M?scid

M?scid ( ?r?b. ???? ‎ ? "s?cd? yeri" ^[1]^[2]) ? ?slam dinind? mus?lmanların Allaha kutl?vi v? t?k ibad?tl?ri ucun n?z?rd? tutulmu? memarlıq tikilisi.

M?scid namaz qılınan m?kanı ifad? edir. ^[3] Xususi ?razid? olan gunb?zli v? minar?li bina uslubunda tikilir. Bir cox hallarda daxili h?y?t? malik olur. Minar?l?rin sayı bird?n doqquzacan ola bil?r. Daxili ibad?t zalının divarları t?svirsiz olmalıdır. Ancaq divarlarda Qurandan ?r?b dilind? s?tirl?r yazıla bil?r.

M?scid M?kk? istiqam?tind? tikilm?lidir. ?bad?t zalında M?kk? istiqam?tind?ki divarda mehrab adlanan bo?luq olur. Mehrabdan sa?da bir q?d?r yuks?kd? minb?r qurulur, oradan vaiz dindarlara xutb? oxuyur, yaxud muraci?t edir. B?zi olk?l?rd? m?scid yanında m?dr?s? d? f?aliyy?t gost?rir.

M?scid sozunun m?nası [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Qurani-K?rim v? h?disl?rd? "sucud" (s?cd? etm?k) sozu "ba? ?ym?k"l? yana?ı? ba?ı yer? qoymaq m?nasında da i?l?dilmi?dir. El? buna gor? d?? s?cd?? t?vazokarlı?ın ?n son h?ddi sayılır. M?hz bu s?b?bd?n ?slam m?d?niyy?tind? m?scid? insanların qudr?tli v? q?ni Yaradan il? acizan? ??kild? ?laq? qurmaq ucun secdiyi muq?dd?s m?kan kimi tanınır.

M?scid sozu Qurani-K?rimd? 28 d?f? i?l?nmi?dir. Bunun 22-si t?k halda v? 6-sı is? c?m halda i?l?dilmi?dir. Filoloqlar Quranda qeyd edil?n "mihrab" sozunun d? "m?scid" m?nasına g?ldiyini bildirirl?r.

Dunya mus?lmanları arasında t?kc? Turkiy? turkl?ri cum? namazı qılınmayan, ancaq gund?lik namazlar qılınan yerl?ri m?scid adlandırır, cum? namazı qalınan yerl?r? d? cami deyirl?r. Q?rb dunyasında i?l?dil?n sozl?rin (mosque, mosquee) d? m?scidin muxt?lif t?l?ffuzund?n ortaya cıxdı?ı qeyd edilir.

M?scidin tarixi [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

?slamın t???kkul dovrund? Allaha ibad?t ucun M?h?mm?din M?din?d?ki evini xatırladan sad? binalar tikilirdi. O dovrl?rd? m?scidl?r olmadı?ından Allaha ibad?t v? namaz qılınması acıq ?razid? k?narları x?tl? c?kilmı? yerl?rd? h?yata kecirilirdi. M?h?mm?din M?din?y? hicr?ti zamanı M?din? yaxınlı?ında Quba adlanan yerd? bir nec? gun qalmı?dır. M?h?mm?d Qubada oldu?u vaxt ?rzind? bir m?scid tikdirmi?dir ki, bugunumuz? q?d?r Quba m?scidi kimi tanınır. Hicr?tin ilk vaxtlarında mus?lmanların qibl?si Qudsd?ki M?scidul-?qsa olmu?dur. Sonralar ay? nazil olaraq qibl?nin K?b? oldu?u b?yan olunmu?dur. Bu bar?d? Quranın ikinci sur?si olan B?q?r? sur?sind? bilidirilir. Qibl?nin d?yi?dirilm?si haqqında ay?nin M?h?mm?d? nazil oldu?u m?scid hazırda M?din? yaxınlı?ında olan ?kiqibl?li m?sciddir .

M?scid haqqında Quranda bel? yazılır: "B???r ucun in?a edil?n ilk m?b?d, M?kk?d?ki b?r?k?tli v? butun c?miyy?tl?r ucun hiday?t m?rk?zi olan m?b?d idi" ^[4]. M?h?mm?d pey??mb?r ikincisinin is? M?scidul-?qsa oldu?unu bildirib ^[5].

Funksiyasına v? ellik d?y?rin? gor? mut?x?ssisl?r, ?slam ibad?tgahlarını butovlukd? dord qrupa bolurl?r. Bunların ?n sayası m?h?ll? v? k?nd m?scidl?ridir. Sonrakı pill?d? came m?scidl?ri g?lir. Bunlardan ba?qa bir d? vilay?t v? ya olk? ?h?miyy?tli ibad?t yerl?ri d? vardır. ?n nufuzlu ibad?t yeri is? butun mus?lman dunyası ucun n?z?rd? tutulan K?b?dir (?r?bc?d?n h?rfi t?rcum?si kub dem?kdir). XIII yuzilin azman ??xsiyy?tl?rind?n olan N?sir?ddin Tusi bu kateqoriyaların h?r birinin yı?cam xarakteristikasını v? ellik d?y?rl?rinin inc?l?mi?dir.

?slam olk?l?rind? m?scidl?r t?kc? ibad?t ucun, dini m?rasiml?r kecirm?k ucun in?a edilmirdi. M?scid coxfunksiyalı ellik bina hesab edilir v? onun ic?risind? keciril?n t?dbirl?r h?m d? mus?lmanlar arasında unsiyy?ti, birliyi gucl?ndirm?lidir. N?sir?ddin Tusi insanların ibad?t? v? unsiyy?t? olan ehtiyacınl bel? izah edirdi:

"T?bii unsiyy?t insan xass?l?rind?ndir… H?qiqi hikm?t sahibl?ri bu xususiyy?tin ??r?fli oldu?unu n?z?r? alaraq, onu inki?af etdirm?k ucun bir sıra faydalı t?dbirl?r du?unmu?l?r, m?s?l?n, muxt?lif qayda-qanun, ?d?b-?n?n? icad etmi?l?r, camaata ibad?tl? m???ul olma?ı, ziyaf?t t??kil etm?yi m?sl?h?t gormu?l?r. Bunların hamısı unsiyy?ti quvv?d?n h?r?k?t? g?tirm?k, ?m?li etm?k ucundur."

Sonradan alim camaat namazının t?k qılınan namazdan ustunluyunu insanlararası unsiyy?ti gucl?ndirm?kl? ba?layır. M?h?ll? v? k?nd m?scidl?ri camaatı gund? be? d?f?, cam m?scidi is? k?nd v? m?h?ll? adamlarını birlikd? h?ft?d? bir d?f? ibad?t? toplayır, onlar arasında anla?manı, unsiyy?ti artırır. Alim? gor?: "Bundan ?lav? butun cammatın goru?m?si ucun ild? iki d?f? ibad?t t?yin etmi?l?r. Bunun ucun camaatı tuta bil?c?k boyuk meydan secm?yi v? hamın ora d?v?t etm?yi buyurmu?lar." Dunya mus?lmanlarının omurl?rind? bir d?f? oz h?mdinl?ri il? "toplantı v? goru? yeri ucun ??rait sahibinin evind?n (K?b?) yax?ı yer ola bilm?z." Butun tayfaların v? pe?? sahibl?rinin bel?c? bir yer? toplanması, alimin fikrinc? h?m qar?ılıqlı fayda goturm?k, h?m d? havasını d?yi?m? sa?lamlıq ucun faydalı t?dbirdir. ^[6]

?lk m?scidl?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

?slamda m?scidin tarixi H?zr?ti M?h?mm?d pey??mb?rin(s.a.s) ?slam dinini insanlara catdırma?a ba?ladı?ı vaxt ba?lanır. O dovrd? M?kk? r?hb?rliyi M?h?mm?d pey??mb?r?(s.a.s) muq?dd?s K?b? evind? ibad?t etm?y? mane olurdular. M?h?mm?d pey??mb?rin(s.a.s) is? "Allahın evi"nd? namaz qılmaq ucun ibad?tl?rini m?scidd? etm?y? calı?ırdı. Dig?r mus?lmanlar t?zyiql?rd?n "sı?ortalanmaq" ucun muxt?lif evl?rd?, ?razil?rd? yı?ı?araq ibad?tl?rini yerin? yetirirdil?r.

M?h?mm?d pey??mb?r(s.a.s) 622-ci ild? M?din?y? koc?n kimi, m?scid ?razisinin mu?yy?nl??dirdi. Bununla da, Pey??mb?r m?scidi adlandırılan ibad?t m?kanının t?m?ll?ri atıldı v? qısa mudd?t ?rzind? ?rs?y? g?tirildi. M?scidin arxa hiss?sind? ?slamın ilk universiteti adlandıra bil?c?yimiz Suff? ucun yer ayrıldı. M?din?d?ki mus?lmanlarının sayı artdıqca gund?lik namazların qılınaca?ı m?scidl?rin sayı da coxaldı.

Cum? namazı "Pey??mb?r m?scidind?" qılınırdı. Bu m?scidd?n sonra ilk cum? namazı qılınan m?scid uzaq q?bil?l?rd?n biri olan B?ni Abdulqaysdakı Cuvasa m?scididir ^[7]. Cuvasa ?r?bistan yarımadasının ??rqind?, bugunku Riyad v? Z?hran ??h?rl?rinin arasında yerl??ir. Butun bunlar gost?rir ki, Muh?mm?d Pey??mb?rin sa?lı?ında da muxt?lif ?razil?rd? ya?ayan mus?lmanların ibad?t ucun m?scidl?ri movcud idi. Mus?lman olan b?zi tayfalar da (Taifd?) ?vv?lki m?b?dl?rinin yerind? m?scid in?a etmi?dil?r ^[8]. Muh?mm?d Pey??mb?rin v?fatından sonra daha geni? co?rafiyada ?slam dininin q?bul edilm?si m?scid tikintisini z?ruri edirdi. Bunu daha da vacib ed?n dovl?t ba?cılarının, idar?cl?rin Quranın buyru?una can atmaları idi.

Quranda deyilir: "Allahın m?scidl?rini yalnız Allaha v? axir?t gunun? iman g?tir?n, namaz qılan v? z?katı ur?kd?n ist?y?r?k ver?n, Allahdan ba?qa hec k?sd?n qorxmayanlar t?mir ed? (tikdir?) bil?rl?r. M?hz bel?l?ri do?ru yolda olma?ı umid ed? bil?rl?r" ^[9]. Allahın R?sulu da: "Allahın razılı?ını qazanmaq ucun m?scid tikdir?n? Allah c?nn?td? saray b?x? ed?r", ? buyurub ^[10].

M?scidl?r elm oca?ı kimi [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

M?scidl?r in?a edil?rk?n t?kc? namaz qılmaq ucun n?z?rd? tutulmurdu. Bu tikilil?r h?m t?hsil oca?ı, iqam?tgah , informasiya agentliyi, h?m d? m?hk?m? zalı kimi f?aliyy?t gost?rirdil?r. H?tta Muh?mm?d Pey??mb?r bir d?f? m?scid? daxil olanda camaatın bir hiss?sinin dua v? zikirl?, b?zil?rinin d? elml? m???ul oldu?unu gorub "M?n mu?llim kimi gond?rilmi??m", ? dey?r?k elml? m???ul olanların yanında oturması m?scidin t?lim-t?rbiy?nin verildiyi yer kimi funksiyasının oldu?u gost?rm?si baxımından cox vacib amildir ^[11].

M?scid qadınların da f?al i?tirak etdiyi m?kanlar idi. Qadınlar h?tta sonrakı dovrl?rd? s?rtliyi il? tanınan x?lif? Om?rd?n c?kinm?d?n m?scidd? etiraz etm?k c?sar?tini gost?rmi?dil?r. H?tta x?lif? mehr m?s?l?si il? ba?lı m?hdudla?dırma q?rarını m?scidd?ki bir qadının etirazından sonra l??v etmi?di. M?scidl?r t?kc? dini t?hsil yerl?ri deyildi. Hicri t?qvimin ilk dovrl?rind?n etibar?n ?d?biyyat da bu d?rsl?rin movzularını t??kil edirdi. H?tta m?scidl?rd?ki d?rs h?lq?l?rind? n?z?ri tibbi m?lumatlar da verilirdi. Bundan ba?qa, m?scidl?rin divarlarında kitablar ucun yerl?r hazırlanırdı. Bu da gost?rir ki, m?scidl?r kitabxana rolunu da ifa edirdi.

M?scidl?r xalqla unsiyy?t yeri kimi [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

?slam olk?l?rind? m?scidl?r t?kc? ibad?t ucun n?z?rd? tutulmurdu, eyni zamanda onun ic?risind? keciril?n t?dbirl?r insanlar arasında unsiyy?ti gucl?ndirm?k m?qs?di da?ıyırdı. ^[12] El? buna gor? d?? m?scid ?h?miyy?tli bir m?kan kimi "Allahın evi"? "pey??mb?rl?rin m?kanı"? "h?r t?qvalı insanın sarayı" kimi adlandırılır.

R?vay?t? gor? Muh?mm?d Pey??mb?rin evi ?lveri?li olmadı?ı ucun m?scidi iqam?tgah kimi istifad? edib. Pey??mb?rin dovl?t idar?ciliyi il? ba?lı m?s?l?l?ri m?scidd? muzakir? edir v? alınan q?rarları da xalqa m?scidd? elan edirdi. Diplomatik goru?l?r d? m?scidd? h?yata kecirilirdi. O, ?cn?bi elcil?ri m?scidd? q?bul edirdi. Onun elcil?ri q?bul etdiyi yer h?l? d? "s?firl?r sutunu" (ustuvan?tul vufud) olaraq adlandırılır. Bu ?n?n? Muh?mm?d pey??mb?rin v?fatından sonra da mu?yy?n mudd?t davam etdirilib. Bolg?l?r? t?yin edil?n idar?cil?rin d? xalqın arasında olması, onlarla yaxın munasib?t qurması ucun m?scid ?n ?lveri?li m?kan olaraq q?bul edilmi?di. M?scidl?r h?mi?? h?r s?viyy?d?n insanın birlikd? ibad?t etdiyi yerl?r oldu?u ucun idar? ed?nl? idar? olunanları bir yer? yı?an, h?r cur m?s?l?l?rin h?ll edildiyi yerl?r idi. Mus?lmanlar M?h?mm?d pey??mb?r?, ilk x?lif?l?r? v? dig?r r?hb?rl?r? namazdan ?vv?l v? sonra arzularını, ?ikay?tl?rini asanlıqla catdıra bilirdil?r.

H?tta bir bolg?nin r?hb?ri haqqında m?rk?z? ?ikay?t olarsa, muf?tti?l?rin t?hqiqat aparaca?ı ilk yerl?r m?scidl?r olardı. M?scidl?r s?f?rb?rlik, ?hval-ruhiyy?nin istiqam?tl?ndirilm?si ucun ?v?zsiz yerl?r olub. M?h?mm?d pey??mb?r m?scidd?n h?rbi q?rargah kimi d? istifad? edib. M?scidl?r ordunun m?n?viyyatını doyu?? hazır hala g?tirilm?sind? ?v?zsiz yerl?r olub. M?scidl?r dunyasını d?yi??n insanların yola salındı?ı yerl?r oldu?u kimi, ail? h?yatı qurmaq ucun k?bin k?sdir?nl?rin d? muraci?t m?kanları rolunu oynayıb. M?scidl?r h?mcinin f?rdl?r arasındakı sosial statusu, ucurumu aradan qaldıran reabilitasiya m?rk?zl?ridir.

M?scid tipl?ri [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Yarandı?ı VII ?srin axırlarına t?yinatından asılı olaraq m?scidl?r arasında mu?yy?n f?rql?r yaranma?a ba?ladı:

m?h?ll? m?scidi ? gund?lik be?d?f?lik m?scid ucun n?z?rd? tutulanlar;
cum? m?scidi ? kollektiv ??kild? cum? namazı ucun n?z?rd? tutulanlar;
k?bir? ? m?rk?zi ??h?r m?scidi;
mus?ll? ? acıq meydanlı Qurban bayramıı u?un n?z?rd? tutulan umum??h?r m?scidi.

Cum? m?scidi Omeyyadlar dovrund? geni? yayılır. Onun memarlıq formaları v? dekorativ b?z?kl?ri hokmdarların ?z?m?tini v? maddi imkanlarını numayi? etdirm?li idi. Bununla yana?ı sad? m?scidl?r daha muxt?lif olur v? m?h?ll?l?rd? yerl??m?kl? gund?lik f?rdi dualara ??rait yaradır v? daha cox yasları yola verirl?r.

Butun m?scidl?r ancaq M?kk?y?, K?b?y? yon?lirl?r v? butun dualar ora istiqam?tl?n?r?k icra edilir. Ora istiqam?tl?nm? qibl? (t?rcum?d? "?ks t?r?fd? yerl???n" dem?kdir) adlanır. M?scidl?rd?ki M?kk?y? yon?l?n divar da qibl? adlanır.

M?scidl?rin arxitekturası [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

?slam memarlı?ının ?n dayanıqlı v? inki?af etmi? memarlıq numun?l?rind?n biri m?scidl?rdir. ?vv?lki ?n?n?l?r? sadiq qalaraq, m?scidl?r dovrumuzd? d? in?a olunark?n a?a?ıdakılar diqq?t m?rk?zind? saxlanılır:

M?scidin sah?si g?l?c?yin t?l?bl?rini n?z?r? almaqla mu?yy?nl??dirilm?lidir;
M?scidin tikili?ind? sad?liy? riay?t edilm?lidir;
M?scid qeyri-mus?lmanların m?b?dl?rin? b?nz?dilm?m?lidir.

Minar?sin? gor? m?scidl?r bir nec? formada olur ki, onların ?n tanınmı?ları a?a?ıdakılarır:

Minar?si kuncd? yerl???n m?scidl?r ? Kazan tatarlarının memarlı?ı, ?sas?n ??h?rl?rd? yerl??ir;
?ki minar?li m?scid ? iki minar?li, gunb?zli m?scid. Yaxın v? Orta ??rq , M?rk?zi Asiya ucun daha xarakterikdir;
Minar?si carda?ında olan m?scid ? Cardaqdakı minar? s?kkiz v? ya silindrik ??klind? olur. Minar? b?z?n iki v? ya uc m?rt?b?li olur.

M?scidin elementl?ri [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Qibl? ? ("?ks t?r?fd? yerl???n") m?scidin K?b?y? yon?l?n divarı;
Mehrab ? ibad?t zalında M?kk? istiqam?tind?ki divardakı xususi, ta? ??kilnd?ki bo?luq;
?n?z? ("qull?") ? m?scid? giri?? yaxın bir yerd? xususi qoyulmu? divar, m?rm?r v? ya taxta lovh?, h?y?td? mehrab ?v?zi;
Minb?r ? mehrabdan sa?da bir q?d?r yuks?kd? qurulan xususi yer. Oradan vaiz dindarlara xutb? oxuyur v? ya muraci?r edir. Bel? qayda xristianlıqdan ?vv?lki dini inanclarda da var idi;
M?ksur? ? Mehrab v? minb?rin yanında nazik taxta v? ya metal lovh? il? ayrılmı? kvadrat ?razi. Yer m?scidd? hokmdarın v? ya hakimiyy?t numay?nd?sinin i?tirakı ucundur;
Diqq? ? mu?zzinl?rin dayandı?ı xususi platforma. Mu?zzinl?r imamın h?r?k?tl?rinin t?krarlayır v? dindarların h?r?k?tl?rini yon?ldirl?r;
Kursu ? Quranın qoyularaq rahat oxunması ucun xususi taxta soyk?n?k.

M?scid? daxil olmanın qaydaları [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Boynunda qusl olan insanın m?scidd? qalması gunah hesab olunur. Bu cur insanlar ancaq m?scidd?n bir ?ey goturm?k ucun oraya daxil olub d?rhal cıxmalıdır.
M?scid? sa? ayaqla daxil olub, sol ayaqla cıxmaq must?h?bdir .
Musafirin geyimi muvafiq olmazsa, o paltarının ustund?n xalat v? ya hicab , qadınlar is? ba? ortuyu salmalıdırlar.
M?scidl?rin yanında mutl?q d?st?maz almaq ucun yer olur. M?scidd? namaz qılmaq ist?y?n ??xs ?vv?ld?n ?l v? uzunu yumalıdır.
M?scidin ibad?t zalına daxil olmamı?dan ayaqqabılar cıxarılmalıdır.
M?scidl?rd? cum? gunu cum? namazından ?vv?l xutb?, ba?qa vaxtlarda v?zl?r oxunur.

M?scidl?r? daxil olmamı?dan ?vv?l ?l yumaqla ba?lı xususi ritualların yerin? yetirilm?si m?scidl?rin h?y?tl?rind? hovuz ların yaranmasına s?b?b oldu.

M?scidl?rin ilk funksiyası namaz ucundur. Dig?r f?aliyy?tl?r is? z?rur?td?n asılı olub. Buna gor? d? ?slamın ilkin dovrl?rind? idar?cilik, t?lim-t?rbiy? m?rk?zi v? sair m?qs?dl?r ucun istifad? edilm?sin? baxmayaraq onun ?sl funksiyası m?b?d olmasıdır.

Az?rbaycanda m?scidl?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

?r?b istilasından (VII yuzil) sonra Az?rbaycanda islam dininin yayılması il? ba?lı yeni tipli binaların ? m?scid, m?dr?s? , turb? v? s. tikilm?si ?sas x?tt oldu. Az?rbaycanın ?n on?mli ??h?rl?ri olan B?rd? , ?rd?bil , Mara?a , Urmiya , ?amaxı , ??mkur ( ??mkir ), ?abran , Beyl?qan , G?nc? v? Naxcıvan ??h?rl?rind? m?scidl?rin tikilm?sin? xususi diqq?t verildi. Dovrun? gor? muk?mm?l sayılan m?scidl?r Az?rbaycan arxitekturasının elementl?rini ozund? ?ks etdirm?y? ba?ladı. Hazırda m?scidl?r Az?rbaycanın ?n q?dim tikilil?ri sırasındadır. Bu tikilil?r yerli ?hali ucun h?m ibad?t yeri, h?m d? m?d?niyy?t numun?sidir.

Tarix?n Az?rbaycanın butun bolg?l?rind? dovrun? gor? ?z?m?tli m?scidl?r olmu? v? onlar qorunub saxlanmı?lar (Erm?nistan ordusunun i??alı altında olan Az?rbaycan torpaqlarındakı m?scidl?r istisna olmaqla). Bunların icind? T?brizd?ki Goy m?scid , Bakıdakı Bibiheyb?t m?scidi v? T?z?pir m?scidi , G?nc?d?ki ?mamzad? kompleksini, h?mcininn indi fars tarixi abid?si kimi t?qdim olunan, ?slind? tarix boyu az?rbaycanlı dindarların ibad?t yeri olmu? ?r?vandakı Goy m?scidi gost?rm?k olar.

?r?vanda yerli az?rbaycanlıların 1988-ci il? q?d?r ibad?t etdikl?ri Goy m?scidin q?dim gork?mini t?svir ed?n acıqca

?r?vandakı Goy m?scid [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Goy m?scid , Erm?nistanın paytaxtı ?r?vanda yerli mus?lmanların ibad?t etdikl?ri m?sciddir. 1766-ci ild? ?r?van xanı Huseyn?li xanın ?mriyl? tikilmi?dir v? Az?rbaycan memarlıq numun?l?rind?n biridir. Eni 66 m, uzunlu?u 97,2 m olan Goy m?scid ?r?van m?scidl?ri ic?risind? olcusun? gor? ?n boyuyu v? ?r?van ??h?rinin m?rk?zi came m?scidi idi.

Car dovrund? ?r?vanda az?rbaycanlıların ibad?t etdikl?ri 8 m?scidd?n biri idi. M?scid 28 hucr?, kitabxana , ibad?tgah v? ic h?y?td?n ibar?t olub, umumilikd? 7.000 m ² ?razini ?ht? edir. ?kinci dunya muharib?sind?n sonra Sovet hokum?tinin radikal duny?vi siyas?tin? uy?un olaraq hundurluyu 24 m olan 4 minar?d?n 3-u sokuldu v? 1952-d? m?scidin bir hiss?si planetariy?, bir hiss?si is? m?th?f? dond?rilmi?dir. ^[13]

M?scid XX ?srd? erm?nil?r t?r?find?n iki d?f? yandırılmı?dır, bunlardan birincisi 1918-ci ild?, sonra is? 1955-ci ilin martında az?rbaycanlı din xadimi Mahmud Aruzo?lu, h?yat yolda?ı v? 22 n?f?r turk alimi m?scidd? ibad?t ed?rk?n h?yata kecirilmi?dir.

M?scid 1995?2006-cı ild? ?ran tikinti ?irk?tl?rinin kom?yil? b?rpa olunub v? ?ranın Erm?nistandakı m?d?niyy?t m?rk?zl?rind?n birin? cevrilmi?dir. ?ngilis t?dqiqtcısı Tom de Vaal yazır:

Erm?nil?rin az?rbaycanlılara m?xsus m?scidin bel? asanlıqla yer uzund?n silm?l?rini linqvistik oyun il? izah etm?k olar: S?n dem?, Erm?nistan az?rbaycanlılarını olk?nin tarixind?n asanlıqla silm?k olar, cunki, XX ?sr? q?d?r burada az?rbaycanlıları "tatar", "turk" v? ya sad?c? "mus?lman" adlandırırdılar. Onunla bel? onlar n? fars, n? d? turk idil?r. Onlar turkdilli ?i?l?r idil?r…Bir sozl?, onlar indiki az?rbaycanlıların babaları idil?r. Bel?likl? erm?nil?r ?r?vanda "fars m?scidi" haqqında danı?anda, "fars" dem?kl? unutdurmaq ist?yirl?r ki, 1760-cı ild?n bu m?scidd? dua ed?nl?r az?rbaycanlılar idi. ^[14]

Qaraba? m?scidl?ri [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Qaraba? m?scidl?ri dey?nd? ilk novb?d? gozl?rimizin onund? ?u?anın , A?damın qo?a minar?li m?scidl?ri, el?c? d? B?rd?nin dord minar?li m?scidi canlanır. ?lb?tt?, memar K?rb?layi S?fixan Qaraba?inin yadigarları olan bu m?scidl?r son zamanlar bir nov Qaraba?ın emblemin? cevrilib. Tarixi baxımdan bu m?scidl?rin tikilm?si XIX?XX ?srin ?vv?l?rin? t?saduf edir. Lakin Qaraba? bolg?sind? el? m?scidl?r var ki, onlar XVIII, XVII v? XVI h?tta, XIII ?srin yadigarları kimi yarıucuq v?ziyy?td? olsa da, muasir dovrumuz? q?d?r g?lib catmı?dır. Onlardan biri A?damın ?ahbulaq deyil?n ?razisind? P?nah xan t?r?find?n 1751?1752-ci ill?rd? tikdirilmi? ?ahbulaq m?scididir . ^[15]

A?damın Papr?v?nd k?ndind?ki m?scidd? d? plan etibarı il? ?ahbulaq m?scidinin memarlıq ideyası davam olunur. Papr?v?nd m?scidind?n f?rqli olaraq Qubadlı rayonunun Dondarlı k?ndind?ki m?scid dovrumuz? q?d?r yax?ı v?ziyy?td? g?lib catmı?dır. (Erm?ni i??alından sonrakı v?ziyy?ti bilinmir). Qubadlı rayonunun D?mircil?r k?ndind?ki m?scid d? xarici gorunu?u il? Dondarlı m?scidini yada salır.

Qaraba?ın zaman etibarı il? q?dim m?scidl?rind?n biri d? Fuzuli rayonunun Qar?abazar k?ndind? yerl??ir. El arasında ?ah Abbas m?scidi kimi tanınan bu m?scid elmi ?d?biyyatlarda Hacı Qiyas?ddin m?scidi kimi oz ?ksini tapmı?dır.

Erm?nil?r i??al etdikl?ri Az?rbaycan torpaqlarında 800-d?k m?scid da?ıdıblar . ^[16]

Ab?eronda m?scidl?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

XI?XII ?sr dini tikilil?r ic?risind? Sınıq qala adı il? tanınan M?h?mm?d m?scidini qeyd etm?k olar. ??h?rin XIV ?sr memarlı?ını ozund? ?ks etdir?n dini abid?l?rd?n Bakı Cum? m?scidi xususi yer tutur. ?c?ri??h?rd? yerl???n A?ur m?scidi el arasında "L?zgi m?scidi" adı il? tanınır. Uz?rind? olan kitab?d?n m?scidin hicri tarixi il? 567-ci ild? (1169-cu il) ustad A?ur ?brahim o?lu t?r?find?n tikildiyi qeyd olunur.

XV ?sr dini tikilil?ri ic?risind? dovrunun memarlıq uslubu xususiyy?tl?ri il? diqq?ti c?k?n bir nec? abid?l?r ic?risind? M?rd?kan k?ndind?ki yerl???n Tuba?ahi m?scidini xususi qeyd etm?k olar. Giri?in ustund?ki kitab?d? onun in?asının hicri tarixi il? 886-cı ild? (1481?1482-ci il) aparıldı?ı v? sifari?cisi Tuba?ahın adı qeyd olunur. Nardaran k?ndind?ki Hacı Baxı? m?scidi XVII ?sr Ab?eronun ?n s?ciyy?vi tikilil?rind?n biridir. Abid?nin uz?rind? olan kitab?d? onun 1662?1663-cu ill?rd? ustad-memar Murad?li t?r?find?n tikildiyi qeyd olunur.

XIII?XIV ?srd? Bakı v? Ab?eronun b?zi iri k?ndl?rind? Xıdır m?scidi (1301-ci il), Mirz? ?hm?d m?scidi (1345-ci il), Gil?k m?scidi (XIV ?sr), Cin m?scidi (XIV ?sr) v? b. kimi m?h?ll? m?scidl?ri d? tikilmi?dir.Onların cox az hiss?si oz ?vv?lki gork?mini qoruyub saxlamı?dır. ^[12]

Az?rbaycan Respublikasının Prezidenti ?lham ?liyevin s?r?ncamı il? T?z?pir m?scidi dovl?t hesabına t?mir edilmi?dir. ^[17].

H?mcinin ?mamzad? kompleksinin v? bir sora bolg?l?rd?ki tarixi abid? sayılan dig?r m?scidl?rin d? t?miri hal-hazırda dovl?t hesabına aparılır

Maraqlı m?lumatlar [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Dunyanın ?n hundur noqt?sind? yerl???n m?scid Birl??mi? ?r?b ?mirlikl?rinin Dubay ??h?rind?ki dunyanın ?n hundur binası olan Burc Dubayın yuxarı m?rt?b?l?rind? yerl??ir. ^[18]
Nyu-York ??h?rinin ?ctimai ?urası 2001-ci ilin 11 sentyabr terror hadis?si zamanı Beyn?lxalq Ticar?t M?rk?zinin da?ıdılmı? hundur binalarının yerl??diyi " Ground Zero " meydanının yaxınlıında m?scid in?ası bar?d? q?rar q?bul edib. ^[19]
M?scidd? ki?il?r v? qadınlar ayrı ? ayrı zallarda namaz qılırlar.
Eyni m?kanda bir nec? t?riq?t v? bir m?scid olarsa, qar?ılıqlı razıla?ma n?tic?sind? namaz gunl?ri novb?lilik ?sasında ola bil?r.

?tirli m?scid [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Dunyanın ?n ?tirli m?scidi T?brizd?dir . Bu m?scidin tikintisi zamanı onun palcı?ına xususi ?tir sacan madd? qatılıb. M?scid artıq 600 ildir ?tir sacır.

?yri minar?nin sirri [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

M?din?d? H?zr?t M?h?mm?din q?brinin yanında olan minar? ?yri tikilib. Minar?nin ?yri tikilm?sinin s?b?bi h?r hansı bir t?bii f?lak?t zamanı minar?nin Pey??mb?rin m?zarının ustun? a?masına mane olmaqdır. Bu s?b?bl? d? qull? H?zr?t M?h?mm?din m?zarının ?ks istiqam?tin? ?yilmi? ??kild? tikilib.

Uc mehrablı m?scid [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

1370-ci ild? ?amaxı ??h?rind? in?a olunan Cum? m?scidinin tikintisind? yumurta sarısından istifad? olunub. M?hz bunun say?sind? m?scid ?amaxını yerl?-yeksan ed?n 4 z?lz?l?y? davam g?tir? bilib. Bu m?scid dunyanın nadir tikilil?rind?n hesab olunur. Bel? ki, yerli ?halinin uc m?zh?b? bolunduyunu n?z?r? alaraq, m?scidd? qibl?ni mu?yy?n ed?n 3 mehrabdan istifad? olunub. M?scid dovl?t t?r?find?n b?rpa olunub.

?n bahalı m?scid [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Birl??mi? ?r?b ?mirlikl?rind? yerl???n bu m?scidin tikintisi 545 milyon dollara ba?a g?lib. M?scidin do??m?sin? Xorasanda 1200 qadın t?r?find?n 2 il? toxunmu? 8,5 milyon dollar d?y?rind? xalca s?rilib. Dord minar?si olan m?scidin 82 irili-xırdalı gunb?zi, ic?rid? 1048, bayırda is? 98 sutunu var. M?scidin do??m?sin? ?taliya m?rm?ri do??nib. Abu-Dabid? yerl???n m?scidd? doqquz min n?f?r ibad?t ed? bil?r.

T?rp?n?n minar?l?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

?ran ?slam Respublikasının ?sfahan ??h?rind? t?rp?n?n minar?l?ri (minare conban) olan m?scid 1316-cı ild? Elxanil?rin hakimiyy?ti dovrund? in?a olunub. Minar?nin qeyri-adiliyi onun ?l il? silk?l?ndikd? yell?nm?sidir. ?n q?rib?si is? minar?d?n birinin h?r?k?t? g?tirilm?si il? dig?rl?rinin d? oz-ozun? t?rp?nm?sidir. Minar?l?r s?n?tkar ?mu ?bda Karladani t?r?find?n in?a olunub.