalnız cayların isti vadil?rind? c?ml?nmi?di. ^[42] Vilay?td? taxıl artıqlı?ı el? d? boyuk deyildi; daha hundur v? s?rt iqlim? malik yerl?rd? taxıl catı?mır v? o vilay?td? daha cox istehsal olunan yerl?rd?n g?tirilirdi. ^[42]

Yem bollu?u s?b?bi il? vilay?td? maldarlıq inki?af etmi?di, maldarlıqla ?sas?n kurdl?r, turkm?nl?r v? rus miqrantlar m???ul olurdu. ^[42] Sonuncular ?sas?n iribuynuzlu mal?qara v? qo?qu atları saxlayırdılar. ^[42] ?lin boyuk hiss?sini cold? otarılan mal?qaranın saxlanılması v? ona qulluq umum?n primitiv idi v? qaneedici deyildi, n?tic?d? uzun davam ed?n qı? zamanı k?m yeml?nm?kd?n cox sayda mal?qara t?l?f olurdu; mal?qaranın cinsi b?st? boylu v? az d?y?rli, ancaq dozumlu idi. ^[42] Rus miqrantların (molokan) maldarlıq t?s?rrufatları daha yax?ı v?ziyy?td? idi. ^[42] 1891-ci ild? vilay?t hududları daxilind? 29.846 at, 7.125 e???k v? qatır, 240.230 ba? iribuynuzlu mal?qara, 408.473 ba? qoyun v? keci var idi. ^[42] Heyvandalıqdan alınan m?hsullar dem?k olaraki tamamiyl? yerli vilay?t ?halisi t?r?find?n istehlak olunurdu; ya? v? pendir ibtidai usullarla hazırlanır, m?hsullar keyfiyy?tsiz alınırdı. ^[42] ?ld? olunan yundan a?a?ı keyfiyy?tli parca, xalca, kilim v? sair? hazırlanırdı. ^[42]

Vilay?td? umum?n ba?cılıq iqliml? ?laq?li s?b?bl?rd?n dolayı z?if inki?af etmi?di v? yalnız Araz, Oltu v? Posxov ^{[K 2]} caylarının vadil?rind? c?ml?nmi? olan ba?larda alma, armud, ?rik, gavalı, qoz, tut, ?aftalı, uzum yeti?dirilirdi. ^[42] Butun ba?lar umum?n 2 min desyatin? q?d?r torpaq sah?sini ?hat? edirdi. ^[42] T?z? v? qurudulmu? meyv?l?r olduqca canlı ticar?tin obyekti olurdular. ^[42]

Vilay?td? bostancılıq xususi ?h?miyy?t? malik deyildi; daha isti yerl?rd? Avropa Rusiyasının ?imal zola?ı ucun xarakterik olan bostan bitkil?rin? pomidor, bib?r, badımcan, qovun v? qarpız ?lav? olunurdu. ^[42]

Araz v? Oltucay vadil?rind? tut plantasiyalarının bollu?una baxmayaraq ip?kcilik z?if inki?af etmi?di; arıcılıqla on?mli olcud? Qars, ?rdahan v? Oltu dair?l?rinin ?halisi m???ul olurdu. ^[42]

Vilay?tin daxili ticar?ti el? d? boyuk deyildi; daha cox ??h?r yerl?rind? v? ?sas?n erm?nil?rin, qism?n is? farsların ?lind? c?ml?nmi?, Ba? Q?rargahın yerl??diyi Sarıqamı?da inki?af etmi?di. ^[42] T?m?l ehtiyac m?hsullarından ba?qa xusus?n duz v? meyv?l?r ticari mubadil? obyekti idi. ^[42] Vilay?t hududlarından k?nara v? qism?n Turkiy?y? kicik v? iri ba? mal?qara, yun v? d?ri aparılırdı. ^[42]

1878-ci ild? Qars sanca?ının butun inzibati s?rh?dl?ri daxilind?ki ?razi v? ya?ayı? m?nt?q?l?ri Rusiya ?mperiyasına verildi. ^[46] Osmanlıya qalan 19 k?nd istisna olmaqla Cıldır sanca?ı butunlukl? Rusiya n?zar?tin? kecdi. ^[47] Cıldır sanca?ının Ardanuc q?zası v? ?av?it nahiyy?si ^{[q 16]} yeni t??kil edilmi? Batum vilay?tinin t?rkibin? qatılmı?, qalan ?razil?ri is? Qars sanca?ı il? birlikd? Qars vilay?tini t??kil etmi?di. ^[47] 8 fevral ( 27 yanvar ^{Yuli t?qvimi} ) 1879-cu ild? Osmanlı il? Rusiya arasında ba?lanılmı? ?stanbul sulh muqavil?sinin 7-ci madd?sin? ?sas?n Rusiyaya guz??t? gedilmi? Osmanlı torpaqlarında ya?ayan kecmi? Osmanlı t?b??l?rind?n Rusiyaya t?b??si olmaq ist?m?y?n k?sl?r muqavil? quvv?y? mindiyi tarixd?n 3 il ?razind? oz mulkl?rini satıb Osmanlıya koc? bil?rdil?r, bu vaxt bitdikd?n sonra is? onlar h?mi??lik Rusiya t?b??si olacaqdılar. ^[48] Rus m?nb?l?rin? ?sas?n Qars vilay?tini t??kil ed?n ?razil?rd?n 7 sentyabr ( 26 avqust ^{Yuli t?qvimi} ) 1878-ci ild?n 13 avqust ( 1 avqust ^{Yuli t?qvimi} ) 1881-ci il?d?k 7.874 h?y?t v? ya 82.760 n?f?r mus?lman (?sas?n turkl?r) ^[49] Rusiya t?b??liyini q?bul etm?y?r?k Osmanlının tabeliyind? olan ?razil?r? koc etmi?dir. ^{[49] [50] [51]} Muharib?nin sona catması il? Osmanlı tabeliyind? olan ?razil?rd?n ayrılan t?xmin?n 50.000 erm?ni v? 40.000 yunan Qars vilay?tinin turkl?rd?n bo?almı? ?razil?rind? yerl??dil?r. ^[52] N?tic?d? vilay?t? daxil olan ?razil?rd?n boyuk sayda turk?mus?lman ?halinin kocm?sin? baxmayaraq vilay?tin umumi ?halisi artmı?dı: daimi ?halinin sayı 1878-ci ilin sonuna 101.306 ^[53] n?f?r idis? ^{[q 17]} , 1880-ci ilin kameral t?svirin? ?sas?n 114.282 n?f?r olmu?, 1881-ci ilin kameral t?svirin? ?sas?n is? yen? d? artaraq 125.634 ^[54] n?f?r t??kil etmi?di.

?sas m?qal?: Qars vilay?tinin ya?ayı? yerl?rinin siyahısı

XIX ?srin 70-ci ill?rinin sonuna yaxın zamanda Rus ?mperiyası t?r?find?n z?bt edil?n v? Qars vilay?tin? cevrilmi? ?razil?r XIX ?srin 20-ci v? 30-cu ill?rind? ayrıca movcud olan Qars v? Cıldır ?yal?tl?rin? daxil idil?r, Rusiya ?mperiyası il? yeni yaranmı? Qafqazdakı s?rh?dl?rin bu ?yal?tl?rl? qon?u olması bolg?d? ?halinin k?skin yerd?yi?m?sin? s?b?b olmu?du.

1828-ci ilin "Qot almanaxı"nda Osmanlı ?mperiyası ?halisi h?r iki cinsd?n c?mi 25.664 milyon (10.6 milyonu Avropada, 11.064 milyonu Asiyada, 4 milyonu Afrikada) n?f?r t?xmin edilib. ^[56] "Qafqaz arxasındakı Rusiya mulkl?rinin statistik, etnoqrafik, topoqrafik v? iqtisadi munasib?tl?rinin icmalı" kitabının IV hiss?sind? Cıldır ?yal?tinin t?svirini ver?n Vasili Leqkobı?evin m?lumatlarına ?sas?n, 1828?1829-cu ill?rd?ki Rusiya ? Osmanlı muharib?sind?n onc? Cıldır ?yal?ti 24 sancaqdan ibar?t idi. ^[57] Cıldır ?yal?tini b?yl?rb?yi ( pa?a titullu), sancaqları is? bu hakimin t?yin etdiyi b?yl?r idar? edirdi. ^[57] Rus z?btind?n onc? ?yal?td? 34.200-d?n cox ail?, bu ail?l?rd? ki?i cinsind?n 136.000 n?f?r oldu?u t?xmin edilirdi. ^[58] ?yal?tin inzibati m?rk?zi Ahısqa ??h?r idi, 1828-ci ild? bu ??h?rin ?halisi h?r iki cinsd?n c?mi 50.000 n?f?r? catırdı. ^[59] ?yal?tin ?halisini turkl?r, lazlar, acarlar, gurcul?r, erm?nil?r, y?hudil?r v? kurdl?rin, qarapapaqların v? turkm?nl?rin koc?ri h?yat sur?n tayfaları t??kil edirdi. ^[60] Onlardan erm?nil?r v? y?hudil?r istisna olmaqla qalanları mus?lman idi. ^[60] Erm?nil?rin coxu katolik qalanı is? erm?ni inancına sahib idi. ^[61]

26 aprel ( 14 aprel ^{Yuli t?qvimi} ) 1828-ci ild? Rusiyanın Osmanlıya muharib? elan etm?si il? ba?layan h?rbi ?m?liyyatlar 22 avqust ( 10 avqust ^{Yuli t?qvimi} ) 1829-cu ild? dayandırıldı. 30 avqust ( 18 avqust ^{Yuli t?qvimi} ) tarixind? ba?layan sulh danı?ıqları 14 sentyabr ( 2 sentyabr ^{Yuli t?qvimi} ) tarixind? ?dirn?d? sulh muqavil?sinin imzalanması il? yekunla?dı. Muqavil?nin IV madd?sin? ?sas?n Ahısqa ??h?ri v? Ahalk?l?k qalası daxil olmaqla Cıldır ?yal?tinin bir hiss?si Rusiya ?mperiyasına guz??t? gedildi. ^[64] ?dirn? sulhund?n sonra muqavil?nin XIII ^[65] madd?si ?sasında 1830-cu ilin may ? noyabr aylarında umum?n ?rzurum ^{[q 19]} , ?rdahan ^{[q 20]} , Qars ^{[q 21]} v? B?yazidd?n ^{[q 22]} C?nubi Qafqaza kocurulmu? 14.044 ail? xristianlardan 5.000 ail?lik (30.000 n?f?rd?n cox) ?rzurum kockunu Cıldır ?yal?tinin Rusiya t?rkibin? qatılmı? be? sanca?ında yerl??dirildi.

1831-ci ild? h?m Osmanlı ?mperiyasında ilk siyahıyaalınma olmu?, h?m d? ruslar Ahalsıx pa?alı?ı adı il? tanıdıqları Cıldır ?yal?tinin ?ll?rind? olan hiss?sind? ?halinin ilk kameral siyahıyaalınmasını gerc?kl??dirmi?dil?r. ^[67] Rusların kameral siyahıyaalmasına ?sas?n 5 sanca?ın ?hat? etdiyi ?razil?rd? movcud Ahısqa ??h?rind?, Atsxver, Xertvis v? Ahalk?l?k q?s?b?l?rind? v? 103 k?ndd? c?mi 3.727 evd? ^[68] ki?i cinsind?n 10.259 n?f?r ?hali var idi ki, onlardan da 5.897 n?f?rini erm?nil?r, 3.057 n?f?rini tatarlar, 910 n?f?rini gurcul?r, 395 n?f?rini is? y?hudil?r t??kil edirdi. ^[68] Erm?nil?rin ?ks?riyy?ti Ahısqa ??h?rind? m?skun idi, bel?ki kameral sayımda ??h?rd? ki?i cinsind?n qeyd? alınmı? 5.864 n?f?rd?n 5.384 n?f?rini erm?nil?r t??kil edirdi. ^[68] 16 aprel ( 4 aprel ^{Yuli t?qvimi} ) 1831-ci (hicri 15 zilq?d? 1246-cı) ild? Osmanlı ?mperiyası torpaqlarının ?ks?r hiss?sini ?hat? ed?n ilk siyahıyaalınma kecirilmi?di. ^[69] Bu zaman ?halinin yalnız ki?i cinsi siyahıya alınmı?dı. ^[70] 1831?c ild? Qars ?yal?ti inzibati c?h?td?n Qars, Ka?ızman, Kecvan, ?uragel v? Zaru?ad sancaqlarına, Cıldır ?yal?ti is? Livan?, ?av?it, Mahcil, C?rc?r v? C?b?cun sancaqlarına bolunurdu. ^[71] Qars ?yal?tind? ki?i cinsind?n qeyd? alınmı? 19.741 n?f?rin 17.580 n?f?rini mus?lmanlar, 2.161 n?f?rini erm?ni dinind?n olanlar t??kil edirdi; Cıldır sanca?ında is? ki?i cinsind?n qeyd? alınmı? 78.773 n?f?rin 73.272 n?f?rini mus?lmanlar, 4.887 n?f?rini erm?ni dinind?n olanlar, 318 n?f?rini y?hudil?r, 191 n?f?rini qaracılar, 105 n?f?rini is? dig?r xristinalar t??kil edirdi. ^[72]

1844-cu ild? Osmanlı dovl?tinin butun torpaqlarında qadınlar da daxil olmaqla ?hali siyahıya alındı, f?q?t xalq uz?rl?rin? yeni vergil?rin yukl?n?c?yi narahatlı?ı il? siyahıyaalınmadan xeyli olcud? yayınmı?dı, bu s?b?bl? dovl?t n?tic?l?ri yayınlamadı. ^[73] Buna baxmayaraq m?s?l? il? maraqlanan ?cn?bi t?dqiqatcılar ? Yucin Buray ^{[q 23]} v? Abdolonim Yubicini ^{[q 24]} r?smi dair?l?rd?n ?ld? etdikl?ri t?xmini r?q?ml?ri 1850-ci ild? Avropada yayımladılar. ^[74] Osmanlı arxivl?rind? sayımla ?laq?d?r butun s?n?dl?rin olmasına baxmayaraq Turkiy?li t?dqiqatcılar t?r?find?n ara?dırılıb yayımlanmadı?ı ucun Yubicini v? Burayın m?lumatları h?l? d? t?k muraci?t qayna?ı olaraq q?bul edilm?kd?dir. ^[75]

Hicri 1264-cu (miladi 1847-ci) ild? cizy? vergisini yenid?n mu?yy?n etm?k v? t?b??l?rin v?ziyy?tini oyr?nm?k m?qs?di il? ?hali yenid?n sayılmı?dı. ^{[q 25]}

Osmanlı dovl?ti 1852-ci ild? Avropa qit?sind?, 1856-cı ild? is? Asiya qit?sind? yerl???n torpaqlarında ?halinin siyahıyaalınmasını gerc?kl??dirdi.

Avstriya ? Macarıstan ?mperiyasının ?stanbulda h?rbi ata?esi olmu? Alfred Ritterin hicri 1288-ci il tarixli vilay?t salnam?sin? ?sas?n hesabladı?ı t?xmin? gor? miladi 1871-ci ild? ^{[q 26]} ?razurum vilay?tind? h?r iki cinsind?n c?mi 885.186 n?f?r ?hali var idi, onlardan 44.128 n?f?ri Qars sanca?ında, 90.048 n?f?ri is? Cıldır sanca?ında ya?ayırdı. ^[76] ?rzurum vilay?tind? toplam ?halinin 624.346 n?f?ri v? ya 70,53%?i mus?lmanlar, 260.840 n?f?ri v? 29,47%?i is? qeyri?mus?lmanlar idi. ^{[76] [77]} Qars sanca?ında toplam ?halinin 4.968 n?f?rini v? ya 11,26%-ini, Cıldır sanca?ında is? 3.750 n?f?rini v? ya 4,16%?ini qeyri?mus?lman t??kil edirdi. ^[76]

1874-cu ilin ?rzurum vilay?ti s?lnam?sin? ?sas?n Qars sanca?ında ki?i cinsind?n 30.632 n?f?r mus?lman ?hali ya?ayırdı: onlardan 25.126 n?f?rini turkl?r, 6.404 n?f?rini kurdl?r, 1.965 n?f?rini qafqazlı da?lılar, 1.464 n?f?rini qarapapqlar, 256 n?f?rini turkm?nl?r t??kil edirdi; sancaqda ya?ayan ki?i cinsind?n erm?ni ?hali is? 5.014 n?f?r idi. ^[49]

Hicri 1293-cu il ?rzurum vilay?ti salnam?sin? ?sas?n Cıldır sanca?ında 595 k?nd var idi, qalalarda v? k?ndl?rd? 12.463 evd? ki?i cinsind?n 51.409 n?f?ri v? ya 96,24%?i mus?lman, 2.006 n?f?ri v? ya 3,76%?i xristian olmaqla toplam 53.415 n?f?r ya?ayırdı; Qars sanca?ında is? 376 k?nd var idi, qalalarda v? k?ndl?rd? ki?i cinsind?n 20.420 n?f?ri v? ya 80,92%?i mus?lman, 4.815 n?f?ri v? ya 19,08%?i xristian olmaqla toplam 25.235 n?f?r ya?ayırdı. ^[80]

1880-ci il? olan kameral t?svir? ?sas?n vilay?td? 114.282 n?f?r daimi ?hali vardı. ^[83] Onlardan 64.808 n?f?rini etnik turkl?r (54.860 n?f?ri turkl?r, 6.174 n?f?ri qarapapaqlar ^{[q 27]} , 3.702 n?f?ri turkm?nl?r, 72 n?f?ri qumuqlar), 19.446 n?f?rini erm?nil?r, 16.041 n?f?rini kurdl?r, 9.726 n?f?rini mus?lman gurcul?r, 1.737 n?f?rini osetinl?r, 851 n?f?rini cecenl?r, 538 n?f?rini yunanlar, 494 n?f?rini farslar, 417 n?f?rini adıge xalqları (?sas?n kabardalılar), 224 n?f?rini avarlar t??kil edirdi. ^[83] Etiqad baxımından 114.282 n?f?r (60145 n?f?ri ki?il?r, 54137 n?f?ri qadınlar) olan ?halinin 94.142 n?f?rini (48.254 n?f?ri ki?il?r, 45.888 n?f?ri qadınlar) mus?lmanlar, 19.602 n?f?rini (11.550 n?f?ri ki?il?r, 8.052 n?f?ri qadınlar) erm?ni-qriqoryanlar, 538 n?f?rini (341 n?f?ri ki?il?r, 197 n?f?ri qadınlar) pravoslavlar t??kil edirdi. ^[84] Mus?lman ?halinin 88.132 n?f?rini (45.035 n?f?ri ki?il?r, 43.097 n?f?ri qadınlar) sunnil?r, 6.010 n?f?rini (3.219 n?f?ri ki?il?r, 2.791 n?f?ri qadınlar) is? ?i?l?r t??kil edirdi. ^[84] T?svir? ?sas?n farsların tamamı v? qarapapaqların ?ks?riyy?ti ?i? olaraq gost?rilmi?dir: 6.010 n?f?r ?i?d?n 5.516 n?f?ri (2.930 n?f?ri ki?il?r, 2.586 n?f?ri qadınlar) qarapapaq, 494 n?f?ri (289 n?f?ri ki?il?r, 285 n?f?ri qadınlar) is? farslar olaraq qeyd edilmi?dir. ^[84] Siyahıda turkm?nl?r d? sunni hesab edilmi?, umum?n turkl?r, turkm?nl?r, qarapapaqlar qism?n (658 n?f?r: 408 n?f?r ki?il?r, 250 n?f?r qadınlar), gurcul?r, osetinl?r, cecenl?r, adıge xalqları, avarlar sunni mus?lman olaraq gost?rilmi?dir. ^[84]

1881-ci ilin mart ayına olan m?lumata ?sas?n vilay?t? 1881-ci ild? koc?n rus, yunan v? erm?ni ?silli ?halinin m?skunla?dırdı?ı 81 yeni k?nd salınmı?dı. ^[86] Bu k?ndl?rd? 1881-ci ild? vilay?t? g?lmi? 1.680 tustud? 10.744 n?f?r yunan, 1.088 tustud? 7.072 n?f?r rus v? 576 tustud? 4.074 n?f?r (52 tustud? 230 n?f?r qriqoryan assuriyalı daxil olmaqla) erm?ni ya?ayırdı. ^[86]

Daimi ?halinin etnik t?rkibi (1882):    Turkl?r ^{[q 40]} (47,12 %)    Erm?nil?r (21,67 %)    Kurdl?r (14,75 %)    Yunanlar (10,39 %)    Ruslar (5,45 %)    Dig?rl?ri (0,62 %)

1882-ci ild? gerc?kl??mi? kameral sayım zamanı vilay?tin 6 dair?sind? v? 3 pristavlı?ında yerl???n 4 ??h?r, 828 k?nd v? qı?laqda 20.890 tustud? 145.412 n?f?r daimi ?hali qeyd? alınmı?dı, h?mcinin vilay?td? 6.306 n?f?r h?rbci v? 11.261 n?f?r dovl?t i?cisi muv?qq?ti olaraq ya?ayırdı, y?ni vilay?tin faktiki ?halisi 162.979 n?f?r (90.949 n?f?ri ki?il?r, 72.030 n?f?ri qadınlar) ^[17] idi. ^[87] 145.412 n?f?r olan daimi ?halinin 39.099 n?f?rini sunni mus?lman turkl?r t??kil edirdi, Qars vilay?tini t??kil ed?n ?razil?rin Rusiyaya birl??dirilm?sind?n onc? bu torpaqlarda turkl?rin sayı t?xmin?n uc d?f? cox idi, ancaq bolg?nin i??alından sonra turkl?rin 2/3-si bolg?d?n Osmanlının dig?r vilay?tl?rin? koc etdi (koc ed?n turkl?rin sayını b?zil?ri 60.000 dig?rl?ri is? 80.000 hesab edirl?r). ^[88] Turkl?rd?n bo?almı? torpaqlarda is? Osmanlı ?mperiyasının dig?r vilay?tl?rind?n g?lmi? erm?nil?r, yunanlar, turkm?nl?r v? yezidi kurdl?ri m?skunla?ırdılar. ^[89] Yakov Dimitriyevic Malamanın materiallarına ?sas?n 1874-cu ild? Cıldır sanca?ında 8 turkm?n k?ndi vardı ? onlarda 117 tustu v? ya 468 n?f?r ya?ayırdı, Qars sanca?ında is? turkm?n k?ndl?ri 3 idi ? onlarda is? 64 tustu v? ya (ki?i cinsind?n) ^[49] 256 n?f?r ?hali ya?ayırdı (iki sancaqda toplam 11 k?nd, 181 tustu v? ya 724 n?f?r) . ^[90] 1882-ci ild? kameral sayım zamanı is? artıq turkm?nl?rin vilay?td?ki sayı (daimi ?hali icind?) 7.754 n?f?r idi. ^[91] XIX ?srin sonu XX ?srin ?vv?ll?rin? aid rusdilli m?nb?l?rd? turkm?nl?rin etiqadı ?li-?lahilik olaraq gost?rilib. ^{[92] [93]} Qarsda m?skun olan etnik turk ?halinin ucuncu qrupunu qarapapqlar t??kil edirdi. Qars vilay?tind?ki qarapapaqlar burda m?skunla?ma tarixin? gor? Borcalıdan koc?nl?rd?n v? yerlil?rd?n ibar?t idi. ^[94] 1882-ci ilin kameral sayımına gor? vilay?td?ki daimi ?halinin 21.652 n?f?ri qarapapq idi, onlardan is? 11.721 ^[95] n?f?ri sunni, 9.931 ^[95] n?f?ri is? ?i? mus?lman idi. ^[94] Bel?likl?, bu kameral sayımın n?tic?l?rin? ?sas?n daimi ?halinin 47,12% ^{[q 41]} -ini etnik turkl?r t??kil edirdi. Etnik turkl?rd?n sonra vilay?td? qeyd? alınmı? ikinci ?n coxsaylı xalq erm?nil?r idi. 1882-ci ild? siyahıyaalınmı? daimi ?halinin 31.518 n?f?rini v? ya 21,67%?ini erm?nil?r t??kil edirdi, ancaq vilay?tin ?razil?rinin Rusiya ?mperiyasına birl??dirilm?sind?n onc? onların buralardakı sayı iki d?f?d?n d? cox az idi. ^[87] 1882-ci ild? siyahıyaalınmı? etnik erm?nil?rd?n coxu qriqoryan olsa da onların icind? katolik v? protestant erm?nil?r d? var idi (31.518 n?f?r etnik erm?nid?n 30.656 n?f?ri qriqoryan, 734 n?f?ri katolik, 128 n?f?ri is? protestant xristian idi) ^[95] , onlardan katolik olanlar ?sas?n Qars v? ?rdahan ??h?rl?rind? m?skunla?mı?dı. ^[96] Etnik turkl?rd?n, erm?nil?rd?n sonra ucuncu say coxlu?u olan qrup kurdl?r idi. Kurdl?rin daimi ?hali icind? sayı 1882-ci ilin kameral siyahıyaalınmasına ?sas?n 21.453 n?f?r, mutl?q ?ks?riyy?ti is? sunni mus?lman idi (69 n?f?r yezidi istisna olmaqla) ^[95] . ^[94] Kurdl?rd?n sonra dorduncu coxsaylı etnik qrup yunanlar idi. Rusiya ?mperiyasının hakimiyy?tinin b?rq?rar olmasından onc? vilay?td? cox az sayda (378 n?f?r Qars ??h?rind? v? 303 tustu Vizinkoyd?) yunan var idi. ^[49] Bolg?y? kocl?ri s?b?bi il? yunanların sayı artmı?dı v? 1882-ci ilin kameral t?svirin? ?sas?n yunanların sayı 15.105 n?f?r idi. ^[95] 1882-ci ild? siyahıyaalınmı? daimi ?halinin etnik turkl?rd?n, erm?nil?rd?n, kurdl?rd?n v? yunanlardan ba?qa qalan 8.831 n?f?rin 7.928 n?f?rini rus sektantları, 382 n?f?rini osetinl?r, 245 n?f?rini assuriyalılar, 139 n?f?rini l?zgil?r, 73 n?f?rini qaracılar, 13 n?f?rini farslar, 9 n?f?rini gurcul?r, 6 n?f?rini acarlar, 6 n?f?rini qumuqlar, 30 n?f?rini is? dig?rl?ri t??kil edirdi. ^[95]

1883-cu il? olan m?lumata ?sas?n ?halinin umumi sayı 162.018 n?f?r t??kil edirdi, onlardan 44.800 n?f?ri turkl?r, 35.154 n?f?ri erm?nil?r, 24.300 n?f?ri qarapapaqlar, 24.000 n?f?ri kurdl?r, 17.000 n?f?ri yunanlar, 9.000 n?f?ri ruslar, 8.000 n?f?ri turkm?nl?r idi.

26 may ( 14 may ^{Yuli t?qvimi} ) ? 29 dekabr ( 17 dekabr ^{Yuli t?qvimi} ) 1886-cı il kameral siyahıyaalınmasına ?sas?n Qars vilay?tinin 4 dair?sin? (Qars, ?rdahan, Ka?ızman v? Oltu) daxil olan 811 ya?ayı? m?nt?q?sind? (1 ??h?r, 3 q?s?b?, 807 k?nd) toplam 174.044 n?f?r daimi ?hali ya?ayırdı. ^[97]

Daimi ?halinin etnik t?rkibi (1886):    Turkl?r ^{[q 42]} (43,01 %)    Erm?nil?r (21,31 %)    Kurdl?r (15,19 %)    Yunanlar (13,52 %)    Ruslar (6,14 %)    Dig?rl?ri (0,83 %)

Brokhauz v? Efronun ensiklopedik lu??tin? gor? 13 yanvar ( 1 yanvar ^{Yuli t?qvimi} ) 1892-ci il tarixin? vilay?tin daimi ?halisi 200.868 n?f?r, ?razi uzr? ?halinin orta sıxlı?ı is? h?r verst²?? 12 n?f?r idi. ^[43] ?halinin 24,00%?ini turkl?r, 21,50%?ini erm?nil?r, 14,00%?ini qarapapaqlar (az?rbaycan tatarları), 7,00%?ini ruslar, 13,50%?ini yunanlar, 5,00%?ini turkm?nl?r, 15,00%?ini dig?rl?ri t??kil edirdi. ^[43] Rus ?hali ?sas?n sektant (molokan, duxobor, prıqun v? sair?), yunanlar pravoslav, turkl?r sunni mus?lman, qarapapaqlar sunni v? ?i?, turkm?nl?r ?liallahi sektasından, kurdl?r is? sunni mus?lman v? qism?n yezidi idi. ^[43] Umum?n pravoslavlar 14 %, sektantlar 5 %, erm?ni?qriqoryanlar 21 %, dig?r xristian m?zh?bl?rind?n olanlar 0,75 %, mus?lmanlar 53 % (sunnil?r 46 % v? ?i?l?r 7 %), ?li-allahi sektasının ardıcılları 5 %, yezidil?r 1,25 % idi. ^[43]

Daimi ?halinin etnik t?rkibi (1894):    Turkl?r ^{[q 43]} (41,49 %)    Erm?nil?r (22,08 %)    Kurdl?r (15,07 %)    Yunanlar (13,97 %)    Ruslar (6,39 %)    Dig?rl?ri (1 %)

13 yanvar ( 1 yanvar ^{Yuli t?qvimi} ) 1893-cu il tarixin? Qars vilay?tinin daimi ?halisi 24.624 tustud? h?r iki cinsd?n 203.765 n?f?r t??kil edirdi. ^[98] 13 yanvar ( 1 yanvar ^{Yuli t?qvimi} ) 1893-cu ild?n 13 yanvar ( 1 yanvar ^{Yuli t?qvimi} ) 1894-cu il?d?k vilay?td? do?ulanların sayı 7.743 n?f?r, ol?nl?rin sayı 4.678 n?f?r, vilay?t? dig?r yerl?rd?n kocmu? v? daimi ya?ama?a icaz? almı?ların sayı is? (62 tustud?) 8.621 n?f?r (onlardan 334 n?f?r icaz?d?n yararlanmayaraq vilay?td?n kocdul?r) olmu?du. ^[99] Bel?likl?, vilay?t ?halisi 3.609 n?f?r v? ya 1,74% artmı? v? 13 yanvar ( 1 yanvar ^{Yuli t?qvimi} ) 1894-cu il? 24.656 tustud? 207.374 n?f?r t??kil edirdi. ^[99] ?g?r bu saya vilay?td? muv?qq?ti ya?ayan 13.333 n?f?r d? ?lav? edil?rs? onda 13 yanvar ( 1 yanvar ^{Yuli t?qvimi} ) 1894-cu ild? vilay?tin faktiki ?halisi 220.707 n?f?r t??kil edirdi, bu is? 1892-ci ild?ki muvafiq ?halid?n 9.998 n?f?r cox idi. ^[99] Vilay?tin umumi ?halisi vilay?t ??h?ri Qarsda, uc (Ka?ızman, ?rdahan, Oltu) q?s?b?d? ( rus. м?стечко) v? 793 k?ndd? ya?ayırdı. ^[99] 13 yanvar ( 1 yanvar ^{Yuli t?qvimi} ) 1894-cu il tarixin? vilay?td? daimi ya?ayan 207.374 n?f?rin 86.032 n?f?rini etnik turkl?r (onlardan: 47.196 n?f?ri turkl?r, 28.366 n?f?ri qarapapaqlar, 10.470 n?f?ri turkm?nl?r olmaqla), 45.788 n?f?rini erm?nil?r, 31.248 n?f?rini kurdl?r (onlardan: 2.513 n?f?ri yezidi kurd olmaqla), 28.975 n?f?rini yunanlar, 13.250 n?f?rini ruslar, 485 n?f?rini osetinl?r, 468 n?f?rini assuriyalılar, 336 n?f?rini ukraynalılar (m?nb?d?: rus. малороссы), 318 n?f?rini estonlar, 250 n?f?rini l?zgil?r, 77 n?f?rini almanlar, 64 n?f?rini qaracılar, 41 n?f?rini farslar, 24 n?f?rini abazalar, 7 n?f?rini polyaklar, 4 n?f?rini c?rk?zl?r, 4 n?f?rini y?hudil?r, 3 n?f?rini is? kabardalılar t??kil edirdi; etiqad edil?n dinl?r? gor? is? ?halinin 115.884 n?f?ri mus?lman (onlardan: 92.502 n?f?ri sunnil?r, 12.962 n?f?ri ?i?l?r, 10.420 n?f?ri ?l?vi-turkm?nl?r olmaqla), 89.220 n?f?ri xristian (onlardan: 44.551 n?f?ri erm?ni-qriqoryan, 30.967 n?f?ri pravoslav, 12.112 n?f?ri rus-sektant, 860 n?f?ri erm?ni-katolik, 369 n?f?ri erm?ni-protestant, 277 n?f?ri protestant, 77 n?f?ri luteran-alman, 7 n?f?ri is? roma-katoliki olmaqla), 2.513 n?f?ri yezidi, 4 n?f?ri is? iudaist idi. ^[98]

Faktiki ?halinin dinl?r uzr? bolgusu (1897):    Mus?lmanlar (50,18 %)    Xristianlar (48,26 %)    ?udaistl?r (0,41 %)    Dig?rl?ri (1,15 %)

9 fevral ( 28 yanvar ^{Yuli t?qvimi} ) ? 21 fevral ( 9 fevral ^{Yuli t?qvimi} ) 1897-ci il tarixli Rusiya ?mperiyası ?halisinin ilk siyahıyaalınmasının yekunlarına ?sas?n siyahıyaalınma tarixind? vilay?td? ya?ayı? yerl?rinin sayı 981 idi, ?halinin sayı onlardan 23?und? 1.000 n?f?rd?n cox, 95?ind? 501 ? 1000 n?f?r arası, 863?und? is? 500 n?f?rd?n az olmu?dur. ^[18] Siyahıyaalınma tarixin? vilay?tin faktiki ?halisi ( rus. наличное население ) 290.654 n?f?r, daimi y?ni de-yuri ?halisi ( rus. постоянное население ) is? 296.911 ^{[q 44]} n?f?r olmu?du. ^[18] Vilay?td? muv?qq?ti olmayanların sayı 6.277 n?f?r, faktiki ?hali t?rkibind? hesablanılmı? vilay?td? muv?qq?ti ya?ayanların sayı is? 4.048 n?f?r (faktiki ?halinin 1,39%-i q?d?r) idi. ^[18] 290.654 n?f?r olan faktiki ?halinin 22.619 n?f?rini Rusiya ?mperiyası t?b?si olmayanlar t??kil edirdi, onlardan 21.750 n?f?ri daimi ?hali idi. ^[18] Vilay?td? daimi ya?ayan h?rbcil?r v? ?cn?bi t?b?l?r birlikd? 87.638 n?f?r t??kil edirdi, burdan da gorunur ki, ?halinin boyuk qismini qeyri-yerlil?rd?n ibar?t idi. ^[100] Vilay?tin faktiki ?halisinin 37.838 n?f?ri ??h?r ?halisi idi v? onun 20.805 n?f?ri vilay?td? yerl???n yegan? ??h?rd?, Qarsda ya?ayırdı. ^[18] Siyahıyaalmaya ?sas?n vilay?td?ki t?s?rrufatların umumi sayı 38.175 idi. ^[18] 160.571 n?f?ri ki?il?r, 130.083 n?f?ri qadınlar olmaqla umumi sayı 290.654 n?f?r olan faktiki ?halinin (76.521 n?f?ri ki?il?r, 69.331 n?f?ri qadınlar olmaqla) 145.852 n?f?rini mus?lmanlar, (81.146 n?f?ri ki?il?r, 59.126 n?f?ri qadınlar olmaqla) 140.272 n?f?rini xristianlar, (1.114 n?f?ri ki?il?r, 90 n?f?ri qadınlar olmaqla) 1.204 n?f?rini iudaistl?r, (1.790 n?f?ri ki?il?r, 1.536 n?f?ri qadınlar olmaqla) 3.326 n?f?rini is? dig?r dinl?r? etiqad ed?nl?r t??kil edirdi. ^{[101] [102]}

"Qafqazın yerl?rinin v? tayfalarının t?sviri ucun materiallar toplusu"nun 1904-cu ild? Tiflisd? n??r edilmi? 34-cu buraxılı?ında Filip Yanovicin verdiyi m?lumatlara ?sas?n vilay?td? 1899-cu ild? 240.419 n?f?ri (124.183 n?f?ri ki?il?r, 116.236 n?f?ri qadınlar) yerlil?r, 32.705 n?f?ri (17.690 n?f?ri ki?il?r, 15.015 n?f?ri qadınlar) muv?qq?ti ya?ayanlar olmaqla toplam 273.124 n?f?r (141.873 n?f?ri ki?il?r, 131.251 n?f?ri qadınlar) ?hali ya?ayırdı. ^[103] Onlardan 13.784 n?f?ri (7.072 n?f?ri ki?il?r, 6.712 n?f?ri qadınlar) yerlil?r, 1.295 n?f?ri (762 n?f?ri ki?il?r, 533 n?f?ri qadınlar) muv?qq?ti ya?ayanlar olmaqla toplam 15.079 n?f?rini (7.834 n?f?ri ki?il?r, 7.245 n?f?ri qadınlar) ruslar ^[104] ; 53.418 n?f?ri (27.289 n?f?ri ki?il?r, 26.029 n?f?ri qadınlar) yerlil?r, 19.086 n?f?ri (10.046 n?f?ri ki?il?r, 9.040 n?f?ri qadınlar) muv?qq?ti ya?ayanlar olmaqla toplam 72.504 n?f?rini (37.435 n?f?ri ki?il?r, 35.069 n?f?ri qadınlar) erm?nil?r ^[104] ; 34.215 n?f?ri (17.580 n?f?ri ki?il?r, 16.635 n?f?ri qadınlar) yerlil?r, 1.825 n?f?ri (1.015 n?f?ri ki?il?r, 810 n?f?ri qadınlar) muv?qq?ti ya?ayanlar olmaqla toplam 36.040 n?f?rini (18.595 n?f?ri ki?il?r, 17.445 n?f?ri qadınlar) yunanlar ^[104] ; 54.191 n?f?ri (27.977 n?f?ri ki?il?r, 26.214 n?f?ri qadınlar) yerlil?r, 3.484 n?f?ri (1.959 n?f?ri ki?il?r, 1.525 n?f?ri qadınlar) muv?qq?ti ya?ayanlar olmaqla toplam 57.675 n?f?rini (29.936 n?f?ri ki?il?r, 17.739 n?f?ri qadınlar) turkl?r ^[104] ; 32.721 n?f?ri (16.895 n?f?ri ki?il?r, 15.826 n?f?ri qadınlar) yerlil?r, 868 n?f?ri (515 n?f?ri ki?il?r, 353 n?f?ri qadınlar) muv?qq?ti ya?ayanlar olmaqla toplam 33.589 n?f?rini (17.410 n?f?ri ki?il?r, 16.179 n?f?ri qadınlar) tatarlar (qarapapaqlar) ^[104] ; 12.153 n?f?ri (6.311 n?f?ri ki?il?r, 5.842 n?f?ri qadınlar) yerlil?r, 331 n?f?ri (176 n?f?ri ki?il?r, 155 n?f?ri qadınlar) muv?qq?ti ya?ayanlar olmaqla toplam 12.484 n?f?rini (6.487 n?f?ri ki?il?r, 5.997 n?f?ri qadınlar) turkm?nl?r ^[104] ; 34.730 n?f?ri (18.188 n?f?ri ki?il?r, 16.542 n?f?ri qadınlar) yerlil?r, 4.169 n?f?ri (2.264 n?f?ri ki?il?r, 1.905 n?f?ri qadınlar) muv?qq?ti ya?ayanlar olmaqla toplam 38.899 n?f?rini (20.452 n?f?ri ki?il?r, 18.447 n?f?ri qadınlar) mus?lman sunni kurdl?r ^[104] ; 3.166 n?f?ri (1.680 n?f?ri ki?il?r, 1.486 n?f?ri qadınlar) yerlil?r, 490 n?f?ri (250 n?f?ri ki?il?r, 240 n?f?ri qadınlar) muv?qq?ti ya?ayanlar olmaqla toplam 3.656 n?f?rini (1.930 n?f?ri ki?il?r, 1.726 n?f?ri qadınlar) yezidi kurdl?r ^[104] ; 584 n?f?ri (307 n?f?ri ki?il?r, 277 n?f?ri qadınlar) yerlil?r, muv?qq?ti ya?ayanlar ic?risind? olmamaqla toplam 584 n?f?rini (307 n?f?ri ki?il?r, 277 n?f?ri qadınlar) aysorlar ^[104] ; 528 n?f?ri (270 n?f?ri ki?il?r, 258 n?f?ri qadınlar) yerlil?r, 87 n?f?ri (65 n?f?ri ki?il?r, 22 n?f?ri qadınlar) muv?qq?ti ya?ayanlar olmaqla toplam 615 n?f?rini (335 n?f?ri ki?il?r, 280 n?f?ri qadınlar) osetinl?r ^[104] ; 364 n?f?ri (210 n?f?ri ki?il?r, 154 n?f?ri qadınlar) yerlil?r, muv?qq?ti ya?ayanlar ic?risind? olmamaqla toplam 364 n?f?rini (210 n?f?ri ki?il?r, 154 n?f?ri qadınlar) estl?r ^[103] ; 265 n?f?ri (146 n?f?ri ki?il?r, 119 n?f?ri qadınlar) yerlil?r, 42 n?f?ri (26 n?f?ri ki?il?r, 16 n?f?ri qadınlar) muv?qq?ti ya?ayanlar olmaqla toplam 307 n?f?rini (172 n?f?ri ki?il?r, 135 n?f?ri qadınlar) l?zgil?r ^[103] ; 116 n?f?ri (61 n?f?ri ki?il?r, 55 n?f?ri qadınlar) yerlil?r, 26 n?f?ri (10 n?f?ri ki?il?r, 16 n?f?ri qadınlar) muv?qq?ti ya?ayanlar olmaqla toplam 142 n?f?rini (71 n?f?ri ki?il?r, 71 n?f?ri qadınlar) almanlar ^[103] ; 92 n?f?ri (51 n?f?ri ki?il?r, 41 n?f?ri qadınlar) yerlil?r, 164 n?f?ri (89 n?f?ri ki?il?r, 75 n?f?ri qadınlar) muv?qq?ti ya?ayanlar olmaqla toplam 256 n?f?rini (140 n?f?ri ki?il?r, 116 n?f?ri qadınlar) qaracılar ^[103] ; 55 n?f?ri (28 n?f?ri ki?il?r, 27 n?f?ri qadınlar) yerlil?r, 10 n?f?ri (5 n?f?ri ki?il?r, 5 n?f?ri qadınlar) muv?qq?ti ya?ayanlar olmaqla toplam 65 n?f?rini (33 n?f?ri ki?il?r, 32 n?f?ri qadınlar) abadzexl?r?c?rk?zl?r ^[103] ; 33 n?f?ri (16 n?f?ri ki?il?r, 17 n?f?ri qadınlar) yerlil?r, 638 n?f?ri (393 n?f?ri ki?il?r, 245 n?f?ri qadınlar) muv?qq?ti ya?ayanlar olmaqla toplam 671 n?f?rini (409 n?f?ri ki?il?r, 262 n?f?ri qadınlar) farslar (aderbeycanlılar) ^[103] ; yerlil?r ic?risind? olmamaqla, 63 n?f?ri (37 n?f?ri ki?il?r, 26 n?f?ri qadınlar) muv?qq?ti ya?ayanlar olmaqla toplam 63 n?f?rini (37 n?f?ri ki?il?r, 26 n?f?ri qadınlar) polyaklar ^[103] ; yerlil?r ic?risind? olmamaqla, 23 n?f?ri (13 n?f?ri ki?il?r, 10 n?f?ri qadınlar) muv?qq?ti ya?ayanlar olmaqla toplam 23 n?f?rini (13 n?f?ri ki?il?r, 10 n?f?ri qadınlar) gurcul?r ^[103] ; 4 n?f?ri (2 n?f?ri ki?il?r, 2 n?f?ri qadınlar) yerlil?r, 104 n?f?ri (65 n?f?ri ki?il?r, 39 n?f?ri qadınlar) muv?qq?ti ya?ayanlar olmaqla toplam 108 n?f?rini (67 n?f?ri ki?il?r, 41 n?f?ri qadınlar) y?hudil?r ^[103] t??kil edirdi. ^[105] Vilay?td? 1899-cu ild? umumi sayı 273.124 n?f?r olan yerli v? muv?qq?ti ?halid?n ?lav? 21.888 n?f?r h?rbci d? ya?ayırdı. ^[103]

"1904-cu il ucun Qafqaz t?qvimi"n? ?sas?n 1902-ci ilin polis m?lumatlarına gor? butun vilay?tin faktiki ?halisi 297.125 n?f?r (154.950 n?f?ri ki?il?r, 142.175 n?f?ri qadınlar) t??kil edirdi. H?min ?halid?n ?rdahan dair?sind? 68.382 n?f?r (35.158 n?f?ri ki?il?r, 33.224 n?f?ri qadınlar), Ka?ızman dair?sind? 64.362 n?f?r (34.128 n?f?ri ki?il?r, 30.234 n?f?ri qadınlar), Qars dair?sind? 132.961 n?f?r (69.303 n?f?ri ki?il?r, 63.653 n?f?ri qadınlar), Oltu dair?sind? is? 31.420 n?f?r (16.361 n?f?ri ki?il?r, 15.059 n?f?ri qadınlar) ya?ayırdı.

"1905-ci il ucun Qafqaz t?qvimi"n? ?sas?n 1903-cu ilin polis m?lumatlarına gor? butun vilay?tin faktiki ?halisi 304.193 n?f?r (158.204 n?f?ri ki?il?r, 145.989 n?f?ri qadınlar) t??kil edirdi. H?min ?halid?n ?rdahan dair?sind? 71.873 n?f?r (37.096 n?f?ri ki?il?r, 34.777 n?f?ri qadınlar), Ka?ızman dair?sind? 64.845 n?f?r (34.230 n?f?ri ki?il?r, 30.615 n?f?ri qadınlar), Qars dair?sind? 135.964 n?f?r (70.604 n?f?ri ki?il?r, 65.360 n?f?ri qadınlar), Oltu dair?sind? is? 31.511 n?f?r (16.274 n?f?ri ki?il?r, 15.237 n?f?ri qadınlar) ya?ayırdı.

"1906-cı il ucun Qafqaz t?qvimi"n? Qafqaz diyarının demoqrafik v?ziyy?ti il? ?laq?li statistik m?lumatlar daxil edilm?mi?dir.

"1910-cu il ucun Qafqaz t?qvimi"n? ?sas?n 1908-ci il tarixin? butun vilay?tin faktiki ?halisi 310.155 n?f?r (160.347 n?f?ri ki?il?r, 149.808 n?f?ri qadınlar) t??kil edirdi. H?min ?halid?n ?rdahan dair?sind? 71.460 n?f?r (36.765 n?f?ri ki?il?r, 34.695 n?f?ri qadınlar), Ka?ızman dair?sind? 55.624 n?f?r (28.731 n?f?ri ki?il?r, 26.893 n?f?ri qadınlar), Qars dair?sind? 119.363 n?f?r (61.074 n?f?ri ki?il?r, 58.289 n?f?ri qadınlar), Oltu dair?sind? is? 31.870 n?f?r (16.303 n?f?ri ki?il?r, 15.567 n?f?ri qadınlar) ya?ayırdı. ^[35]

"1911-ci il ucun Qafqaz t?qvimi"n? Qafqaz diyarının demoqrafik v?ziyy?ti il? ?laq?li statistik m?lumatlar daxil edilm?mi?dir.

"1912-ci il ucun Qafqaz t?qvimi"n? ?sas?n 1910-cu il tarixin? butun vilay?tin faktiki ?halisi 368.057 n?f?r (190.202 n?f?ri ki?il?r, 177.855 n?f?ri qadınlar) t??kil edirdi. H?min ?halid?n ?rdahan dair?sind? 85.536 n?f?r (44.108 n?f?ri ki?il?r, 41.128 n?f?ri qadınlar), Ka?ızman dair?sind? 73.306 n?f?r (38.456 n?f?ri ki?il?r, 34.850 n?f?ri qadınlar), Qars dair?sind? 172.128 n?f?r (88.546 n?f?ri ki?il?r, 83.582 n?f?ri qadınlar), Oltu dair?sind? is? 37.087 n?f?r (19.092 n?f?ri ki?il?r, 17.995 n?f?ri qadınlar) ya?ayırdı. ^[36]

"1913-cu il ucun Qafqaz t?qvimi"n? ?sas?n 14 yanvar ( 1 yanvar ^{Yuli t?qvimi} ) 1912-ci il tarixin? butun vilay?tin faktiki ?halisi 371.903 n?f?r (191.842 n?f?ri ki?il?r, 180.061 n?f?ri qadınlar) t??kil edirdi. H?min ?halid?n ?rdahan dair?sind? 88.890 n?f?r (45.802 n?f?ri ki?il?r, 43.088 n?f?ri qadınlar), Ka?ızman dair?sind? 75.636 n?f?r (39.642 n?f?ri ki?il?r, 35.994 n?f?ri qadınlar), Qars dair?sind? 169.283 n?f?r (86.859 n?f?ri ki?il?r, 82.424 n?f?ri qadınlar), Oltu dair?sind? is? 38.094 n?f?r (19.539 n?f?ri ki?il?r, 18.555 n?f?ri qadınlar) ya?ayırdı. ^[106]

"1914-cu il ucun Qafqaz t?qvimi"n? ?sas?n 1913-cu il tarixin? butun vilay?tin faktiki ?halisi 382.745 n?f?r (197.950 n?f?ri ki?il?r, 184.795 n?f?ri qadınlar) t??kil edirdi. H?min ?halid?n ?rdahan dair?sind? 93.019 n?f?r (48.061 n?f?ri ki?il?r, 44.958 n?f?ri qadınlar), Ka?ızman dair?sind? 79.176 n?f?r (41.601 n?f?ri ki?il?r, 37.575 n?f?ri qadınlar), Qars dair?sind? 171.721 n?f?r (88.251 n?f?ri ki?il?r, 83.470 n?f?ri qadınlar), Oltu dair?sind? is? 39.029 n?f?r (20.037 n?f?ri ki?il?r, 18.992 n?f?ri qadınlar) ya?ayırdı. ^[107]

"1915-ci il ucun Qafqaz t?qvimi"n? ?sas?n 14 yanvar ( 1 yanvar ^{Yuli t?qvimi} ) 1914-cu il tarixin? butun vilay?tin faktiki ?halisi 391.213 n?f?r (201.386 n?f?ri ki?il?r, 189.927 n?f?ri qadınlar) t??kil edirdi. ^[108] ?rdahan dair?sind? 94.016 n?f?r (47.933 n?f?ri ki?il?r, 46.083 n?f?ri qadınlar), Ka?ızman dair?sind? 80.818 n?f?r (42.428 n?f?ri ki?il?r, 38.390 n?f?ri qadınlar), Qars dair?sind? 176.288 n?f?r (90.485 n?f?ri ki?il?r, 85.803 n?f?ri qadınlar), Oltu dair?sind? 40.091 n?f?r (20.540 n?f?ri ki?il?r, 19.551 n?f?ri qadınlar) faktiki ?hali var idi. ^[108]

"1916-cı v? 1917-ci ill?r ucun hazırlanmı? Qafqaz t?qviml?ri"nd? vilay?tin umumi faktiki ?halisi haqqında m?lumatlar natamamdır. Bel? ki, t?qvim? daxil edil?n demoqrafik m?lumatlar q?za r?hb?rliyind?n alınırdı v? I Dunya Muharib?sinin ba?laması v? gedi?i il? ?laq?dar bu b?z?n munkun olmurdu. Bel?likl?, "1916-cı il ucun Qafqaz t?qvimi"nd? ?rdanhan v? Oltu dair?l?rinin, "1917-ci il ucun Qafqaz t?qvimi"nd? is? Oltu dair?sinin ?halisi haqqında m?lumatlar gost?rilm?mi?dir. ^{[109] [110]}

"1916-cı il ucun Qafqaz t?qvimi"n? ?sas?n 14 yanvar ( 1 yanvar ^{Yuli t?qvimi} ) 1915-ci il tarixin? Ka?ızman v? Qars dair?l?rind? toplam 255.461 n?f?r (131.815 n?f?ri ki?il?r, 123.646 n?f?ri qadınlar) ?hali var idi. ^[109] Onlardan 79.181 n?f?ri (41.392 n?f?ri ki?il?r, 37.789 n?f?ri qadınlar) Ka?ızman dair?sinin, 176.280 n?f?ri (90.423 n?f?ri ki?il?r, 85.857 n?f?ri qadınlar) is? Qars dair?sinin ?halisi idi. ^[109]

"1917-ci il ucun Qafqaz t?qvimi"n? ?sas?n 14 yanvar ( 1 yanvar ^{Yuli t?qvimi} ) 1916-cı il tarixin? vilay?td? Oltu dair?si sayılmadan 364.214 n?f?r ?hali vardı, onlardan 308.400 n?f?rini yerlil?r, 55.814 n?f?rini is? muv?qq?ti ya?ayanlar t??kil edirdi. ^[112] Umumi ?halinin 44.797 n?f?rini ??h?r ?halisi, 319.417 n?f?rini is? k?nd ?halisi t??kil edirdi. ^[112] ??h?r ?halisinin 24.258 n?f?rini, k?nd ?halisinin is? 284.132 n?f?rini yerlil?r t??kil edirdi, vilay?td? muv?qq?ti ya?ayanların ??h?r yerl?rind? sayı 20.529 n?f?r, k?nd yerl?rind? is? 35.285 n?f?r idi. ^[112] Vilay?td?ki etnik erm?nil?r umumi ?halinin 32,46%-ini, daimi ?halinin 27,50%-ini, muv?qq?ti ?halinin 59,87%-ini; etnik kurdl?r umumi ?halinin 18,51%-ini, daimi ?halinin 19,55%-ini, muv?qq?ti ?halinin 12,77%-ini; qaracılar umumi ?halinin 10,47%-ini, daimi ?halinin 11,71%-ini, muv?qq?ti ?halinin 3,64%-ini; etnik ruslar umumi ?halinin 5,22%-ini, daimi ?halinin 5,64%-ini, muv?qq?ti ?halinin 2,85%-ini t??kil edirdil?r. Qars dair?sinin faktiki ?halisi 191.970 n?f?r idi, onun 30.514 n?f?ri Qars ??h?rind?, 161.456 n?f?ri is? k?ndl?rd? ya?ayırdı; ?rdahan dair?sinin faktiki ?halisi 89.039 n?f?r idi, onun 3.167 n?f?ri ?rdahan q?s?b?sind?, 85.869 n?f?ri is? k?ndl?rd? ya?ayırdı; Ka?ızman dair?sinin faktiki ?halisi 83.208 n?f?r idi, onun 11.116 n?f?ri Ka?ızman q?s?b?sind?, 72.092 n?f?ri is? k?ndl?rd? ya?ayırdı; Oltu dair?si uzr? is? m?lumatlar olmamı?dır. ^[113]

7 noyabr ( 25 oktyabr ^{Yuli t?qvimi} ) 1917-ci ild? Oktyabr inqilabı n?tic?sind? Muv?qq?ti Rusiya Hokum?ti devrildi, Rusiya Sovet Respublikasının yaradıldı?ı elan edildi v? yeni hokum?t ? "Xalq Kommisarları Soveti" t?sis edildi bununla da Rusiyada v?t?nda? muharib?si ba?ladı, 8 noyabr ( 26 oktyabr ^{Yuli t?qvimi} ) tarixind? is? devrilmi? muv?qq?ti hokum?tin uzvl?ri h?bs edildi. 7 noyabr ( 25 oktyabr ^{Yuli t?qvimi} ) ? 9 noyabr ( 27 oktyabr ^{Yuli t?qvimi} ) tarixl?rind? ba? tutmu? "??ci, f?hl? v? ?sg?r deputatların Sovetl?rinin II Umumrusiya qurultayı"nın ikinci gunu, y?ni 8 noyabr ( 26 oktyabr ^{Yuli t?qvimi} ) tarixind? Sovet hakimiyy?ti Sulh haqqında dekret ^{( ru )} q?bul etdi. 21 noyabr ( 8 noyabr ^{Yuli t?qvimi} ) tarixind? Xalq Komissarları Soveti butun mutt?fiq dovl?tl?rin s?firl?rin? muraci?t ed?r?k muharib? ed?n t?r?fl?r arasında barı?ıq elan olunmasını v? sulh danı?ıqlarının ba?lanılmasını t?klif etdi. 22 noyabr ( 9 noyabr ^{Yuli t?qvimi} ) tarixind? Xalq Kommisaraları Sovetinin s?dri Vladimir Lenin c?bh? x?tti boyu orduların butun alaylarına teleqram gond?rdi:

“Qoy c?bh? boyu yerl???n orduların alayları du?m?nl? barı?ıq ?ld? olunması ucun d?rhal r?smi danı?ıqlara gir?c?k numay?ndl?r secsinl?r.”

18 dekabr ( 5 dekabr ^{Yuli t?qvimi} ) 1917-ci ild? ruslarla turkl?r arasında ?rzincan barı?ı?ı imzalandı. Bundan sonra rus ordusu kutl?vi ??kild? Rusiyaya do?ru c?kilm?y? ba?ladı.

Cıldır sanca?ı 1845-ci ild? t??kil edilmi?di. ^[114] Buna q?d?r (1578?1845) ?yal?t idi. ^[114] Ancaq 1828 ? 1829-cu ill?rd? ba? vermi? Osmanlı?Rusiya muharib?si n?tic?sind? ?yal?tin boyuk bir hiss?si Rusiyanın ?lin? kecdiyi ucun i??al olunmayan ?razil?rd?n yı?ılan vergil?rin ?yal?t s?viyy?sind? boyuk h?cmli olmaması s?b?bi il? bu ?razil?r (1845-ci ild?) Cıldır sanca?ı adlandırıldı v? ?rzurum ?yal?tinin inzibati tabeliyin? verildi. ^[114]

Hicri 1288-ci il tarixli ?rzurum salnam?sin? (s?h. 144) ?sas?n h?min tarixd? Cıldır sanca?ı inzibati m?rk?z Oltu q?zası olmaqla, ?rdahan, Mam?rvan v? Ardanuc q?zaları il? Cıldır, Posxov, Gol?, P?nk, Mam?rvan, Tavusk?r v? ?av?it nahiyy?l?rind?n ibar?t idi. ^[115] Umum?n sanca?ı mutasarrıflar , q?zaları qaym?qamlar, nahiyy?l?ri mudirl?r, nahiyy?l?rin bolunduyu m?rk?zl?ri (k?nd icmalarını) is? icmaların secdiyi muxtarlar ^[116] idar? edirdi. ^[115] Muxtarların yanında bir nec? n?f?rd?n ibar?t ixtiyar?m?clis , polis v?zif?l?rinin icrası ucun is? k?nd icması t?r?find?n t?yin edilmi? cavu? olurdu. ^[116] Muxtarların v? m?clisl?rin s?lahiyy?tl?ri m?hdud idi v? q?zaların yerli hakimiyy?tl?rind?n asılı idi. ^[116] Mollalar icmalarda oxuma?yazma bacaran yegan? ??xs kimi s?n?dl??m? i?ini icra ed?r?k m?rk?zl?rin idar?sind? aktiv i?tirak edirdil?r. ^[117] 1829-cu ild? Cıldır ?yal?tinin boyuk ?razi itkisi s?b?bi il? 1829?1845-ci ill?rd? ?yal?t adı qalsa da ?yal?ti artıq b?yl?rb?yi unvanlı m?murlar yox mutasarrıf unvanlı m?murlar idar? etmi?dir. ^[118] Miladi 1829-cu ild? t?yin edil?n ilk mutasarrıf ?hm?d Pa?a idi. ^[118] Daha sonra hicri 1288-ci il?d?k Bican Pa?a, Feyzulla b?y, ?dh?m Pa?a, C?lal Pa?a v? Osman b?y mutasarrıf v?zif?sin? g?tirilibl?r. ^[118] Hicri 1288-ci ild? sanca?ın mutasarrıfı Suleyman b?y idi. ^[118]

Hicri 1293-cu (miladi 1876) il? olan "?rzurum vilay?ti s?lnam?si"n? ?sas?n ?rzurum vilay?ti inzibati c?h?td?n ?rzurum, Van, ?rzincan, B?yazid, Mu?, Qars v? Cıldır sancaqlarına bolunurdu. ^[119] 1877-ci ild? vilay?tin Van sanca?ı ?sasında Van vilay?ti t??kil edildi, Mu? sanca?ı is? qon?u Bitlis vilay?tin? birl??dirildi. Bununla ?laq?dar hicri 1294-cu (miladi 1877) il? olan "?rzurum vilay?ti s?lnam?si"nd? vilay?tin inzibati c?h?td?n ?rzurum, ?rzincan, B?yazid, Qars v? Cıldır sancaqlarına bolunduyu gost?rilmi?dir. ^[120] Hicri 1293 v? 1294-cu il ?rzurum vilay?ti s?lnam?l?rin? ?sas?n ?rzurum sanca?ı ?rzurum ^{[q 45]} , Bayburt, ?spir, Xınıs, Ki?i v? Tercan q?zalarına, ayrıca Tortum, Kiskim, Pasin-i Ulya, Pasin-i Sufla, Tekman, ?u?ar, Koksu, Ta?eteki, Careki v? Kubik nahiyy?l?rin?; ?rzincan sanca?ı ?rzincan, Kemax, Qurucay, Quzican, Ovacıq v? Mazgird q?zalarına, ayrıca R?fahiy? nahiyy?sin?; B?yazid sanca?ı B?yazid, Diyadin, Qarakils?, Ele?gird v? ?ntab q?zalarına, ayrıca Xamur v? Patnos nahiyy?l?rin?, C?lali v? Odmanlı a?ir?tl?ri bolg?l?rin?; Qars sanca?ı Qars, ?uragel, Zaru?ad v? Ka?ızman q?zalarına, ayrıca A?baba nahiyy?sin?; Cıldır sanca?ı Oltu, ?rd?han v? Ardanuc q?zalarına, ayrıca Cıldır, Posxov, Gol?, P?nk, Mam?rvan, Tavusk?r v? ?av?it nahiyy?l?rin? bolunurdu. ^{[119] [120]}

?sas m?qal?: Qars vilay?tinin inzibati bolgusu

1891-ci il? olan m?lumata ?sas?n vilay?td? Qars ??h?r 3 illik ki?i m?kt?bi v? Mariinsk qadın m?kt?bi, Ka?ızmanda, Oltuda, ?rdahanda v? Diqorda adi m?kt?bl?r, umumsinfi v? ibtidai kils? m?kt?bl?ri (500 ?agirdli) v? 331 oxuma?yazma m?kt?bi (5.610 ?agirdli) olmaqla c?mi 7.930 ?agirdi (6.225 n?f?r o?lan, 1.705 n?f?r qız) olan 364 t?hsil mu?ssis?si var idi. ^[42]

Qars vilay?tind? sırf ?ose v? qrunt yollardan ibar?t olan rabit? yollarından ?n on?mli olanlar bunlar idi:

1. Qars?Aleksandropol ?ose yolu: uzunlu?u 83.5 verst;
2. Qars??rdahan ?ose yolu: uzunlu?u 70 verst;
3. Qars?Sarıqamı? ?ose yolu: ^{[q 46]} uzunlu?u 57 verst;
4. Oltudan (Arsiani suayrıcında yerl???n v? hundurluyu 7.728 fut olan Panjureti a?ırımından kec?r?k) ?rdahana v? ordan da (Xaniori a?ırımından kec?r?k) Ahalsıxa ged?n qrunt yol;
5. ?rdahandan (Arsiani suayrıcında yerl???n v? hundurluyu 8.442 fut olan Yalouscam a?ırımından kec?r?k) Batuma ged?n v? ?sas?n qrunt qism?n is? cı?ır olan yol;
6. Qarsdan Ka?ızmana ged?n yol: uzunlu?u 75 verst;
7. Ka?ızmandan ??dıra ged?n ?ose yolu: yolun vilay?t ?razisind? uzunlu?u 27 verst. ^[42]

Qalan yolların ?ks?riyy?tini b?zi yerl?rind? h?r?k?tin olduqca c?tin oldu?u araba cı?ırları t??kil edirdi. ^[42]

1. D. Провинцiи, вновь прiобр?тенныя оть Турцiи и Персiи. 1. Ахалцихскiй пашалыкь, стр. 199 ? 242. // Обозр?нie россiйскихь влад?нiй за Кавказомь, вь статистическомь, этногафическомь, топографическомь и финансовомь отношенiяхь, произведенное и изданное по высочайшему соизволенiю. Часть IV. Санкт?Петербургь: Типографiя Департамента Вн?шней торговли, 1836, 401 стр.
2. Договоры с Турцией. ? Трактат, заключенный в Адрианополе, 2 сентября 1829 года, стр. 71 ? 84. // Договоры Россiи съ Востокомъ. Политическie и торговые. Собралъ и издал Т. Юзефовичъ. Санкт?Петербургь: Типографiя О.И. Бакста, 1869, 294 стр.
3. Salname-i Vilayet-i Erzurum: 1287 Hicri Senesi (m.y. 1870). Erzurum: Erzurum Vilayet Matbaası, 1870 Def’a 1 (33038), 124 sayfa
4. Salname-i Vilayet-i Erzurum: 1288 Hicri Senesi (m.y. 1871). Erzurum: Erzurum Vilayet Matbaası, 1871 Def’a 2 (33031), 184 sayfa
5. Salname-i Vilayet-i Erzurum: 1289 Hicri Senesi (m.y. 1872). Erzurum: Erzurum Vilayet Matbaası, 1872 Def’a 3 (33037), 184 sayfa.
6. Salname-i Vilayet-i Erzurum: 1290 Hicri Senesi (m.y. 1873). Erzurum: Erzurum Vilayet Matbaası, 1873 Def’a 4 (33034), 187 sayfa.
7. Salname-i Vilayet-i Erzurum: 1291 Hicri Senesi (m.y. 1874). Erzurum: Erzurum Vilayet Matbaası, 1874 Def’a 5 (33040), 187 sayfa.
8. Salname-i Vilayet-i Erzurum: 1292 Hicri Senesi (m.y. 1875). Erzurum: Erzurum Vilayet Matbaası, 1875 Def’a 6 (33026), 192 sayfa.
9. Salname-i Vilayet-i Erzurum: 1293 Hicri Senesi (m.y. 1876). Erzurum: Erzurum Vilayet Matbaası, 1876 Def’a 7 (33033), 191 sayfa.
10. 27. Erzerum (Erzerum), seiten 97 ? 98 . // Die Volker des osmanischen Reiches: Beitrage fur Forderung orientalischer Studien aus den Papieren des fruheren Militar-Attaches der k. u. k. osterreichisch ? ungarischen Botschaft in Constantinopel Alfred Ritter Zur Helle von Samo Mitglied der k. k. geogr. Gesellschaft in Wien. 1876. Wien: Druck un Verlag von Carl Gerolds Sohn, 1877, 130 seiten.
11. Salname-i Vilayet-i Erzurum: 1294 Hicri Senesi (m.y. 1877). Erzurum: Erzurum Vilayet Matbaası, 1877 Def’a 8 (33032), 192 sayfa.
12. II. Географическ?я, этнографическ?я и статистическ?я данныя. ? Этнографическiй составь населен?я бывшаго Эрзерумскаго вилайета и Лазистанскаго санджака, стр. 238 ? 239. // Изв?ст?я Кавказскаго отд?ла Императорскаго Русскаго Географическаго общества. Томь V . Подь редакц?ею Л. П. Загурскаго. Тифлись: Типограф?я Главнаго Управлен?я Нам?стника Кавказскаго, 1877 ? 1878.
13. II. V. Перечень военныхь событ?й вь Аз?атской Турц?и и на восточномь берегу Чёрного моря вь 1877 ? 1878 гг. Полковникь Астафьевь , стр. 203 ? 208 // Военный сборникь , издаваемый по Высочайшему повел?н?ю. Годь двадцать второй. Томь CXXV . Санктпетербургь: Типограф?я В.А. Полетики, 1879.
14. Война Росс?и сь Турц?ею 1877?1878 года. Подробное описан?е военныхь подвиговь русскихь войскь на обоихь театрахь войны за в?ру и свободу. Подвиги русскихь богатырей нашего времени, ихь б?ограф?и, очерки, рассказы, сцены и проч. Составиль по достов?рнымь офицiальнымь источникамь, корреспонденцiямь участвовавшихь и по словамь очевидцевь. ? П. Гарковенко . Москва: Типографiя К. Индриха, Ср?тенке, д. Карлони. 1879, 955 стр.
15. Русско ? турецкая война за свободу славянь за Дунаемь и за Кавказомь 1877?1878. Москва: Издан?е книгопродавца А.В. Морозова, 1879, 192 стр.
16. Статистическ?я таблицы о народонаселен?и Кавказскаго края. ? Таблица о народонаселен?и Карсской области по в?роиспов?дан?ямь, LXX ? LXXI. // Сборникь св?д?н?й о Кавказ?. Томь VII . Изданный подь редакц?ею главнаго редактора Кавказскаго Статистическаго Комитета Н. Зейдлица . Тифлись: Типограф?я Главнаго Управлен?я Нам?стника Кавказскаго, 1880, 570 стр.
17. Статистическ?я таблицы о народонаселен?и Кавказскаго края. ? Таблица о народонаселен?и Карсской области по народностямь, LXIV ? LXVII. // Сборникь св?д?н?й о Кавказ?. Томь VII. Изданный подь редакц?ею главнаго редактора Кавказскаго Статистическаго Комитета Н. Зейдлица. Тифлись: Типограф?я Главнаго Управлен?я Нам?стника Кавказскаго, 1880, 570 стр.
18. I. Статьи и зам?тки. Зам?тка о Карсской области ? П.Ф. Степанова, стр. 175 ? 191. // Изв?ст?я Кавказскаго отд?ла Императорскаго Русскаго Географическаго общества . Томь VII . Подь редакц?ею Л. П. Загурскаго . Тифлись: Типограф?я Канцеляр?и Главноначальствующаго гражданскою част?ю на Кавказ?, 1882 ? 1883.
19. I. Статьи и зам?тки. Историческо ? этнографическ?й очеркь Карсской области ? Д. З. Бакрадзе, стр. 192 ? 202. // Изв?ст?я Кавказскаго отд?ла Императорскаго Русскаго Географическаго общества. Томь VII. Подь редакц?ею Л. П. Загурскаго. Тифлись: Типограф?я Канцеляр?и Главноначальствующаго гражданскою част?ю на Кавказ?, 1882 ? 1883.
20. I Отд?л. II. Кратк?я зам?тки о Карсской области. ? К. Садовскаго, стр. 315 ? 350. Г. Карсь, 1883.// Сборникь матер?аловь для описания м?стностей и племень Кавказа (СМОМПК). Издан?е Управлен?я Кавказскаго Учебнаго Округа. Выпускь трет?й. Тифлись: Типограф?я Канцеляр?и Главноначальствующаго гражданскою част?ю на Кавказ?, 1883.
21. Война въ Турецкой Арменiи 1877?1878 г.г. Соч. Генеральнаго Штаба Генераль ? Ма?ора С. О. Кишмишев а. С.?Петербургь: Военная типограф?я (вь здан?и Главнаго Штаба), 1884, 508 стр.
22. II. Географическ?я, этнографическ?я и статистическ?я данныя. ? Числительность населен?я Карсской области по камеральному описан?ю 1882 г., стр. 89 ? 91 // Изв?ст?я Кавказскаго отд?ла Императорскаго Русскаго Географическаго общества . Томь VIII . Подь редакц?ею Л. П. Загурскаго. Тифлись: Типограф?я Канцеляр?и Главноначальствующаго гражданскою част?ю на Кавказ?, 1884 ? 1885.
23. I Отд?л. I. Посховск?й участокь, Ардаганскаго округа, Карсской области. ? К. Садовскаго, стр. 1 ? 65. // Сборникь матер?аловь для описания м?стностей и племень Кавказа (СМОМПК). Издан?е Управлен?я Кавказскаго Учебнаго Округа. Выпускь пятый. Тифлись: Типограф?я Канцеляр?и Главноначальствующаго гражданскою част?ю на Кавказ?, 1886.
24. I. Очеркь южной части Карсской области ? Kн. В. Масальскiй, стр. 105 ? 128. // Изв?ст?я Кавказскаго отд?ла Императорскаго Русскаго Географическаго общества. Томь IX . Подь редакц?ею Л. П. Загурскаго. Тифлись: Типограф?я Канцеляр?и Главноначальствующаго гражданскою част?ю на Кавказ?, 1886 ? 1888.
25. Энциклопед?я военныхь и морскихь наукь. Составлена подь главною редакц?ей генераль-лейтенанта Леера, заслуженнаго профессора Николаевской академ?и Генеральнаго Штаба. Томь IV . Санкт?Петербургь: вь типограф?и В. Безобразова и Коми, 1889, 642 стр.
26. Отд?л II. Н?которыя св?д?н?я о сект? "Али-Аллахи". ? Бывшаго учителя Нахичеванскаго городского училища Ф. Султанова, стр. 219 ? 222. // Сборникь матер?аловь для описания м?стностей и племень Кавказа (СМОМПК). Издан?е Управлен?я Кавказскаго Учебнаго Округа. Выпускь Семнадцатый. Тифлись: Типограф?я Канцеляр?и Главноначальствующаго гражданскою част?ю на Кавказ? и Козловскаго, 1893.
27. Отд?л первый. Курды, черты ихь характера и быта. ? Смотрителя Камарлинскаго начальнаго училища, К. Хачатурова. Стр. 64 ? 90. // Сборникь матер?аловь для описания м?стностей и племень Кавказа (СМОМПК). Издан?е Управлен?я Кавказскаго Учебнаго Округа. Выпускь Двадцатый. Тифлись: Типограф?я Канцеляр?и Главноначальствующаго гражданскою част?ю на Кавказ? и Козловскаго, 1894.
28. Н?которыя статистическ?я и этнографическ?я данныя о Карсской области, стр. 323 ? 356. // Записки Кавказскаго отд?ла Императорскаго Русскаго Географическаго общества. Книжка XVIII . Подь редакц?ей д?йствительныхь членовь Отд?ла Н.К. Зейдлица и Е.И. Кондратенко. Тифлись: Типограф?я Грузинскаго Издательскаго Товарищества, 1895.
29. Карсская область, стр. 599 ? 603. // Энциклопедическiй словарь . Томь XIV (а). Карданахи ? Керо. Издатели: Ф. А. Брокгаузь (Лейпцигь), И. А. Ефронь (Санкт-Петербургь). Под редакцiею К.К. Арсеньева. Санкт-Петербургь: Типо-Литографiя И.А. Ефрона, 1895, 960 стр.
30. Отд?л первый. Каникулярная поездка по Эриванской губерн?и и Карсской области. ? В. Девицкова (Учитель Эриванской учительской семинар?и) . Эривань, 1894 г., стр. 79 ? 180. // Сборникь матер?аловь для описания м?стностей и племень Кавказа (СМОМПК). Издан?е Управлен?я Кавказскаго Учебнаго Округа. Выпускь Двадцать Первый. Тифлись: Типограф?я Канцеляр?и Главноначальствующаго гражданскою част?ю на Кавказ?, К. Козловскаго и И. Мартирос?янца, 1896.
31. Первая всеобщая перепись населенiя Россiйской имперiи, 1897 г. Изданie Центральнаго Статистическаго Комитета Министерства Внутреннихь Д?ль. Подь редакцiею Н. А. Тройницкаго . ? LXIV. Карсская Область. Тетрадь I. Санкт?Петербургь: Типографiя Санкт-Петербургскаго акционернаго общества печатнаго д?ла в России Е. Евдокимова. 1900, 33 стр.
32. Первая всеобщая перепись населенiя Россiйской имперiи, 1897 г. Изданie Центральнаго Статистическаго Комитета Министерства Внутреннихь Д?ль. Подь редакцiею Н. А. Тройницкаго. ? LXIV. Карсская Область. Тетрадь II (посл?дняя). Санкт?Петербургь: Издательство Пушкинская Скоропечатня. 1904, 119 стр.
33. Отд?л первый. Очерки Карсской области. ? Филиппа С. Яновича (Учителя Карсскаго городского училища; Г. Карсь, 1901.), стр. 1?181. // Сборникь матер?аловь для описания м?стностей и племень Кавказа (СМОМПК). Издан?е Управлен?я Кавказскаго Учебнаго Округа. Выпускь Тридцать четвертый. Тифлись: Типограф?я Канцеляр?и Главноначальствующаго гражданскою част?ю на Кавказ? и К. Козловскаго, 1904.
34. Карсская область, стр. 884. // Энциклопедическiй словарь . Дополнительный томь I (а). Гаагская конференцiя ? Кочубей. Издатели: Ф. А. Брокгаузь (Лейпцигь), И. А. Ефронь (Санкт-Петербургь). Под редакцiею К.К. Арсеньева. Санкт-Петербургь: Типографiя Акц. Общ. Брокгаузь-Ефронь, 1905, 956 стр.
35. Памятная книжка и Адрес-Календарь Карсской Области на 1906 год Arxivl??dirilib 2015-09-15 at the Wayback Machine
36. Русско-Турецкая война 1877?1878 гг. на Кавказ? и вь Малой Аз?и. Составиль Генераль-Ма?орь Б. Колюбакинь, ординарный профессорь Николаевской Академ?и Генеральнаго Штаба. Часть 1-ая. Издано при сод?йств?и Николаевской академ?и Генеральнаго Штаба. (с атласом карт и планов). Санкт?Петербургь: Типо-Литограф?я А.Г. Розена, 1906, 185 стр.
37. Отд?л первый. ? Краткie очерки садоводства в Карсской области В. И. Девицкаго, стр. 1?30. // Сборникь матер?аловь для описания м?стностей и племень Кавказа (СМОМПК). Издан?е Управлен?я Кавказскаго Учебнаго Округа. Выпускь тридцать девятый. Тифлись: Типограф?я Канцеляр?и Нам?стника Его Императорскаго Величества на Кавказ? и К. Козловскаго, 1908.
38. 15. Колонизац?онная политика Росс?и въ Закавказь?, стр. 58 ? 66. // Издан?е Русскаго Собран?я . ? Новая угроза русскому д?лу вь Закавказь?: предстоящая распродажа Мугани инородцамь. ? Н. Н. Шаврова . С.?Петербургь: Типограф?я Редакц?и пер?одическихь издан?й Министерства Финансовь. 1911, 78 стр.
39. II. Азiатская Россiя. XV. Кавказскiй край. ? Карсская область, стр. 76 // Россiя. Географическое описанie Россiйской Имперiи по губернiямъ и областямъ съ географическими картами. Санкт?Петербургь: Типограф?я "Бережливость", 1913.
40. Отд?лъ Статистическiй. ? Пространство и населенie Кавказскаго края къ 1-му января 1916 г. (по даннымъ у?здной администрацiи), стр. 177 ? 237. // Кавказскiй календарь на 1917 годь (LXXII г.) . Издань по распоряженiю Нам?стника Его Императорскаго Величества на Кавказ? канцелярiей нам?стника. Сь приложенiемь: Карты Кавказа, Азiатской Турцiи и Персiи. Подь редакцiей Н. П. Стельмащука. Тифлисъ: Типограф?я Канцеляр?и Нам?стника Е.И.В. на Кавказ?, 1916.
41. Сборник договоров России с другими государствами: 1856 ? 1917 . Под редакцией Е. А. Адамова. Составитель И. В. Козьменко. Москва: Государственное издательство политической литературы, 1952 год, 464 стр.
42. А. Л. Бадалян ? Население Армении со времен присоединения ее к России до наших дней , стр. 49?72. // Известия Академии наук Армянской ССР, Общественные науки, № 5 . Редакционная коллегия ? Х. Н. Момджян, Ц. П. Агаян, Б. Н. Аракелян, А. Р. Иоаннисян, Г. А. Капанцян, М. М. Мкрян, М. К. Нерсисян, В. А. Парсамян, Г. Х. Степанян (исп. об. редактора). Ереван, 1953, 94 стр.
43. An Etymological Dictionary of Pre?Thirteenth?Century Turkish . Author: Sir Gerard Clauson. Oxford: Clarendon Press, 1972, XLVIII+1040 pages. ISBN 0198641125
44. Ottoman population in Europe in the 19th century: its territorial, racial, and religious composition. Author: Engin Deniz Akarli. Madison (State of Wisconsin) : University of Wisconsin Press, 1972, 382 pages.
45. Ottoman Population, 1830?1914: Demographic and Social Characteristics. Author: Kemal H. Karpat . Madison (State of Wisconsin) : University of Wisconsin Press, 1985, 242 pages.
46. Erzurum, sayfa 321 ? 335. // Turkiye Diyanet Vakfı ?slam Ansiklopedisi . Cilt XI . Ankara: Turkiye Diyanet Vakfı Yayınevi, 1995, 552 sayfa
47. Death and Exile: The Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims, 1821?1922. Author: Justin McCarthy . Princeton N. J. : Darwin Press, 1995, XV+368 pages. ISBN 9780878500949
48. Dorduncu Bolum. Demografik Yapı, Gocler ve ?skan Siyaseti: goc hareketleri. 93 Muhacereti. ? Doc. Dr. Nedim ?pek, sayfa 661 ? 668. // Osmanlı. Cilt: 4. Ankara: Yeni Turkiye Yayınları, 1999, 702 sayfa. ISBN 975-6782-07-2
49. Dorduncu Bolum. Demografik Yapı, Gocler ve ?skan Siyaseti: goc hareketleri. Kırım ve Kafkasyadan Osmanlı ?mparatorlu?una Gocler. ? Dr. Safarov Rafik Firuzo?lu, sayfa 687 ? 696 // Osmanlı. Cilt: 4. Ankara: Yeni Turkiye Yayınları, 1999, 702 sayfa. ISBN 975-6782-07-2
50. Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri: I Arxivl??dirilib 2016-06-30 at the Wayback Machine . ? T. C. Ba?bakanlık Devlet Ar?ivleri Genel Mudurlu?u, Osmanlı Ar?ivi Daire Ba?kanlı?ı, Yayın Nu: 49. Hazırlayanlar: Devlet Ar?ivleri Genel Mudurlu?u Osmanlı Ar?ivi Daire Ba?kanlı?ı Personeli. Ankara: Ba?bakanlık Basımevi, 2001, 381 sayfa.
51. Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri: II Arxivl??dirilib 2016-06-30 at the Wayback Machine . ? T. C. Ba?bakanlık Devlet Ar?ivleri Genel Mudurlu?u, Osmanlı Ar?ivi Daire Ba?kanlı?ı, Yayın Nu: 50. Hazırlayanlar: Devlet Ar?ivleri Genel Mudurlu?u Osmanlı Ar?ivi Daire Ba?kanlı?ı Personeli. Ankara: Ba?bakanlık Basımevi, 2001, 1057 sayfa.
52. Birinci Bolum, sayfa 1?80 // Osmanlı Tarihi. VIII. Cilt. Birinci Me?rutiyet ve ?stibdat Devirleri (1876?1907). ? Ord. Prof. Enver Ziya Karal . Ataturk Kultur, Dil ve Tarih Yuksek Kurumu, Turk Tarih Kurumu Yayınları XIII. Dizi ? Sayı 16. ? 6. Baskı . Ankara: Turk Tarih Kurumu Yayınları, 2007, 631 sayfa. ISBN 975-16-0020-0
53. Дмитриев С.В. (РЭМ). Туркмены Карсской области в русской литераатуре конца XIX ? начала XX вв. и собрании Российского этнографиического музея, 2008 год, стр. 182 ? 191. // Малые этнические и этнографические группы: Сборник статей, посвященный 80-летию со дня рождения профессора Рудольфа Фердинандовича Итса. Ответственный редактор В.А. Козьмин. ? Санкт-Петербург: Издательство ? Новая Альтернативная Полиграфия, 2008, 356 стр. (Историческая этнография. Выпуск 3.)
54. Do?u Anadolu’da ?dari Yapılanma (1877?1878 Osmanlı?Rus Sava?ı’ndan Sonra). ? Dr. Muammer Demirel, sayfa 247?259 . // Ataturk Universitesi Turkiyat Ara?tırmaları Enstitusu Dergisi. Sayı: 37 . Editor: Doc. Dr. Osman Mert. Erzurum, 2008, 326 sayfa.
55. Surgunden Soykırıma Ermeni ?ddiaları Arxivl??dirilib 2014-08-22 at the Wayback Machine . Prof. Dr. Yusuf Halaco?lu. ?stanbul: Babıali Kultur Yayıncılı?ı, 2008, 126 sayfa. ISBN 9789758486960
56. The Socio?Economic Status Of The Cildir Sanjak In The Middle Of The 19th Century. ? Assistant Professor (in Kafkas Universitesi ) Oktay Kızılkaya, page 405?423 . // Turkish Studies Arxivl??dirilib 2015-11-08 at the Wayback Machine (ISSN: 1308?2140) : International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. ? Academic journal. Editor: Sibel Ust. Volume 8/5 Spring 2013 Arxivl??dirilib 2016-04-18 at the Wayback Machine . Ankara: Alko Dijital Baskı Merkezi, 2013, 973 pages.   (turk.)
57. The Construction of the Tiflis?Aleksandropol?Kars Railway (1895?1899). Authors: Sonya Mirzoyan, Candan Badem. The Hague: Institute for Historical Justice and Reconciliation, 2013, 100 pages. ISBN 9491145053 ( ing. ), ( erm. ), ( turk. )

• Rusiya ?mperiyasının ?rzurum vilay?ti
• Batum vilay?ti

Vikianbarda Qars vilay?ti il? ?laq?li mediafayllar var.

• "1828-1829 Turk-Rus Sava?ı ve Edirne Antla?ması / Dr. Alexander Bitis ? Tarih Tarih Dergisi " . Archived from the original on 2016-08-10 . ?stifad? tarixi: 23 iyun 2015 . .