Bu m?qal?d?ki m?lumatların yoxlanılabil?r olması ucun ?lav? m?nb?l?r? ehtiyac var . Daha ?traflı m?lumat v? ya m?qal?d?ki probleml?rl? ba?lı muzakir? aparmaq ucun m?qal?nin muzakir? s?hif?sin? diqq?t yetir? bil?rsiniz. Lutf?n m?qal?y? etibarlı m?nb?l?r ?lav? ed?r?k bu m?qal?ni t?kmill??dirm?y? kom?k edin. M?nb?siz m?zmun probleml?r yarada v? silin? bil?r. Probleml?r h?ll edilm?mi? ?ablonu m?qal?d?n cıxarmayın.

M?rk?zi Asiya
45°18′ ?m. e. 63°54′ ?. u.
Olk?	Qazaxıstan   Qır?ızıstan   Ozb?kistan   Tacikistan   Turkm?nistan   ?fqanıstan   Cin
X?rit?ni gost?r/gizl? M?rk?zi Asiya
Vikianbarda ?laq?li mediafayllar

M?rk?zi Asiya v? ya Orta Asiya ^[1] ? Asiyanın c?nub-q?rbd? X?z?r d?nizin? , ?imal-q?rbd? ??rqi Avropaya , ??rqd? Cin? v? Monqolustana , c?nubda ?fqanıstan v? ?rana , ?imalda Rusiyaya q?d?r uzanan altregionu. Buraya kecmi? sovet respublikaları olan Qazaxıstan , Qır?ızıstan , Tacikistan , Turkm?nistan v? Ozb?kistan daxildir.

1924?1925-ci ill?r? q?d?r "Turkustan" adlanırdı. ^[2] M?rk?zi Asiya tarix?n ?p?k yolu ticar?t yolları il? sıx ba?lı olmu?dur. ^[3] Avropa il? Uzaq ??rq arasında insanların, m?hsulların v? ideyaların da?ınması ucun k?si?m? rolunu oynamı?dır. ^{[4] [5] [6]} M?rk?zi Asiyanın ?ks?r olk?l?ri h?l? d? dunya iqtisadiyyatının bir hiss?sidir. ^[7]

Bu regiona daxil olan olk?l?r q?rbd? X?z?r d?nizi sahilind?n ba?lamı? ??rqd? Cinin Boyuk Xinqan da?larınad?k yerl??ir. Bu yegan? regiondur ki, hec bir olk?sinin okeana bilavasit? cıxı? yolu yoxdur. Transsibir magistralına v? X?z?r-Volqa su yoluna cıxı?ı olan ?imal-q?rb hiss?sinin iqtisadi-co?rafi movqeyi daha ?lveri?lidir. Bu yollar regionu Qafqaz v? Avropa olk?l?ri il? birl??dirir. Bakı ??h?ri il? M?rk?zi Asiyanın Turkm?nba?ı v? dig?r ??h?rl?ri arasında g?mi-b?r? korpusunun salınması regionun Qafqaz il? iqtisadi ?laq?l?rinin daha da yax?ıla?masına s?b?b olmu?dur. Son ill?r Cin , ?ran v? ?fqanıstanla dovl?t s?rh?dl?rinin sad?l??dirilm?si xarici n?qliyyat ?laq?l?rinin geni?l?nm?sin? s?b?b olmu?dur. Regiondan kec?n q?dim ?p?k yolu b?rpa olunur. M?rk?zi Asiya olk?l?rinin co?rafi movqeyinin, t?bii ??raitinin, tarixi inki?af yolunun, m?d?niyy?t, dil v? din xususiyy?tl?rinin ox?arlı?ı onların iqtisadi ?laq?l?rinin geni?l?nm?sin? v? d?rinl??m?sin?, bir sıra siyasi v? iqtisadi t??kilatların yaranmasına musb?t t?sir gost?rir.

M?rk?zi Asiyada yuks?k Pamir , Tyan?an v? Altay , Kunlun da? sisteml?ri il? Turan v? X?z?rsahili ovalıqlarının duz?nlik ?razil?rinin qon?uluqda yerl??m?si regionun land?aftının olduqca r?ngar?ngliyin? s?b?b olmu?dur. Duz?nlikl?r iri s?hralarla ( Qobi , Qaraqum , Qızılqum ) ?hat? olunmu?dur. ?imal hiss?sind? col ?razil?ri ustunluk t??kil edir. Regionun okeanlardan uzaqda yerl??m?si onun iqlimini olduqca kontinentalla?dırır. Yayı isti v? quraq, qı?ı soyuq v? az qarlıdır. M?rk?zi Asiyada me?? azdır. Yalnız iki boyuk cayı var ( Sırd?rya v? Amud?rya ). Suvarma m?qs?dil? sularından h?ddind?n artıq istifad? olunan (xususil? Qaraqum kanalı vasit?sil?) bu cayların suyu 1976-cı ild?n ba?layaraq dem?k olar ki, Aral golun? catmır. N?tic?d? gol quruyur v? quruyan hiss?l?rd? ba? ver?n qum tufanları ?traf ?razil?r? v? ?halinin sa?lamlı?ına boyuk ziyan vurur.

Hazırda X?z?r d?nizinin s?viyy?sinin qalxması il? yana?ı (1977?2000-ci ill?r ?rzind? X?z?rin s?viyy?si 2 metr qalxaraq sahil ?razil?ri basmı?, d?niz ?trafı t?s?rrufata boyuk ziyan vurmu?dur), Aral golunun qurumasının qar?ısının alınması regionun muhum ekoloji probleml?rind?ndir. M?rk?zi Asiyanın t?bii xususiyy?tl?rind?n biri ?razinin yarıdan coxunun seysmik qur?aqda yerl??m?sidir. Burada tez-tez ba? ver?n da?qınlar v? sell?r, ?sas?n ?halinin yanlı? t?s?rrufat f?aliyy?tinin n?tic?sidir. ?razinin da?lıq relyefi il? ?laq?dar regionun cayları (xususil? Ural , ?rtı? , Vax? ) olduqca boyuk hidroenerji resurslarına (xususil? da?lıq relyef olan Tacikistan v? Qır?ızıstan) malikdir.

M?rk?zi Asiyada ?halinin milli t?rkibi muxt?lifdir. Burada turk dili qrupuna aid olan ozb?kl?r , qazaxlar , turkm?nl?r , qır?ızlar , qaraqalpaqlar , fars dil qrupuna aid olan tacikl?r , h?m d? monqollar ya?ayır. XIX ?srin axırlarında M?rk?zi Asiya olk?l?rinin ( Monqolustan istisna olmaqla) Rusiya imperiyasına birl??dirilm?sind?n sonra regiona ruslar v? ukraynalılar axı?araq g?libl?r. M?rk?zi Asiya olk?l?ri must?qillik qazandıqdan sonra yerli olmayan ?halinin bir hiss?si (xususil? ruslar) oz v?t?nl?rin? qayıdırlar. Vaxtil? bura surgun olunmu? xalqlardan almanlar Almaniyaya kocurl?r. M?rk?zi Asiyaya surgun olunmu? xaqlar arasında az?rbaycanlılar da var. Az?rbaycanlılar ?sas?n Qazaxıstanın Taldi-Kurqan v? Cambul vilay?tl?rind?, Da?k?ndd? v? regionun dig?r bolg?l?rind? yı?cam halda ya?ayırlar.

M?rk?zi Asiyada ?halinin t?bii artımı cox yuks?kdir. T?bii artıma gor? olk?l?r arasında d?rin f?rql?r var. ?n yuks?k t?bii artım Tacikistanda v? Monqolustanda (ild? 3%), ?n az is? Qazaxıstandadır (ild? 0,5%). Regionun ?halisi olduqca qeyri-b?rab?r paylanmı?dır. Da??t?kl?rind?, da?arası vadil?rd? v? vah?l?rd? xususil? Ozb?kistanın ?ndican , F?rqan? , Da?k?nd vilay?tl?rind? (?halinin orta sıxlı?ı 1 km²-d? 400 n?f?r), Qazaxıstanın c?nubunda ?hali daha sıx, Monqolustan, Turkm?nistan v? Qazaxıstanın s?hralarında, Tacikistan v? Qır?ızıstanın yuks?k da?lıq ?razil?rind? is? seyr?k m?skunla?mı?dır. ?halinin yarıdan coxu ??h?rl?rd? ya?ayır. ?n iri milyoncu ??h?rl?ri Da?k?nd v? Almatıdır .