N?riman N?rimanov
SSR? M?rk?zi ?craiyy? Komit?si R?yas?t Hey?tinin ZSFSR-d?n 1-ci s?dri
30 dekabr 1922 ? 19 mart 1925
?vv?lki	V?zif? t?sis edilib.
Sonrakı	Q?z?nf?r Musab?yov
Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikası ?ttifaq Sovetinin s?dri
12 mart 1922 ? 15 yanvar 1923
?vv?lki	V?zif? t?sis edilib.
Sonrakı	Aleksandr Myasnikyan
Az?rbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin 1-ci s?dri
28 aprel 1920 ? 7 may 1922
?vv?lki	V?zif? t?sis edilib.
Sonrakı	Q?z?nf?r Musab?yov
Az?rbaycan SSR ?nqilab Komit?sinin s?dri
28 aprel 1920 ? 19 may 1921
?vv?lki	V?zif? t?sis edilib.
Sonrakı	V?zif? l??v edilib.
Az?rbaycan SSR xalq xarici i?l?r komissarı
28 aprel 1920 ? 6 may 1921
?vv?lki	V?zif? t?sis edilib.
Sonrakı	Mirz? Davud Huseynov
??xsi m?lumatlar
Do?um tarixi	14 aprel 1870 ( 1870-04-14 )
Do?um yeri	Tiflis , Tiflis quberniyası , Rusiya imperiyası
V?fat tarixi	19 mart 1925 ( 1925-03-19 ) (54 ya?ında)
V?fat yeri	Moskva , Moskva quberniyası [d] , RSFSR , SSR?
V?fat s?b?bi	ur?k tutması
D?fn yeri	Kreml divarı nekropolu
Partiya	Sovet ?ttifaqı Kommunist Partiyası
T?hsili	Zaqafqaziya Mu?lliml?r Seminariyası , Odessa Universiteti
F?aliyy?ti	siyas?tci , yazıcı , dramaturq , h?kim , publisist
H?yat yolda?ı	Gulsum N?rimanova
U?a?ı	N?c?f N?rimanov
Dini	islam
Elmi f?aliyy?ti
Elm sah?si	?d?biyyat [1] , siyas?t [1]
T?ltifl?ri
Vikianbarda ?laq?li mediafayllar

N?riman K?rb?layi N?c?f o?lu N?rimanov ( az-?bc?d . ?????? ????????? ‎; 14 aprel 1870 , Tiflis ? 19 mart 1925 , Moskva ) ? Az?rbaycan bol?evik inqilabcısı , ictimai-siyasi xadimi, yazıcısı , publisisti, h?kimi; Az?rbaycan SSR -in 1-ci Xalq Xarici ??l?r Komissarı; Az?rbaycan SSR ?nqilab Komit?sinin S?dri; Az?rbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin 1-ci S?dri; ZSFSR ?ttifaq Sovetinin 1-ci S?dri; SSR? M?rk?zi ?craiyy? Komit?si R?yas?t Hey?tinin ZSFSR -d?n 1-ci S?dri.

Az?rbaycan Respublikası Nazirl?r Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nomr?li Q?rarı il? N?riman N?rimanov Az?rbaycan Respublikasında ?s?rl?ri dovl?t varidatı elan edil?n mu?llifl?rin siyahısına daxil edilmi?dir ^[2] .

Az?rbaycanın mus?lman ??rqind? nail oldu?u bir cox ilkl?r, o cuml?d?n ilk konstitusiya onun adıyla ba?lıdır. N?rimanov hakimiyy?ti dovrund? Az?rbaycan xalqının ad?t v? ?n?n?l?rin? d?rin horm?t verilmi?, butun dini v? ?n?n?vi bayramlar r?smi olaraq qeyri-i? gunu hesab olunmu?dur. O, siyas?tcid?n ?lav? bir maarifp?rv?r v? dramaturq-yazıcı kimi Az?rbaycan tarixind? muhum rol oynamı?, 1894-cu ild? Bakıda ilk qira?txananı acmı?dır. ?d?biyyatcı kimi Az?rbaycan milli romanının ( "Bahadır v? Sona ") v? ilk tarixi faci?nin ("Nadir ?ah") banisidir. Onun hakimiyy?ti dovrund? butun qon?u respublikalarla dostluq munasib?ti saxlanılmı?dır. M?s?l?n Turkiy?d?ki Qurtulu? Sava?ına boyuk d?st?k vermi? v? n?tic?d? Turkiy?nin x?rit?d?n silinm?sin? qar?ı veril?n mucadil?d? onlara boyuk d?st?k vermi?dir. Daha sonralar Ataturk ona bu kom?klikl?rinin ?v?zini verm?yi t?klif etdiyind? is? N. N?rimanov ona "Pa?am, Turk mill?tind? bir ?n?n? vardır, qarda? qarda?a borc verm?z, qarda? h?r durumda qarda?ının ?lind?n tutar." dey? cavab gond?rmi?dir. ^[3]

N?riman N?rimanov 1870-ci ild? Tiflis ??h?rind? anadan olmu?dur. Onun ata t?r?fd?n babası indiki ?ranın Urmiya ??h?rind?ndir. ^[4] 1890-cı ild? Qori seminariyasını , 1908-ci ild? ?mperator Novorosiysk (Odessa) Universitetinin Tibb fakult?sini bitirmi?dir.

1905-ci ild? Sosial-Demokrat "Humm?t" t??kilatınnın r?hb?rliyin? daxil olmu?, Rusiya Sosial-Demokrat F?hl? (bol?evikl?r) Partiyasının (RSDF(b)P) m?ramnam?sini Az?rbaycan dilin? cevirmi?dir. 1909-cu ild? h?bs olunaraq H??t?rxan ??h?rin? surgun edilmi?dir.

1913-cu ild? Bakıya qayıdan N?rimanov f?hl?l?r arasında t?bli?atla m???ul olmu?dur.

Artıq 1917-ci ild? N. N?rimanov "Humm?t" T??kilatı M?rk?zi Komit?sinin s?dri v? RSDF(b)P Bakı Komit?sinin uzvu, "Humm?t" q?zetinin ba? redaktoru idi.

1918-ci ilin martında N?rimanov Bakı Sovetind? ??h?r t?s?rrufatı uzr? xalq komissarı t?yin olunur. H?min ilin iyun ayında a?ır x?st?likl? ?laq?dar olaraq H??t?rxan ??h?rin? mualic?y? gond?rilir. Sa?aldıqdan sonra h?min ??h?rd? bir sıra partiya orqanlarında calı?ır.

N. N?rimanov 1919-cu ild? Moskvaya ca?ırılaraq RSFSR Xalq Xarici ??l?r Komissarlı?ında (X?N) ??rq m?s?l?l?ri uzr? Xalq komissarının muavini v?zif?sin? t?yin edilir.

28 aprel 1920-ci ild? Az?rbaycan Xalq Cumhuriyy?ti suqut etdikd?n v? Az?rbaycan SSR elan edildikd?n sonra N. N?rimanov Az?rbaycan SSR Muv?qq?ti ?nqilabı Komit?sinin S?dri v? Xalq Komissarları Sovetinin S?dri v?zif?sini tutur.

1922-ci ild? SSR? yarandıqdan sonra SSR? M?rk?zi ?craiyy? Komit?sinin s?drl?rind?n biri secilir.

N. N?rimanov 1925-ci ild? mu?mmalı ??kild? olmu? v? Moskvada Kremlin divarları yaxınlı?ında d?fn edilmi?dir.

Gork?mli inqilabcı Lev Trotski N?rimanovun olumu il? ba?lı demi?di: "Lenind?n sonra ??rqin ?n boyuk ikinci itkisi." ^[5] Serqo Orconikidze is? N?rimanovu bel? t?svir etmi?di: "Partiyamızın ??rqd?ki ?n boyuk numay?nd?si." ^[6]

N. N?rimanov Tiflis ??h?rind? yoxsul bir ail?d? anadan olmu?dur. Ona ?sl?n C?nubi Az?rbaycanın Urmiya mahalından olan ulu babasının adını vermi?l?r. Boyuk qarda?ı Salman N?rimanov xatir? d?ft?rind? yazır ki, ulu babamız N?riman XVII ?srd? Kaxetiya valisi I ?raklinin sarayında "sabitq?d?m" e?ik a?ası olmu?dur. N. N?rimanovun atası K?rb?layi N?c?f xırda ticar?tl? m???ul idi. K?rb?layi N?c?fin atası Allahverdi b?y XIX ?srd? Zaqafqaziyada tanınmı? musiqi xadiml?rind?n idi. K?rb?layi N?c?f tiflisli hacı M?h?mm?dqasım Zamanovun qızı H?lim? xanımla evl?nmi?, onların 9 ovladı olmu?dur: Salman , M?rziy?, Rza, Rizvan, Fatma, S?kin?, Rizvan (ol?n u?a?ın adı verilib), N?riman, Zohr?banu. ^[7]

Salman N?rimanov N?riman N?rimanovun boyuk qarda?ıdır. O, 1847-ci ild? Tiflisd? anadan olmu?dur. O, "S?yyar?" v? " S?yyareyi-H?qqi" imzası il? ?eirl?r yazma?a ba?layır. Salman N?rimanov Qafqazda ilk az?rbaycanlı mur?ttib kimi tanınmı?dır. O, 1905?1907-ci ill?rd? Bakı m?tb??l?rind? ba? mur?ttiblik etm?kl? b?rab?r Az?rbaycanda milli mur?ttibl?rin yeti?m?sind? v? poliqrafiya s?n?tinin inki?afında xidm?t gost?rmi?dir. M?qal?l?rini "Qoca Salman" imzası il? yazmı?dır. Hal-hazırda "S?yah?tnam?" ?s?ri AMEA-nın M. Fuzuli adına ?lyazamalar ?nstitunda saxlanılır. "H?yat" q?zetinin 1906-cı il nomr?l?rind? d?rc edilmi? m?qal?l?ri: "N?mrudlar v? ??ddatlar", "Hami-niku", "A?acı icind?n qurd yey?r", "Filank?s? m?ktub", "Qiss?d?n hiss?", "Danı?malı ya danı?mamalı", "Acıq m?ktub", "Huriyy?td?n haqq il? istifad? lazımdır". 1907-ci ild? Bakıda v?fat etmi?dir. ^[8]

Gulsum N?rimanova (?liyeva) 1898-ci ild? Bakı ??h?rind? ?sl?n ?amaxıdan olan tacir Mirkazım ?liyevin ail?sind? anadan olmu?dur. 1915-ci ild? o, boyuk mut?f?kkir, dovl?t xadimi N?riman N?rimanovla ail? h?yatı qurur. 1931?1935-ci ill?rd? is? o, Moskvada Timiryazev adına K?nd T?s?rrufatı Akademiyasının ba?cılıq-meyv?cilik fakult?sind? v? Qaragul qoyunculu?u institutunda oxuyur. Q?rbi Sibird?ki i? t?crub?si ?sasında Gulsum xanım "Cox muhum yem bazası", "Silos kampaniyasında k?skin donu?? nail olmalı", "Silos ucun qull?l?r v? x?nd?kl?r u?runda", "Kollektivl??m? qadını azadlı?a cıxarır" adlı kitabcalar yazır. Bundan ba?qa o, "T?sadufi kampaniya" m?qal?sini, "U?aqlar ucun na?ıl v? hekay?l?r", "Bakinski raboci" q?zeti ucun m?qal? v? "M?nim xatir?l?rim " i yazıb cap etdirir. F?al hamilik f?aliyy?tin? gor? Gulsum xanım N?rimanova Moskva H?rbi Dair?sinin, Moskva ??h?r S?hiyy? ?ob?sinin, H?rbi X?st?xana komandanlı?ının f?rmanları il? t?ltif edilir, "Almaniya uz?rind? q?l?b?y? gor? medalı" il? t?ltif edilir. O, Moskva ??h?r Qırmızı Xac Komit?sinin hamilik komissiyasının uzvu idi, "SSR?-nin sanitar muhafiz?si ?lacısı" do? ni?anı il? mukafatlandırılmı?dır. Gulsum xanım N?rimanova 1953-cu ild? v?fat etmi?, Moskvadakı Vaqankovskoye q?biristanlı?ında d?fn edilmi?dir. ^[8]

Abdulla ?aiqin N. N?rimanovun ail? qurması munasib?til? yazdı?ı t?brik ?eiri:

"Moht?r?m N?riman b?y N?rimanov c?nablarına!" Ni?an qoymu?san e?itdim, xeyir olsun! Dan yıldızı kimi b?xtin durulsun. Ya?a, yeni yolda?ınla cox ya?a: Bu dunyanı rah?tlikl? vur ba?a. Fırtına tufanlardan sonra ?lb?t, Goz?l olur sakitlik, istirah?t. Yox, s?n rahatlıq sevm?y?n at??s?n, ?riy?c?k q?hrinl? mudhi? du?m?n. A.?aiq . Bakı , 8 mart 1914-cu il [9]

N?c?f N?riman o?lu N?rimanov 2 dekabr 1919-cu ild? Rusiya Federasiyasının Moskva ??h?rind? anadan olmu?dur. 1928-ci ild? N?c?f N?rimanov Moskva ??h?rind? 109 №-li m?kt?b? daxil olur. 1938-ci ild? doqquzillik m?kt?bi muv?ff?qiyy?tl? bitir?n N?c?f N?rimanov sonradan Pu?kin adına Tankcılıq m?kt?bi adını alan Leninqrad H?rbi Texniki-tank m?kt?bin? daxil olur. N?c?f N?rimanov 1940-cı ild? Kiyev h?rbi m?kt?bini bitirdikd?n sonra H?rbi Akademiyada oxuma?ı arzulayırdı. Bunun ucun o, Qızıl Ordunun Stalin adına H?rbi Akademiyaya q?bul imtahanına buraxılması ucun ?riz? il? muraci?t edir. Lakin 1941-ci ild? ba?layan Boyuk V?t?n muharib?si onun arzusunun h?yata kecm?sin? mane olur. O, Stalinqrad v? C?nub c?bh?l?rind? doyu?mu?, 2-ci qvardiya mexanikil??dirilmi? korpusun 58-ci ?lahidd? qvardiya t?mir-b?rpa taborunun tank t?mir boluyunun taqım komandiri olmu?dur. "Stalinqradın mudafi?sin? gor?" medalı il? t?ltif olunur. 1943-cu il sentyabr ayının 10-da Ukraynanın Volnovaxa ??h?rinin v? ??h?r d?miryol qov?a?ının du?m?nl?rd?n azad edilm?sind? N?c?f N?rimanovun tankcıları da f?rql?nir. H?min gun c?sur komandir, 24 ya?lı N?rimanov h?lak olur. Onu Volnovaxada qarda?lıq q?birstanlı?ında ?sg?ri ehtiramla d?fn edirl?r. ^[10]

Muz?ff?r N?rimanov 1897-ci ild? Tiflisd? anadan olmu?dur. Fevral-burjua demokratik inqilabından (1917) sonra Bakı quberniya ?rzaq komit?sinin muv?kkili, Az?rbaycanda Sovet hakimiy?ti qurulduqdan sonra is? Nuxa q?za v? Zaqatala mahal fovq?lad? komissarının muavini olmu?dur. 1921-ci ild? AK (b) P Fabrik v? Zavod Rayon Komit?sinin katibi secilmi?dir. 1925-ci ild? G. V. Plexanov ad. Xalq T?s?rrufatı ?nstitutunu bitirmi?, AK (b) P MK t??kilat ?ob?sinin mudiri (1925?1927), Az?rbaycan SSR Xalq FKM komissarını muavini (1927?1928), U?K (b) P Sverdlovsk Dair? Komit?sinin katibi (1929?1930), AK (b) P MK katibi, Ural Vil. ?stehlak ?ttifaqının s?dr muavini (1930?1933), AK (b) P MK kutl?vi t??kilat ?ob?sinin mudiri, Orconikidze Rayon Komit?sinin katibi, Bakı Komit?sinin katibi, sonra II katibi (1933?1937) v?zif?l?rind? calı?mı?dır. U?K (b) P-nın 16 v? 17-ci qurultaylarının, AKP v? Zaqafqaziya kommunist t??kilatlarının bir sıra qurultaylarının numay?nd?si olmu?dur. D?f?l?rl? AK (b) P MK, U?K (b) P Zaqafqaziya Olk?v? Sverdlovsk Vil. Komit?l?rin?, Az?rbaycan SSR M?K v? SSR M?K-n? uzv secilmi?dir. Qırmızı ?m?k Bayra?ı ordeni il? t?ltif edilmi?dir. 1937-ci ild? M. Ba?ırov t?r?find?n tutulmu?, 1938-ci ild? is? repressiya qurbanı olaraq gull?l?nmi?dir. ^[11]

• 
  Salman N?rimanov
• 
  Gulsum xanım N?rimanova
• 
  N?c?f N?rimanov
• 
  Muz?ff?r N?rimanov

Tiflis quberniyası q?zalarda icma m?kt?bi acmaq ucun 22 noyabr 1873-cu ild? xususi nizamnam? q?bul etdi. 1875-ci ild? Borcalı q?zasında ya?ayan az?rbaycanlılar ucun icma yolu il? bir ibtidai m?kt?b t??kil etm?k m?qs?dil? N. N?rimanov bolg?ni g?zir. Hec bir k?nd h?min m?kt?bi q?bul etmir. Yalnız Qızılhacılı maarif orqanlarına xususi ?riz? il? muraci?t ed?r?k, icma m?kt?binin onlara verilm?sini xahi? edirl?r. 1875-ci il hesabatında Qafqaz t?hsil dair?sinin mudiri Neverov yazırdı: "Oz x?rci il? m?kt?b acmaq arzusunda olan Borcalı q?zasından Qızılhacılı adlı bir mus?lman k?ndi d? vardır". ^[12]

XIX ?srin 70-ci ill?rind? hokum?tin xususi s?r?ncamı il? k?ndl?rd? t??kil olunan icma m?kt?bl?ri dovl?tin maarif orqanları t?r?find?n n?zar?t olunur, lakin dovl?t x?zin?sind?n yardım gost?rmirdi. ?cma m?kt?bl?rin saxlamaq ucun ?halid?n xususi vergi toplanırdı. Bu m?qs?dl? h?min il h?r evd?n 1 manat 30 q?pik pul toplamaqla qızılhacılar 292 manat pul toplamı?dılar. Bunu 200 manatı mu?llim ucun illik ?m?k haqqı, 92 manat is? m?kt?bin t?s?rrufat i?l?rin v? d?rs l?vazimatı ucun x?rcl?nmi?dir. Bel?likl?, qızılhacılar Zaqafqaziyada ya?ayan az?rbaycanlılar ucun acılmı? maarifin ilk pioneri oldular. 1876-cı ild? m?kt?b ucun yeni tipli, uc sinifli da? bina da tikdil?r. Bel?likl?, 1877-ci il sentyabrın 1-d? ?vv?ll?r xususi evl?rd? f?aliyy?t gost?r?n molla m?kt?binin bazasında yeni tipli, duny?vi t?hsil ver?n ibtidai m?kt?b oz i?in? ba?ladı. H?l? N?rimanovun sa?lı?ında k?nd ?hli xususi q?rarla onu "N?rimaniyy? m?kt?bi" adlandırmı?dılar. ^[12]

1890-cı ild? Qori mu?lliml?r seminariyasını bitir?n 20 ya?lı N?rimanov pedoqoji f?aliyy?tin? Tiflis quberniyası Borcalı q?zasının Qızılhacılı k?nd ibtidai m?kt?bind? bir rus dili mu?llimi kimi oz pedaqoji f?aliyy?tin? ba?lamı?dır. Lakin g?l?c?k ?dib v? dovl?t xadimin? yalnız bir t?dris ili i?l?m?k mu?ss?r oldu. Maddi imkan ucbatından m?kt?b ba?landı. N?rimanov Bakıya getm?li oldu. O zamankı Az?rbaycan k?ndin? m?xsus olan c?h?tl?r- savadsızlıq v? fanatizm, huquqsuzluq v? dozulm?z istismar m?hz bu k?ndd? butun d?h??ti il? N?rimanovun gozu qar?ısında canlandı v? cox sonralar ozunun yazdı?ı kimi "b???riyy?tin gerid? qalmı? hiss?sin? quvv?si catdı?ı q?d?r kom?k etm?k" fikri onda ilk d?f? h?min k?ndd? yarandı. Qızılhacılıda d?rs dediyi mudd?t "Nadanlıq" ?s?rini q?l?m? alma?a ba?lamı?dır. ^[12]

Bir il sonra yeni m?kt?b acmaq niyy?ti il? Bakıya koc?n N?rimanov cox geni?miqyaslı ictimai-pedoqoji f?aliyy?t? ba?layır. M?kt?b acmaq ona mu?ss?r olmur v? N?rimanov S. M. Q?nizad?nin kom?yi il? A. ?. Pobedonostsevin 6 sinifli progimnaziyasının hazırlıq sinfinin a?a?ı ?ob?sin? mu?llim q?bul edilir. Bu m?kt?b xususi m?kt?b oldu?undan orada i?l?y?nl?r dovl?t qulluqcusu hesab edilmirdil?r v? dovl?t m?kt?bl?rind? calı?an mu?lliml?r ucun ayrılmı? imtiyazlardan istifad? etm?k huququndan m?hrum idil?r. Maddi v?ziyy?tin a?ır kecm?sin? baxmayaraq, N?rimanov bu m?kt?bd? 5 il f?aliyy?t gost?rir, az?rbaycanlı balalarının t?hsil? c?lb edilm?sin?, ?agirdl?rin sayının artmasına calı?ır.

Bakı ??h?r pedoqoji ictimaiyy?tinin v? ?halinin d?rin horm?tini qazanan N?rimanov Bakı realnı m?kt?binin direktoru t?r?find?n 1896-cı ilin ?vv?ll?rind? h?min m?kt?b? Az?rbaycan dili mu?llimi v? sinif mur?bbil?rinin kom?kcisi v?zif?sin? d?v?t edilir. Az sonra, 1896-cı il sentyabrın 1-d? Bakı ??h?r dumasının q?rarı il? Probedonostsevin progimnaziyasının bazasında Bakı o?lan klassik gimnaziyası t??kil edilir v? N?rimanov artıq dovl?t qulluqcusu v?zif?sin? t?sdiq edildiyind?n h?min gimnaziyada eyni v?zif?y? d?yi?ilir. N?rimanov burada fasil?siz olaraq 1902-ci il?d?k calı?ır v? ozunu i?guzar, numun?vi mu?llim kimi gost?rir. Yuks?k s?viyy?li pedaqoji xidm?tl?rin? gor? ?vv?lc? medalla, daha sonra ucuncu d?r?c?li Muq?dd?s Stanislav ordeniil? t?ltif edilir.

N?rimanovun pedaqoji f?aliyy?ti t?kc? mu?llimlikl? m?hdudla?mırdı. O h?m d? ictimai xadim kimi Az?rbaycanda maarif v? m?d?niyy?tin yayılmasına ciddi t?sir gost?rirdi. H?min dovrd? N?rimanov Bakı ??h?rinin muxt?lif t?dris mu?ssis?l?ri n?zdind? f?aliyy?t gost?r?n bazar gunu m?kt?bl?ri v? ax?am kurslarında da pulsuz olaraq d?rs deyir, dovrunun dig?r mut?r?qqi ziyalıları il? birlikd? ya?lı ?haliy? savad oyr?dir, mut?r?qqi fikirl?r yayır, bu m?kt?b v? kursların xeyrin? teatr tama?alarının gost?rilm?sind? i?tirak edirdi.

N?rimanov rusp?r?st ?ovinistl?rin movqeyin? qar?ı oz movqeyini d? izah ed?r?k deyirdi: "Turk (az?rbaycanlı) u?aqları t?k Pu?kini deyil, h?m d? ?ekspiri, ?illeri bilm?lidir. Ancaq turk (az?rbaycanlı) u?a?ı ozun? do?ma olan ?sl proletar ?airi Sabirin odlu-alovlu ?eirl?rini, xalq ?airl?ri Vaqifin, Zakirin, Vidadinin ?eirl?rini bil?nd?n sonra bunları bilm?lidir". N. N?rimanovun tovsiy?si bu idi ki, "turk (Az?rbaycan) dilinin t?drisini azaltmaq t?klifini ir?li sur?nl?r ozl?ri bu dili oyr?nsinl?r ki, Sabiri anlasınlar".

N. N?rimanov Az?rbaycan dilini sıxı?dıran kommunistl?rin movqeyinin car Nikolayın movqeyi il? ust-ust? du?duyunu vur?ulayaraq onları c?kinm?d?n ?ovinist adlandırmı?dır.

N. N?rimanov xalqımızın milli dirc?li?i namin? gorduyu i?l?rin sayı olduqca coxdur. Bu yolda onun q?tiyy?tini subut ed?n daha bir fakt: 1924-cu il martın 20-d? Moskvada partiyanın siyasi burosunda N. N?rimanovun t?klifi il? m?s?l? muzakir? olunmu?dur. O, F. Dzerjinskinin fikrinin ?leyhin? ged?r?k neftd?n g?l?n g?lirin boyuk hiss?sinin Az?rbaycanda maarifin v? s?hiyy?nin inki?afında x?rcl?nm?si m?s?l?sini qoymu?dur. N. N?rimanov buna nail olmu? v? oz tovsiy?l?rini XKS s?dri Q. Musab?yova yazmı?dır.

N. N?rimanov 1902-ci ild? 32 ya?ında Odessadakı Novorossiysk ?mperator Universitetinin tibb fakult?sin? q?bul olmu?, 1908-ci ild? buranı bitirmi?dir. 4-cu kursda oxuyark?n "Tibb v? ?slam" ?s?rini yazmı?dır. H??t?rxanda surgund? olark?n ictimai-siyasi f?aliyy?tl? yana?ı h?kimlikl? d? m???ul olmu?dur. H??t?rxan "Xalq Universitetl?ri C?miyy?ti" nin s?dri olan N?rimanov H??t?rxan quberniyası h?kiml?rinin II qurultayında "?urayi ? ?slam" c?miyy?ti adından cıxı? etmi?dir. 1918-ci ild? N?rimanov Bakı ??h?r t?s?rrufatı komissarı kimi ??h?rin sanitar v?ziyy?ti, el?c? d? x?st?xanaların v?ziyy?ti il? ba?lı bir cox lazımı t?dbirl?r gormu?dur.

1914-cu ild?n N?rimanov Bakının Qara ??h?r rayonunda pulsuz mualic?xanasında i?l?mi?, neft m?d?nl?rind? i?l?y?n x?st? f?hl?l?ri v? x?st?xanaya yaxın k?ndl?rin camaatını mualic? etmi?dir. O, oz m?nzilind? d? x?st?l?ri pulsuz mualic? edirdi.

1909-cu ild?n 1918-ci il? q?d?r N. N?rimanov H??t?rxanda v? Bakıda "Xolera-v?ba", "?axotka-v?r?m", "Traxom", "Qadınlar al?mi", "Tibb v? ?slam", "?yya?lıq" v? ba?qa bu kimi faydalı elmi-publisistik movzularda muhazir?l?r oxumu?, m?qal?l?r v? kitabcalar cap etdirmi?dir.

N. N?rimanov h?r muhazir?d?n sonra "Tibb v? islam" kitabcasını yoxsul f?hl?l?r arasında yaymaq ucun pulsuz paylayırdı. (Bax: h?min ill?rd? H??t?rxanda n??r olunan "Burhani-t?r?qqi", "?del", "Astraxanskiy kray" v? s. el?c? d? Bakıda n??r olunan "?qbal", "Baku", "S?dayi-h?qq" v? s q?zetl?r) Bu elmi-kutl?vi muhazir?l?r ?n cox yayılan v?ba, cic?k, traxoma, malyariya, revmatizm, m?d?-ba?ırsaq x?st?likl?rin? qar?ı t?cili profilaktik t?dbirl?rin gorulm?sind? boyuk rol oynayırdı.

N. N?rimanov Qara ??h?rd? i?l?m?y? ba?layandan sonra onun ilk yarımillik f?aliyy?ti haqqında Bakı tibb-sanitariya burosunun hesabatında gost?rilirdi ki, doktor cox g?rgin i?l?yir, q?bul vaxtını m?hdudla?dırmırdı. Bir gund? onun q?buluna 50-d?n 80-? kimi x?st? g?lirdi v? onlara h?r cur tibbi yardım gost?rilirdi. 1914-cu ilin altı ayı ?rzind? N?rimanov 11765 x?st? q?bul etmi?, 2441 n?f?r? c?rrahi yardım gost?rmi?dir. 9418 resept yazmı?dır. ^[13]

N. N?rimanov cıxı?larının birind? deyirdi: "H?kiml?rin x?st?l?rin q?buluna vaxtı cox az qalır. H?r bir x?st?y? orta hesabla 2 d?qiq?d?n 3,5 d?qiq?y?d?k vaxt s?rf ed? bilirl?r".

Onun Moskvada- SSR? M?rk?zi ?craiyy? Komit?sinin s?dri i?l?y?rk?n Rusiya Qırmızı Xac c?miyy?tinin s?dri Z. Solovyev? v? RSFSR Xalq s?hiyy? komissarı N. A. Sema?koya gond?rdiyi m?ktublar bunu subut edir. H?min m?ktublarda o, Az?rbaycan ?halisinin tibb v? s?hiyy? sah?sind?ki ehtiyaclarından danı?ır v? xahi? edir ki, Az?rbaycanın c?rrahiyy?, aptek al?tl?ri, muxt?lif medikamentl?r v? xususi il? h?min dovrd? cox ehtiyac duyulan malyariya ?leyhin? kin? il? t?min edilsin. ^[13]

N. N?rimanovun Da?lıq Qaraba? problemin? munasib?ti birm?nalı olmu?dur. 1920-ci ild? Da?lıq Qaraba?da erm?nil?rin kecirdiyi "qurultayın" q?rarının n?tic?siz qalmasını N. N?rimanovun Erm?nistana verdiyi notanın n?tic?si kimi qiym?tl?ndirm?k olar. 1920-ci il iyulun 10-da N. N?rimanov Moskvaya RK(b)P MK-ya "Da?lıq Qaraba?da v?ziyy?t" haqqında teleqram vurmu?dur. Teleqram bu sozl?rl? bitirdi: "Mus?lman ?halisi Moskvanın q?fl?t?n kohn? movqey? qayıtmasını v? erm?nip?r?st siyas?t yurutm?yini sovet hokum?tinin Az?rbaycanın s?rh?dl?rini qorumaq iqtidarında olmaması v? xainlik kimi qiym?tl?ndir?c?kdir". ^[14]

Az?rbaycana qar?ı ?razi iddialarından ?l c?km?y?n erm?ni mill?tcil?rinin "Boyuk Erm?nistan " yaratmaq iddiası sovetl??m?d?n sonra davam etdirildi ki, bu da m?hz sovet Rusiyasının himay?darlı?ı v? bilavasit? i?tirakı il? h?yata kecirildi. Bel? ki, Erm?nistanda sovet hakimiyy?tinin elan edilm?sind?n sonra erm?nil?r Da?lıq Qaraba? m?s?l?sini yenid?n ortaya atdılar. Bu azmı? kimi, 1921-ci il iyunun 12-d? Erm?nistan hokum?ti Da?lıq Qaraba?ın "Erm?nistan Sovet Sosialist Respublikasının bir hiss?si" kimi elan olundu?u haqqında dekret q?bul etdi. Bir q?d?r sonra onlar q?tnam?ni l??v etm?d?n Da?lıq Qaraba? v? dig?r mubahis?li hesab etdikl?ri ?razil?r uzr? komissiya yaratmaq t?klifini ir?li surdul?r. ^[15] 1921-ci ild? bir-birinin ardınca q?bul olunan uc q?rardan ir?li g?l?n n?tic?l?ri d? N. N?rimanovun siyas?tinin u?uru kimi qiym?tl?ndirm?k olar. 1921-ci il iyunun 19-da Erm?nistan t?r?find?n "Da?lıq Qaraba?ın Erm?nistana yenid?n birl??dirilm?si haqqında" dekret h?yata kecirilm?di, iyunun 26-da Az?rbaycan XKS-nin q?rarı il? Erm?nistanın Da?lıq Qaraba?da olan numay?nd?si Mravyanın f?aliyy?ti qada?an olunaraq x?tm edildi. ^[14] ?yunun 27-d? Az?rbaycan K(b)P MK-nın Siyasi Burosu v? T??kilat Burosunun iclası kecirildi. ?clas "Tiflisd? komissiyanın i?i il? ?laq?dar Az?rbaycanla Erm?nistanın s?rh?dl?ri haqqında" m?s?l?y? baxıb a?a?ıdakı q?rarı q?bul edir:

1. Siyasi Buro v? T??kilat Burosu Da?lıq Qaraba?ın Az?rbaycana ??ksiz iqtisadi meylini n?z?r? alaraq, Da?lıq Qaraba? haqqında m?s?l?nin Bekzadyan t?r?find?n qoyulu?unu q?buledilm?z sayır. M?s?l? h?min m?nada da h?ll olunmalıdır.

2. Ona gor? d? erm?ni v? turk ?halili yerl?rin muvafiq olaraq Erm?nistana v? Az?rbaycana ayrılması t?klifi inzibati v? iqtisadi m?qs?d?uy?unluq baxımından q?bul edil? bilm?z. ^[16]

?yun ayının 28-d? N. N?rimanovun s?drliyi il? Az?rbaycan Xalq Komissarları Sovetinin (bundan sonra ? Az?rbaycan XKS) yeni iclası ca?ırıldı v? A. Myasnikovun (Myasnikyan) Da?lıq Qaraba?ı "Erm?nistan Sovet Sosialist Respublikasının bir hiss?si" kimi elan ed?n b?yanatı r?dd edildi. Eyni zamanda, h?min iclasda Az?rbaycan XKS-in r?yi olmadan t?yin edilmi?

A. Mravyanın geri ca?ırılması m?s?l?si qoyuldu. ^[15]

Bununla da, iki sovet respublikası arasında ixtilaflar artdı?ından,1921-ci il iyulun 4?5-d? RK(b)P MK-nın Qafqaz burosunun plenumu m?s?l?ni muzakir? etm?li oldu. M?s?l?nin muzakir?sind? RK(b)P MK uzvu Stalin, RK(b)P Qafqaz burosunun uzvl?ri Q. Orconikidze, S. Kirov, A. Myasnikov, F. Maxaradze, N. N?rimanov, A. Nazaretyan, Y. Fiqatner, ?. Oraxela?vili v? ba?qaları i?tirak etdil?r. Bu zaman iki noqteyi-n?z?r ortaya cıxmı?dı. S. Kirovun t?klifm? gor?, Qaraba?ın da?lıq hiss?si Az?rbaycandan alınaraq Erm?nistan SSR-? verilm?li idi. Ancaq N. N?rimanov q?tiyy?tl? buna etiraz etmi? v? bildirmi?di ki, Qaraba? Az?rbaycanın ayrılmaz hiss?sidir. Qaraba?ın Erm?nistanın t?rkibin? daxil edilm?si t?l?bi bu iclasda ilk d?f? m?hz Kirov t?r?fınd?n ortaya atılmı?dı. ?yulun 4-d? ax?am iclasında Kirov-Myasnikov qrupla?masınm (S. Kirov, A. Myasnikov, Q. Orconikidze, Y. Fiqatner) t?klifi il? Da?lıq Qaraba?ın Erm?nistanm t?rkibin? daxil edilm?si haqqında ?sassız v? q?r?zli q?rar q?bul edildi. ^[15] M?s?l?nin bel? bir ciddi xarakter aldı?ını gor?n N. N?rimanov Qaraba?ın da?lıq hiss?sinin Erm?nistan SSR-? verilib-verilm?m?si bar?d? butun Qaraba? ?halisi arasında r?y sor?usu kecirm?yi t?klif etdi. N. N?rimanovun bu t?klifın? qar?ı Kirov-Myasnikov qrupla?ması bildirdi ki, r?y sor?usu butun Qaraba?da deyil, yalnız Qaraba?ın da?lıq hiss?sind? ya?ayan erm?nil?r arasında kecirilsin. Bu m?s?l? uzr? s?sverm?d? d? Kirov-Myasnikov qrupla?ması qalib g?ldi. ?clasda Qaraba?ın Az?rbaycan hududlarında saxlamlması lehin? N. N?rimanov, F. Maxaradze, A. Nazaretyan, ?leyhin? Q. Orconikidze, A. Myasnikov, S. Kirov, Y. Fiqatner s?s verdil?r. Qaraba?ın da?lıq hiss?sinin Erm?nistanın t?rkibin? verilm?si v? r?y sor?usunun yalnız erm?nil?r arasında kecirilm?si lehin? Orconikidze, Y. Fiqatner, S. Kirov, A. Myasnikov, A. Nazaretyan s?s verdil?r. Iclasın sonunda N. N?rimanovun t?kidi il? Qaraba? m?s?l?sinin Az?rbaycan ucun boyuk ?h?miyy?t? malik oldu?unu n?z?r? alaraq RK(b)P MK-nın Qafqaz burosu bu m?s?l? bar?d? RK(b)P MK-nın q?ti q?rarın cıxarılmasmı z?ruri saydı. ^[17] N?rimanovun movqeyini Maxaradze, v? Nazaretyan mudafi? edir, Orconikidze, Kirov, Myasnikov v? Fiqatner is? ?leyhin? s?s vermi?dir. N. N?rimanov h?qiq?t?n Stalinin, Orconikidzenin ustun? qı?qırmı? v? demi?dir: ' "M?n birc? gun d? qoymaram Qaraba? erm?ni tapda?ının altında qalsın. M?n Qaraba?ı bu gec? ya qaytaraca?am, ya da ba?qa cur h?ll ed?c?y?m!" . ^[18]

Bel?likl?, N. N?rimanovun ciddi muqavim?tind?n sonra, iyulun 5-d? plenumun s?h?r iclasında Qaraba? m?s?l?sin? yenid?n baxıldı. Plenumun RK(b)P MK-nın r?yini n?z?r? alaraq yeni q?rar q?bul etdi: ‘Mus?lmanlarla erm?nil?r arasında milli barı?ı?ın z?ruriliyini, yuxarı v? a?a?ı Qaraba?ın iqtisadi ?laq?l?ri v? daim Az?rbaycanla sıx ?laq?d? olmasını n?z?r? alaraq Da?lıq Qaraba? Az?rbaycan SSR-in hududlarında saxlanılsın, muxtar vilay?tin t?rkibin? daxil olan ?u?a ??h?ri inzibati m?rk?z olmaqla, ona geni? vilay?t muxtariyy?ti verilsin". Q?rarda, h?mcinin, gost?rilirdi ki, Az?rbaycan K(b)P MK-ya tap?ırılsın ki, muxtar vilay?tin s?rh?ddini, ?razisinin h?cmini mu?yy?n etsin v? onu RK(b)P MK Qafqaz burosunun t?sdiqin? t?qdim etsin. ^[15]

N. N?rimanovun siyas?tinin ?sas mahiyy?ti yerli az?rbaycanlı ?halinin guz?ranını yax?ıla?dırmaq, h?r sah? ucun milli kadr potensialı yaratmaq, az?rbaycanlıların hakimiyy?td? sozunu daha k?s?rli etm?k, Bakının erm?nil??dirilm?sinin qar?ısını almaqdan ibar?t olmu?dur. Onun bu i?l?r? zidd ged?nl?r? qar?ı if?aedici f?aliyy?ti, ist?r az?rbaycanlı olsun, ist?r erm?ni, ist?rs? d? M?rk?zin numay?nd?si, barı?maz olmu?dur. N. N?rimanovun f?aliyy?ti M?rk?zin v? erm?nil?rin planlarını pozdu?undan, onlar N. N?rimanovun siyas?tini Kommunist Partiyasının "beyn?lmil?lci" siyas?tin? zidd kimi qiym?tl?ndir?r?k onu z?ifl?tm?k yolu il? getmi?dir.

N. N?rimanov Kommunist Partiyasının i?l?rin? mudaxil?d?n uzaqla?dırılmı?dır. O ozu d? etiraf edirdi ki, "m?n t?rkibi tamamil? du?m?nl?rd?n ibar?t olan Az?rbaycan MK-nın (AK(b)P MK) q?rarına t?sir gost?r? bilmir?m".

1923-cu ilin aprelind? keciril?n RK(b)P XII qurultayına N. N?rimanov Az?rbaycandan numay?nd? secilm?mi?di. Onun ?v?zin? kecmi? musavatcı Yusif Qasımov secilmi?di. N. N?rimanov qeyd edirdi ki, "M. Huseynov, ?. Qarayev mus?lman f?hl?l?rinin inki?af s?viyy?sini qaldırma?ın z?ruriliyi haqqında m?nim t?l?bl?rimd? mill?tcilik meyli gorurdul?r".

N. N?rimanovun h?r cıxı?ı Sarkis v? Mirzoyan t?r?find?n milli t?mayullu kommunistin cıxı?ı kimi ??rh edilirdi. N. N?rimanov Stalin? yazdı?ı m?ktubda xususi olaraq qeyd edirdi ki, "Mikoyan Bakı Komit?sinin ??xsind? muxalif?t yaradır ki, m?nim f?aliyy?timin, milli t?mayulluluyumun qar?ısını alsın", "M?rk?z m?n? etibar ets?ydi bu, cox asan olardı. M?rk?z ancaq S. Orconikidzey? etibar edir".

N. N?rimanov Stalin? yazdı?ı muraci?td? ozunun "mill?tci" oldu?unu danmırdı: "M?n h?mi?? bu noqsanları gost?rirdim v? ?lb?tt?, ?leyhdarlarımın dili il? des?k, "mill?tci" adını qazanmı?am". N. N?rimanovun ?sas m?qs?di "mus?lman f?hl?l?rinin inki?af s?viyy?sini t?xmin?n rus f?hl?l?rinin inki?af s?viyy?sin? catdırmaq" idi.

F?aliyy?tinin ?vv?lind?n N. N?rimanov Az?rbaycan xalqının milli d?y?rl?rini on plana c?kmi?dir. N. N?rimanovun hokum?tin ba?cısı v?zif?sind?ki f?aliyy?ti bol?evik hakimiyy?ti ??raitind? Az?rbaycanı bir sıra b?lalardan qorumu?, adamların ?uurunda sovet dovrund? milli inki?afın mumkunluyunu b?rq?rar etmi?dir. Onu dem?k kifay?tdir ki, "N?rimanovculuq" uzun mudd?t sovet r?smi dair?l?rind? "mill?tcilik" kimi q?bul olundu?u halda, xalqımız ucun sovet sistemi ??raitind? milli m?nliyin, milli ad?t-?n?n?l?rin v? m?n?vi d?y?rl?rin qorunmasının ?sas qayna?ı idi.

H?l? Erm?nistan sovetl??m?mi?d?n ?vv?l Erm?nistan Respublikasının Az?rbaycandakı numay?nd?si 1920-ci ilin avqustunda N. N?rimanovla goru?d?n aldı?ı t??ssuratını ?r?vana bel? yazırdı: "N. N?rimanov kommunistliyini cox tez-tez unudur v? ozunun milli turk simasını acıq numayi? etdirir". N. N?rimanovun milli t?mayullu siyas?ti "N?rimancılıq" adlanırdı. "1920-ci ill?rd?n ba?layaraq doktor N?riman N?rimanovun Komissarlar ?urasının s?dri oldu?u zamanlarda "N?rimancılıq" adı altında mill?tci bir qrupun meydana cıxdı?ını e?itm?y?n az idi" ^[19] .

N. N?rimanovun f?aliyy?tind? milli t?mayul v? mill?tin m?nafel?rini qorumaq ustunluk t??kil etmi?, o, Az?rbaycanda ba? ver?n inqilabi prosesl?r? dig?r bol?evikl?rd?n f?rqli munasib?t b?sl?mi?, yerli xususiyy?tl?ri n?z?r? almı? v? milli birliy? xususi diqq?t yetirmi?dir. Bel?likl?, N. N?rimanovun ictimai, siyasi, dovl?tcilik f?aliyy?tind? Az?rbaycanın ?razi butovluyu u?runda mubariz? ba?lıca yerl?rd?n birini tutmu?dur.

Onun bu movqeyi Bakı , Z?ng?zur , Naxcıvan , Da?lıq Qaraba? v? Zaqatala m?s?l?l?rinin h?lli zamanı ozunu gost?rmi?dir. Az?rbaycanın ?razi probleml?ri N. N?rimanovun zamanında deyil, ondan ?vv?l meydana cıxmı?dır. Bu probleml?r Az?rbaycan Xalq Cumhuriyy?ti dovrund? d? xarici siyas?tin ?n a?rılı v? mur?kk?b m?s?l?l?ri olaraq qalmı? v? h?ll edilm?mi?dir.

N. N?rimanov a?ır bol?evik sistemi ??raitind? Az?rbaycan hokum?tinin, dem?k olar ki, huquqlarının m?hdud oldu?u ??raitd? ?razi butovluyunu qoruma?a calı?mı? v? c?tin olsa da buna nail olmu?dur. Cunki N. N?rimanovun hokum?t ba?cısı i?l?diyi dovrd? itirilm?si r?smil??dirilm?sini gozl?y?n ?razil?r faktiki olaraq ?vv?ll?r Az?rbaycanın n?zar?tind?n cıxmı?dı.

N. N?rimanov sovet Rusiyasının iddialarına qar?ı barı?maz siyasi x?tt yerid?r?k, xalqının huquqlarını v? maraqlarını, respublikanın must?qilliyini qoruma?a calı?mı?dır. Qeyd etm?k lazımdır ki, bu m?s?l?l?rd? N. N?rimanovla m?rk?z arasında cox vaxt ciddi fikir ayrılıqları yaranmı?dır. Probleml?rin ?ks?riyy?tinin musb?t h?ll olunması N. N?rimanovun ??xsi nufuzu v? ?zmkarlı?ı say?sind? mumkun olmu?dur.

1917-ci il Rusiyada Fevral inqilabından sonra s?rh?d qurulu?u m?s?l?sind? t???bbusun erm?nil?rin ?lin? kecm?sind?n, onların geni?miqyaslı t?bli?atlarından v? dunya ictimai fikrini oz t?r?fl?rin? c?km?l?rind?n, n?hay?t, Rusiyanın v? dunyanın aparıcı dovl?tl?rinin geostrateji maraqlarından do?mu?dur ^[19] .

1918-ci il may ayının 29-da Az?rbaycan Milli ?urası q?dim Az?rbaycan vilay?tini v? ??h?ri olan ?r?vanı coxsaylı etirazlara baxmayaraq, ?lacsız qalaraq erm?nil?r? guz??t? gedir, ?v?zind? is? erm?ni m?ll?tcil?ri Az?rbaycana qar?ı butun ?razi iddialarından ?l c?k?c?yin? dair s?n?dl?r? imza atır. Bununla da Az?rbaycan rahat n?f?s alma?a ba?layır ki, erm?nil?r tarixi Az?rbaycan torpaqları Z?ng?zur, Goyc?, Naxcıvan v? Qaraba?a dair ?razi iddialarına son qoyacaqlar. Lakin erm?ni mill?tcil?ri daha da ?irnikl?n?r?k Az?rbaycanın bu ?razil?rin? qar?ı da ?razi idddialarına ba?ladılar.

Z?ng?zuru Az?rbaycandan ayırmaq eyni zamanda aparıcı dovl?tl?rin geosiyasi maraqları da ust-ust? du?urdu. Z?ng?zur Az?rbaycanın ?sas hiss?si il? Naxcıvanı birl??dirdiyind?n bu ?razi Turkiy?ni Az?rbaycanla v? turk dunyasına acılan bir p?nc?r? v? yegan? quru ?razi idi. Tarix?n Avrasiyada movcud olan "vahid turk x?tti" dunya x?rit?sind? bir nec? sah?d? parcalanmalı idi. Gund?likd? Z?ng?zurun hesabına Az?rbaycanla Turkiy? arasında birba?a ?laq?nin pozulması durmu?dur. Z?ng?zur Az?rbaycan torpa?ı olsa da artıq 1918?1919-cu ill?rd? silahlı erm?ni d?st?l?ri az?rbaycanlılar ya?ayan bir cox k?ndl?ri da?ıdaraq ?razinin boyuk hiss?sin? n?zar?t edirdil?r. 1920-ci ilin noyabrında, h?tta 1921-ci ilin yayına q?d?r Z?ng?zur bol?evikl?rin deyil, da?nakların idar?ciliyind? idi.

N. N?rimanov 1921-ci ild? etiraf edirdi ki, Z?ng?zurla ba?lı 1920-ci il dekabr b?yanatını ver?rk?n Z?ng?zurun Az?rbaycandan ayrılmasının qar?ısını t?kba?ına almaq iqtidarında deyildi.

O, bu haqda deyirdi: "?g?r mus?lman kommunistl?rinin ?ks?riyy?ti… milli t?mayul ?hval-ruhiyy?sind? olsaydı, inanın ki, Erm?nistan Z?ng?zuru ala bilm?zdi". 1920-ci il iyulun 10-da N. N?rimanovun Moskvaya Kommunist Partiyası M?rk?zi Komit?sin? "Da?lıq Qaraba?da v?ziyy?t" haqqında vurdu?u teleqram bu sozl?rl? bitirdi: "Mus?lman ?halisi Moskvanın q?fl?t?n kohn? movqey? qayıtmasını v? erm?nip?r?st siyas?t yurutm?yini sovet hokum?tinin siyas?tin? xainlik kimi qiym?tl?ndir?c?kdir".

V. Lenin? m?ktubunda N. N?rimanov ?razi probleml?ri bar?d? M?rk?zin siyas?ti il? barı?maz movqeyini s?rt v? acıq-aydın qoyaraq, onları Az?rbaycanın Rusiya il? ittifaqını pozaca?ı il? h?d?l?yirdi ^[19] .

N. N?rimanovun 1920-ci il 1 dekabr tarixli Naxcıvan haqqında b?yanatından 27 gun sonra Erm?nistan ?nqilab Komit?sinin cavab b?yanatı verildi ki, Naxcıvanın taleyi ?halinin ohd?sin? buraxılmı?dır ^[19] .

1921-ci il martın 16-da Moskvada, h?min il oktyabrın 13-d? is? Qarsda imzalanan muqavil?l?rd? Naxcıvanın Az?rbaycan ?razisi oldu?u beyn?lxalq sazi?l? t?sdiql?ndi. Naxcıvanın taleyinin h?llind? N. N?rimanovun h?yata kecirdiyi milli maraqlara soyk?nmi?, du?unulmu? dovl?t siyas?ti, ardıcıl, strateji v? taktiki addımlar silsil?si, Az?rbaycanın Turkiy? il? gizli danı?ıqlarda razıla?dırılmı? addımları, Mustafa Kamal Pa?anın v? N. N?rimanovun qiyabi v? h?mr?y danı?ıqları, Naxcıvan ?halisinin q?tiyy?ti bel? u?urlu n?tic? il? ba?a catdı. N. N?rimanov Umumaz?rbaycan sovetl?r qurultayında Naxcıvanla ba?lı m?s?l?ni xususi vur?ulamı?dır ki, sovet Rusiyası il? Turkiy? arasındakı muqavil?y? ?sas?n Naxcıvan Az?rbaycanın protektoratlı?ı altında bir respublika kimi tanınacaq v? Az?rbaycan numay?nd? hey?ti bu i?d? var quvv?si il? calı?acaqdır. Turkiy?-Rusiya danı?ıqlarında m?hz Az?rbaycanın t?kidi il? Naxcıvan m?s?l?sinin muzakir? edilm?sin? nail olunmu? v? Turkiy?nin t?kidi il? bu m?s?l?nin Az?rbaycanın xeyrin? h?lli t?min olunmu?dur. Az?rbaycan t?r?fi h?l? Qars muqavil?si q?bul olunmamı?, 1921-ci il avqustun 14-d? Naxcıvan v? Erm?nistan r?hb?rliyin? teleqram vuraraq t?l?b etdi ki, "Erm?nistan XKS t?r?find?n gond?ril?n butun ??xsl?r t?cili olaraq Naxcıvandan cıxarılsınlar" ^[19] .

?razi probleml?ri bol?evikl?rin siyas?tind? sovet hakimiyy?tini qurmaq ucun ?irnikdirici amil kimi istifad? olunurdu. Az?rbaycanda sovet hakimiyy?tinin qurulması ?r?f?sind? Naxcıvan, Qaraba?, Z?ng?zur v? Zaqatalanın Az?rbaycan ?razisi oldu?u d?f?l?rl? etiraf edils? d?, Gurcustanın sovetl??m? novb?si catanda Rusiya artıq Zaqatalanın gurcul?rin xeyrin? mubahis?li oldu?u haqda sazi? imzaladı, Erm?nistanda sovet hakimiyy?ti quruldu?u gun, y?ni dekabrın 1-d? Naxcıvanı, Z?ng?zuru, Qaraba?ı onlara verm?k haqqında Az?rbaycanın b?yanatına nail oldular. 1920-ci il dekabrın 2-d? Rusiya il? artıq sovetl??mi? Erm?nistan arasında imzalanan sazi?d? Z?ng?zur Erm?nistan ?razisi kimi gost?rilmi?dis? d?, Naxcıvan v? Qaraba? haqqında hec bir qeyd olmamı?dır. 1917-ci ilin fevralından 1918-ci ilin mayına q?d?r Milli ?uranın, 1918?1920-ci ill?rd? Az?rbaycan Xalq Cumhuriyy?ti hokum?tinin uzl??diyi ?razi mubahis?l?ri 1920-ci ilin aprelind?n sonra da Az?rbaycan sovet hokum?ti qar?ısında butun a?ırlı?ı il? durmu?dur. Az?rbaycanda sovet hakimiyy?ti qurulark?n Az?rbaycan t?r?find?n ?r?van xanlı?ının ?razil?ri r?smi olaraq erm?nil?r? verilmi?, Borcalı v? D?rb?nd problemi gund?likd?n cıxmı?, Qaraba?da separatcı silahlı usyan qalxmı?, Naxcıvanda v?ziyy?t cox a?ır olaraq qalmı?dı. Z?ng?zurun boyuk hiss?sin? erm?ni silahlı d?st?l?ri t?r?find?n n?zar?t olunurdu. Qaraba?, Naxcıvan v? Z?ng?zur erm?nil?r t?r?find?n iddialı ?razi olaraq qalırdı, Gurcustan Zaqatalaya qar?ı iddialarından ?l c?km?diyind?n Zaqatala RusiyaGurcustan muqavil?si il? mubahis?li ?razi kimi mu?yy?nl??mi?, sovet Rusiyası Bakını m?nims?m?k planlarını h?l? d? qurmaqda idi. N. N?rimanov Az?rbaycanın ?razi butovluyu u?runda f?al v? yorulmaz mubariz? aparmı? v? f?aliyy?ti ?ks?r hallarda u?urlu olmu?dur. M?hz N. N?rimanovun siyas?ti n?tic?sind? 1918?1920-ci ill?rd? oldu?u kimi, Bakı yen? d? sovet Az?rbaycanının paytaxtı olaraq tanındı. Qaraba?, Naxcıvan v? Zaqatala Az?rbaycanın ?razisi statusunda ilk d?f? olaraq beyn?lxalq huquq normaları il? q?bul olundu. Bununla bel?, 1918?1920-ci ill?rd? ?r?van v? D?rb?nd xanlıqlarının v? Z?ng?zur mahalının ?razil?rinin itirilm?si ba?ı?lanmaz haldır. N. N?rimanov Naxcıvanın Az?rbaycandan qoparılmaması ucun Me?rid?n yol verilm?si u?runda ardıcıl mubariz?sini davam etdirmi?dir. O dovrd? ba? ver?n ?razi bolgusunu b?zi erm?ni siyas?tcil?ri ozl?rinin m??lubiyy?ti kimi qiym?tl?ndirirdil?r.

Turkiy?-Rusiya danı?ıqlarında m?hz Az?rbaycanın t?kidi il? Naxcıvan m?s?l?sinin muzakir? edilm?sin? nail olunmu? v? Turkiy?nin t?kidi il? bu m?s?l?nin Az?rbaycanın xeyrin? h?lli t?min olunmu?dur. Az?rbaycan t?r?fi h?l? Qars muqavil?si q?bul olunmamı?, 1921-ci il avqustun 14-d? Naxcıvan v? Erm?nistan r?hb?rliyin? teleqram vuraraq t?l?b etdi ki, "Erm?nistan XKS t?r?find?n gond?ril?n butun ??xsl?r t?cili olaraq Naxcıvandan cıxarılsınlar". ?razi probleml?ri bol?evikl?rin siyas?tind? sovet hakimiyy?tini qurmaq ucun ?irnikdirici amil kimi istifad? olunurdu ^[19] .

Az?rbaycanda sovet hakimiyy?tinin qurulması ?r?f?sind? Naxcıvan, Qaraba?, Z?ng?zur v? Zaqatalanın Az?rbaycan ?razisi oldu?u d?f?l?rl? etiraf edils? d?, Gurcustanın sovetl??m? novb?si catanda Rusiya artıq Zaqatalanın gurcul?rin xeyrin? mubahis?li oldu?u haqda sazi? imzaladı, Erm?nistanda sovet hakimiyy?ti quruldu?u gun, y?ni dekabrın 1-d? Naxcıvanı, Z?ng?zuru, Qaraba?ı onlara verm?k haqqında Az?rbaycanın b?yanatına nail oldular. 1920-ci il dekabrın 2-d? Rusiya il? artıq sovetl??mi? Erm?nistan arasında imzalanan sazi?d? Z?ng?zur Erm?nistan ?razisi kimi gost?rilmi?dis? d?, Naxcıvan v? Qaraba? haqqında hec bir qeyd olmamı?dır.

1920-ci ilin aprelind?n sonra da Az?rbaycan sovet hokum?ti qar?ısında butun a?ırlı?ı il? durmu?dur. Az?rbaycanda sovet hakimiyy?ti qurulark?n Az?rbaycan t?r?find?n ?r?van xanlı?ının ?razil?ri r?smi olaraq erm?nil?r? verilmi?, Borcalı v? D?rb?nd problemi gund?likd?n cıxmı?, Qaraba?da separatcı silahlı usyan qalxmı?, Naxcıvanda v?ziyy?t cox a?ır olaraq qalmı?dı. Z?ng?zurun boyuk hiss?sin? erm?ni silahlı d?st?l?ri t?r?find?n n?zar?t olunurdu. Qaraba?, Naxcıvan v? Z?ng?zur erm?nil?r t?r?find?n iddialı ?razi olaraq qalırdı, Gurcustan Zaqatalaya qar?ı iddialarından ?l c?km?diyind?n Zaqatala Rusiya Gurcustan muqavil?si il? mubahis?li ?razi kimi mu?yy?nl??mi?, sovet Rusiyası Bakını m?nims?m?k planlarını h?l? d? qurmaqda idi. N. N?rimanov Az?rbaycanın ?razi butovluyu u?runda f?al v? yorulmaz mubariz? aparmı? v? f?aliyy?ti ?ks?r hallarda u?urlu olmu?dur. M?hz N. N?rimanovun siyas?ti n?tic?sind? 1918?1920-ci ill?rd? oldu?u kimi, Bakı yen? d? sovet Az?rbaycanının paytaxtı olaraq tanındı. Qaraba?, Naxcıvan v? Zaqatala Az?rbaycanın ?razisi statusunda ilk d?f? olaraq beyn?lxalq huquq normaları il? q?bul olundu. Bununla bel?, 1918?1920-ci ill?rd? ?r?van v? D?rb?nd xanlıqlarının v? Z?ng?zur mahalının ?razil?rinin itirilm?si ba?ı?lanmaz haldır. N. N?rimanov Naxcıvanın Az?rbaycandan qoparılmaması ucun Me?rid?n yol verilm?si u?runda ardıcıl mubariz?sini davam etdirmi?dir. O dovrd? ba? ver?n ?razi bolgusunu b?zi erm?ni siyas?tcil?ri ozl?rinin m??lubiyy?ti kimi qiym?tl?ndirirdil?r ^[19] .

Lakin bir sıra ?z?li Az?rbaycan torpaqlarının itirilm?si qacılmaz oldu, t??suf ki, bu m?s?l?d? Bol?evik r?hb?rliyi mus?lman v? turk az?rbaycanlılara tamamil? zidd movqe tutaraq, maksimum onlara m?xsus torpaqları parcalamaq v? qon?u respublikalara verm?kl? oz x?yan?tini bir daha numayi? etdirdi. N. N?rimanov "V. ?. Lenin? m?ktub"unda ?razi probleml?ri haqqında erm?ni v? rus siyas?ti il? barı?maz movqeyini acıq-aydın ortaya qoymu?dur. M?ktubundakı fikirl?r bunu t?sdiq edir: "D?h??tli v?ziyy?t yaranmı?dır. M?rk?z Az?rbaycanın tamamil? mubahis?siz ?razil?rini Erm?nistana verir. ?razil?rimizi Erm?nistana, da?naklara verm?k, duz?ldilm?si mumkun olmayan pis n?tic?l?r ver? bil?c?k s?hvdir".

Bel?likl?, N. N?rimanovun Az?rbaycanın ?razi butovluyu u?runda f?aliyy?ti ?ks?r hallarda u?urlu olmu?dur. Naxcıvan, Qaraba?, Zaqatala Az?rbaycanın t?rkibind? saxlanılmı?, Bakı Az?rbaycanın paytaxtı kimi tanınmı?dır. N. N?rimanov Naxcıvanın Az?rbaycandan qoparılmaması ucun Me?rid?n yol verilm?si u?runda ardıcıl mubariz?sini davam etdirmi?dir ^[19] .

N. N?rimanovun Az?rbaycanda, daha sonra Moskvada calı?ark?n Sovet Rusiyasının Turkustan siyas?tin? f?rqli baxı?larının oldu?unu, bu siyas?t? t?nqidi yana?masının mahiyy?tini, onun dovl?tcilik f?aliyy?tind? turkcu movqeyini, Turkiy?nin, Turkustanın turk xalqları v? xadiml?ri il? ba?lı siyas?ti Sovet r?hb?rliyin? m?lum idi.

N. N?rimanov h?l? hakimiyy?t? g?lm?mi?d?n ?vv?l, 1918-ci ild? Zaqafqaziya seyminin Osmanlı dovl?tin? qar?ı muharib? etm?sini pisl?mi?di. Az?rbaycanda sovet hakimiyy?ti qurulduqda N. N?rimanovun siyas?tind? Turkiy?-Rusiya-Az?rbaycan strateji ucbucaq maraqları ozunu buruz? verm?y? ba?ladı. N?riman N?rimanovun ??rq olk?l?ri il? Sovet Rusiyası arasında diplomatik ?laq?l?rin yaradılmasında boyuk xidm?tl?ri olmu?dur. Turkiy? il? Sovet Rusiyası arasında diplomatik ?laq?l?rin yaradılması N. N?rimanovun siyasi f?aliyy?tind? misilsiz hadis? ? "s?n?d v? m?nb?l?rd? oz ?ksini tapsa da, tarixi d?y?rini almamı?", dem?k olar ki, unudulmu?dur ^[20] .

Bu bar?d? turk t?dqiqatcısı Huseyn Adıgoz?l "Ataturk, N?rimanov v? Kurtulu? Sava?ımız" movzusunu ilk olaraq t?dqiqata c?lb etm?kl? Turkiy?-Az?rbaycan munasib?tl?rind? "unudulmu? s?hif?l?rin" ? tarixi h?qiq?tin b?rpa edilm?si N?rimanovun bir mudrik ??xsiyy?t kimi Turk-Az?rbaycan birliyin? s?daq?tini numayi? etdirir. Onun mudrik siyasi xadim kimi portretinin b?rpasına kom?k edir. Huseyn Adıgoz?l tarixci kimi toxundu?u movzuda ?s?r yazmasının m?qs?dini ??rh ed?rk?n yazır: "Qurtulu? sava?ımızın ?n t?hluk?li gunl?rind?, bir qarda? olaraq ?lini uzadan v? ?lind?n g?l?n butun yardımları yapan Sovetl?r Birliyinin uzvi olan Az?rbaycandan Turk Qurtulu? Sava?ına boyuk d?st?k ver?n N?riman N?rimanovun bir kommunist olsa da, Turk oldu?undan, Turk mill?tcisi oldu?undan z?rr? q?d?r ?ubh?miz yoxdur. Onun Kommunist olması biz? yardım etm?sin? ?ng?l olmadı?ı kimi, bizl?r d? onun kommunist olmasına baxmayaraq, onun Turkiy? turkl?ri v? turk mill?ti ucun etdikl?rini ?sla unuda bilm?rik. Tarix oldu?u kimi, yazılmalıdır ki, Turk birliyinin t?m?li sa?lam olsun! ^[21]

M?lum oldu?u kimi N?riman N?rimanovun Turkiy?li turkl?rl? ilk tanı?lı?ı 1909?1913-cu ill?rd? H??t?rxanda olmu?dur. Surgun ill?ri n?zar?t altında olan N. N?rimanov burada gizli inqilabi f?aliyy?tini leqal t?dbirl?rd? m?har?tl? davam etdirirdi. Onun "?urayi-islam c?miyy?ti"nd? t??kil olunan t?dbirl?rind? tatar, rus, qazax, qır?ız v? turk zabitl?ri d? i?tirak edirdil?r. Huseyn Adıgoz?l yazır: "Birinci Dunya Muharib?sind? ?sir du??n v? H??t?rxana gond?ril?n turk zabitl?ri il? (N?rimanov) orada qar?ıla?mı? v? onlardan aldı?ı m?lumatlarla Turkiy? v? turkl?rin v?ziyy?tind?n x?b?r tutmu?, Qurtulu? Sava?ı mudd?tind? c?tin durumda olan Turkiy? turkl?rin? ?lind?n g?ldiyind?n d? daha artı?ını yaparaq, yardım etm?y? calı?mı?dır" ^[20] .

1920?1921-ci ill?rd? Boyuk ond?r Mustafa Kamal Pa?a il? N?riman N?rimanov arasında "muxt?lif tarixl?rd?ki yazı?ma v? m?ktublardakı sohb?t, qar?ılıqlı ortaq fikirl?r" ?sasında yaranmı? dostluq munasib?tl?ri sarsılmaz qarda?lıq ?laq?l?rin? cevrilmi?dir. 1920-ci ild? N. N?rimanovun "must?qil sovet Az?rbaycanına" Xalq Komissarları Sovetinin s?dri kimi ba?cılıq etm?si Mustafa Kamal Pa?anı m?mnun etmi?di. O, Az?rbaycanla dostluq ?laq?l?ri qurmaq ucun tanınmı? ?air v? diplomat Memduh ?evket Esenda?ı s?fir gond?rir. Bir ild?n sonra Turkiy?d?, Ankara ??h?rind? Az?rbaycan s?firliyi acılark?n ilk s?fir ?brahim ?bilovun d?v?t?ni q?bul edib acılı?da ??xs?n i?tirak ed?n Mustafa Kamal Pa?a "Az?rbaycan bayra?ını oz ?ll?ri il? qaldırır" v? cıxı? ed?r?k deyir: "Milli hududumuz icind? azad must?qil ya?amaq ist?yirik. Mill?timiz bu ist?yimizin qarda? Az?rbaycan xalqı v? hokum?ti t?r?find?n d?st?kl?ndiyi ucun boyuk qurur hissi duyur. Turkiy? v? Anadolu turkl?ri az?rbaycanlı qarda?larının onlara b?sl?dikl?ri xo? v? goz?l duy?ulara boyuk d?y?r verirl?r. Ya?asın Turkiy?-Az?rbaycan qarda?lı?ı".

Mustafa Kamal Ataturkun tovsiy?si il? ?vv?lc? Bakıda N. N?rimanovun d?v?tind? olması t?sadufi deyildi. N?rimanov Lenin? m?ktub yazıb Behbud ?ahtaxtinskini d? Turk numay?nd? hey?ti il? Moskvaya gond?rir. Lenin tutarlı arqumentl?rl? yazılmı? N. N?rimanovun m?ktubunu 1921-ci il fevralın 19-da M?rk?zi Komit?nin uzvl?ri il? d? tanı? edir. N. N?rimanov m?ktubun bir yerind? Lenin? yazırdı: "Erm?ni m?s?l?si turkl?r ucun olum-qalım m?s?l?sidir. Bu m?s?l?d? Turkl?rin yanında yer almasanız, butun ??rq xalqlarını itir? bil?rik v? Az?rbaycanı ?ld? saxlamaq mumkun olmaz! ("Respublika" q?zeti, 10 iyul 2019-cu il). Hadis?nin axarından gorunduyu kimi, gozl?nil?n n?tic?d?n anla?ılır ki, Lenin xarici i?l?r naziri erm?nip?r?st Cicecrin kimi du?un?n, turk hey?tini soyuq qar?ılayan v? t?klifl?rini diqq?t? almayan r?hb?rl?rin munasib?t?lrini n?z?r? almadan N?rimanovun m?ktubundakı x?b?rdarlıqlarına diqq?t yetirmi?, "t?r?fl?r arasındakı anla?manın g?r?kli olması q?na?tin? g?lmi?dir" ^[20] .

Ona gor? d? Turkiy? numay?nd? hey?tinin Rusiya Federasiyası il? anla?masında u?ur ?ld? edilir: "Turkiy? bir milyon qızıl pul borc alır. Naxcıvanın Az?rbaycanın t?rkibind? qalması razıla?dırılır. Rusiya Federasiyası il? Turkiy? ortaq du?m?nl?ri ?ngilt?r?y? qar?ı h?r m?s?l?d? i? birliyind? olma?ı q?rarla?dırırlar".

N. N?rimanov Turkiy?nin a?ır durumunda onun boyuk bir dovl?t t?r?find?n d?st?kl?nm?sin? nail olur. Huseyn Adıgoz?l yazır: "Ankara hokum?tinin Sovet ?ttifaqı t?r?find?n tanınması beyn?lxalq siyasi must?vid? cox on?mli hadis? idi. Bu u?urun memarlarından biri, hec ?ubh? yoxdur ki, o don?md? Az?rbaycan ?ura hokum?tinin ba?cısı N?riman N?rimanov idi". Turkiy? ordusunun Qurtulu? Sava?ında i??alcı qo?unlarına vurdu?u z?rb?l?r Az?rbaycanda boyuk sevincl? qar?ılanırdı. N. N?rimanovun tap?ırı?ı il? Az?rbaycanın xarici i?l?r komissarı Davud Huseynov Turk xalqını, Turkiy? Boyuk Mill?t M?clisini v? onun r?hb?ri Mustafa Kamal Pa?anı Az?rbaycan Sovet Sosialist Respublikası v? Az?rbaycan xalqı adından t?brik edir ^[20] .

Bu munasib?tl? 1921-ci il may ayının ortalarından h?r ay Az?rbaycan hokum?ti Turkiy?y? 62 sistern neft v? uc vaqon kerosin gond?rm?yi q?rara almı?dı. …1922-ci ilin iyul ayına q?d?r 9 min tondan cox kerosin v? 350 ton benzin gond?rilmi?dir. 1921-ci il martın 17-d? Turkiy?nin s?firi Memduh ?ovk?t b?y Mustafa Kamal Pa?anın t?qdim etdiyi m?ktuba ?sas?n N. N?rimanov "hokum?t uzvl?rind?n b?zil?rinin qar?ı cıxmasına baxmayaraq" d?rhal x?zin?d? olan 500 kilo qızılı Ankaraya gond?rdi. ?lav? d? 30 sistern neft, iki sistern benzin v? 8 sistern m?d?n ya?ı gond?rdi.

1921-ci il martın 23-d? Mustafa Kamal Pa?aya cavab m?ktubunda Turk ordusunun z?f?rini t?brik etdikd?n sonra ona s?mimiyy?tl? yazırdı: "Pa?am, Turk mill?tind? bir ?n?n? vardır, qarda? qarda?a borc verm?z, qarda? qarda?ın h?r c?tin durumunda ?lind?n tutar. Biz qarda? xalqıq, h?r zaman v? h?r ??rtl?r altında bir-birimizin ?lind?n tutaca?ıq. Bu gun etdikl?rimiz bir qarda?ın qarda?ına etdikl?rind?n ba?qa bir ?ey deyildir". ^[22]

Tarixi m?nb? v? qaynaqlar t?sdiq edir ki, N?rimanov Az?rbaycan Dovl?tinin ba?ında qaldı?ı iki il boyunca Moskvaya ba?lı olmasına baxmayaraq, must?qil dovl?t ba?cısı kimi h?r?k?t ed?r?k, Turkiy? hokum?ti il? olan ?laq?l?ri daha yuks?k olcu v? miqyaslara da?ımı? v? h?r ?eyd?n on?mlisi, cox c?tin durumda olan Anadoludakı qarda?larına dovl?tinin butun imkanlarını s?f?rb?r ed?r?k, hec kims?d?n c?kinm?d?n ?lind?n g?l?n h?r cur yardım etmi?dir. Butun bunlar s?n?d v? m?nb?l?rd? oz ?ksini tapsa da, tarixi d?y?rini almamı?dır ^[20] .

• 1894 ? Nadanlıq
• 1895 ? "Dilin b?lası" yaxud " ?amdan b?y "
• 1896?1908 ? Bahadır v? Sona
• 1899 ? Nadir ?ah
• 1909 ? Xolera-V?ba
• 1910 ? Tibb v? ?slam
• 1910 ? Caxotka-V?r?m
• 1910 ? Ail?mi-nisvan
• Tif v? Dizenteriya
• V?r?m
• Traxom
• H?mli arvat
• 1913 ? Pir
• 1915 ? " Bir k?ndin s?rguz??ti " yaxud "?mi"

• 
  Nadir ?ah
• 
  ?amdan b?y
• 
  Pir
• 
  Bahadır v? Sona
• 
  H?mli arvat
• 
  Traxom
• 
  Tibb v? ?slam (?ski ?lifba il?)

• H?s?nov, H?s?n ?ziz o?lu N?riman N?rimanovun milli dovl?tcilik baxı?ları v? f?aliyy?ti Bakı: Elm, 2005. 248 s?h. ^[19]
• Olub-kec?nl?ri du?un?rk?n : Heyd?r ?liyevin N?riman N?rimanovla ba?lı musahib?si, Bakı, "Ulduz" jurnalı, 1990, № 6, 78 s?h.
• ?hm?dov, Teymur ?kb?r o?lu N?riman N?rimanov dramaturgiyası: monoqrafiya / T. ?. ?hm?dov ; elmi red. M. ?brahimov ? Bakı : Nurlar NPM, 2005. ? 384 s?h.
• Qurbanov, ?amil Dunyamalı o?lu N?riman N?rimanov : omrunun son ill?ri / T?kmill??mi?, ?lav?l?r edilmi? II n??ri ? Bakı : Az?rbaycan n??riyyatı, 2003. ? 376 s?h. ^[23]
• ?hm?dov, Huseyn Mustafa o?lu Secilmi? pedaqoji ?s?rl?ri : 12 cildd? / Az?rbaycan Beyn?lxalq Universiteti, VI cild: N?riman N?rimanov: h?yatı, f?aliyy?ti, pedaqoji v? tibbi fikirl?ri / elmi red. A. B. M?mm?dov. ? Bakı : T?hsil, 2006. ? 284 s?h.
• H?s?nov, H?s?n ?ziz o?lu N?riman N?rimanovun tarixi missiyası / on sozun mu?l. Q. M. Bayramov; elmi red. F. F. ?brahimli. ? Bakı: Pedaqogika, 2005. ? 88 s?h. ^[24]
• ?hm?dov, Teymur ?kb?r o?lu N?riman N?rimanov: h?yatı, muhiti, ?d?bi yaradıcılı?ı: monoqrafiya / t?rt. ?. Allahverdi; red. M. ?. ?brahimov. ? Bakı: Nurlar NPM, 2006. ? 320 s?h. ^[25]
• ?liyeva, Firuz? N. N?rimanov v? milli m?s?l? / elmi red. ?. M. Ta?ıyev; AMEA, F?ls?f? v? Huquq ?n-tu. ?liyeva, Firuz?. Bakı: Nafta-Press, 2015. 79 s?h. ^[26]
• ?n muhum, ?n ba?lıca ??rt (M?tn) / N. H. N?rimanov; H. Huseynov. N?rimanov, N?riman H?mid o?lu. iqt. e. n., dos. Bakı: Az?rn??r, 1965, 57 s?h.
• Qasımlı ?mir Teymur o?lu N?riman N?rimanov v? Turk xalqları ? Bakı, "Nurlan", 2006, 160 s.
• N?rimanov N?riman N?c?f o?lu M?ktublar v? Qaraba? m?s?l?sin? dair s?n?dl?r Bakı, Nurlar NPM, 2016, 176 s?h. ^[27]

1. N?riman N?rimanovun d?fni (film, 1925) (qısametrajlı s?n?dli film)
2. N?riman N?rimanov (film, 1966) ? Muxtar Dada?ovun rejissorlu?u il?
3. N?riman N?rimanov (film, 1972) ? Oqtay Mirqasımovun rejissorlu?u il?
4. Ulduzlar sonmur(1971)

"Bol?evik N?rimanov" g?misi 1957-ci ild? duz?ldil?r?k istifad?y? verilmi?, 1982-ci ild? is? istifad? mudd?ti bitmi?dir. G?mi istismardan cıxarıldıqdan sonra Sumqayıt sahilind? saxlanılmı?, ia?? obyekti kimi istifad? olunmu?dur.

Bu m?qal?d?ki istinadlar muvafiq istinad ?ablonları il? gost?rilm?lidir.

• N?riman N?rimanovun xatir? muzeyi
• N?riman N?rimanovun Ev Muzeyi (Tbilisi)
• N?riman N?rimanovun heyk?li (Bakı)
• N?riman N?rimanovun bustu (Sumqayıt)
• N?riman N?rimanov metrostansiyası
• N?rimanov rayonu

• Teymuro?lu ?mir. N?riman N?rimanov v? turk xalqları . Bakı: "Nurlar", 2006.
• S?da ? N?riman N?rimanovun do?um gunudur (14. aprel 2016)
• N?riman N?rimanovun xatir?si (B?OQRAF?YA)
• https://mail.muallim.edu.az/news.php?id=10675&lang=