Bu m?qal?d? yalnız ilkin v? ya onunla ?laq?li m?nb?l?rd?n istifad? olunur. M?lumatlar must?qil ikinci m?nb?l?r? ?saslanmalıdır, ?ks halda m?qal?nin neytrallı?ı v? ya ?h?miyy?ti il? ba?lı ?ubh?l?r yarana, bunun n?tic?sind? d? silin? bil?r. M?qal?y? etibarlı istinad v? m?nb?l?r ?lav? etm?kl? onu t?kmill??dir? bil?rsiniz.

M?h?mm?dh?s?n a?a Sarıcalı-Cavan?ir (1766-1806) ? ?brahimx?lil xanın v?li?hdi, general-mayor .

M?h?mm?dh?s?n a?a ?brahimx?lil xan o?lu 1766 -cı ild? ?u?a ??h?rind? do?ulmu?du. Anası C?brayıllı N?bi a?anın qızı Xanımn?n? xanımdır. O, muk?mm?l saray t?hsili almı?dı. Atası onu ozun? v?li?hd t?yin etmi?di.

M?h?mm?dh?s?n a?a z?ki v? zabit?li bir xanzad? idi. B?yl?r d?, r?iyy?tl?r d? onun x?trini cox ist?yirdil?r. Molla P?nah Vaqif yazır:

1797 -ci ild? ?brahimx?lil xan A?am?h?mm?d ?ahın qorxusundan Cara c?kilmi?di. ?ahın olum x?b?rini e?id?nd? sevinc?k ?u?aya qayıtmaq ist?y?nd? x?b?r g?lir ki, qarda?ı o?lu M?h?mm?d b?y xanlı?ı ?lin? alıb. ??i duzub-qo?maq ucun onc? o?lu Mehdiqulu a?anı gond?rir. Mehdiqulu a?a M?h?mm?d b?yin yezn?si idi. Mehr?li b?yin qızı Xanxanım a?anı almı?dı. Xanzad? bir mudd?t ?u?ada qalırsa da i? gor? bilmir. M?h?mm?d b?y xanlıqda atını sa?-sola capırdı. ?brahimx?lil xan bu d?f? M?h?mm?dh?s?n a?anı Qaraba? b?yl?ri v? 500 n?f?rlik qo?un il? ?u?aya gond?rir. M?h?mm?d b?y Qaraba? ell?rini d? goturub ?rana kecm?k ist?yi il? Kirs da?ına c?kilir. M?h?mm?dh?s?n a?a onları izl?yir.

Tarixci Mir Mehdi X?zani yazır: "Cun M?h?mm?dh?s?n a?a h?qiq?td? cox sahibi-t?dbir v? sahibi-horm?t, sahibi-n?cab?t, sahibi-vuqar v? sahibi-r?ftar adam idi v? hamı onu sayardılar v? hec kim ona etinasızlı?a olma?a cur?t etm?zdil?r. El? ki, Qaraba? ?hli m?rhum a?anı gorc?k hamısı fovc-fovc g?ldil?r, a?anın xidm?tind? ba? endirdil?r v? b?zil?ri ?lini opdul?r. Hamı, M?h?mm?d b?yin yanında olanlar g?ldil?r ^[1] .

Tarixci Mirz? Camal Cavan?ir Qaraba?i d? yazır: "(M?h?mm?dh?s?n a?a) adam gond?rib M?h?mm?d b?yi oz yanına ca?ırdı. ?vv?lc? M?h?mm?d b?y qorxuya du?du, lakin sonra xatirc?m olub M?h?mm?dh?s?n a?anın huzuruna g?ldi, m?rhum M?h?mm?dh?s?n a?anın ?lini opub xatirc?mlikl? onun yanında qaldı. (M?h?mm?dh?s?n a?a) M?h?mm?d b?yin istiqlaliyy?ti zamanında qarı?ıqlı?a bais olan bir nec? cinay?tkarı M?h?mm?d b?yin gozu qaba?ında m?suliyy?t? c?lb edib, c?zalandırma?ı ?mr etdi ^[2] .

M?h?mm?dh?s?n a?a M?h?mm?d b?yi sakitl??dir?nd?n sonra mahal naibl?rin?, camaata m?ktub yazıb oz i?-gucl?ri il? m???ul olmaqlarını tap?ırır. Atasına qasid gond?rib ?u?aya ca?ırır.

F?t?li ?ah qaynatası ?brahimx?lil xana ?nam-?rma?an gond?r?nd? M?h?mm?dh?s?n a?anı da yaddan cıxarmazdı.

Kur?kcay traktatının imzalanmasında yuks?k h?rbi rutb? alanlardan biri d? M?h?mm?dh?s?n a?a idi. Carın ?mri il? M?h?mm?dh?s?n a?aya general-mayor rutb?si vermi?dil?r. V?li?hd oldu?undan ikinci o?lu ?ukur a?anı girov kimi aparıb G?nc?d? saxlamı?dılar.

El? bu zaman M?h?mm?dh?s?n a?a il? atasının arasına inciklik salırlar. Tarixci Mir Mehdi X?zani yazır: "Xusus?n bir para ??rir adamlar aralıqda ?eytanlıq edib, ?brahim xan il? oz boyuk o?lu M?h?mm?dh?s?n a?anın arasına v? Mehdiqulu a?a v? Xanlar a?anın aralarına kudur?t v? i?ti?a? saldılar. ?brahim xanı M?h?mm?dh?s?n a?adan dilxor v? r?ncid? el?dil?r. C?brayıllı tayfası ki, V?r?nd? mahalında bir boyuk eldir v? M?h?mm?dh?s?n a?anın anasının qohumları olan umd? b?yl?ri var idil?r. M?h?mm?dh?s?n a?aya ita?t edib, ?brahim xanın ?mrin? muti olmadılar. Bu gun? i?l?r cox baisi-kudur?t oldu. H?rc?nd m?rhum xan irad? el?di ki, Mehdiqulu a?a v? Xanlar a?a ittifaq olub M?h?mm?dh?s?n a?anın hokmunu v? rutb?sini a?a?ı salalar v? c?brayıllı camaatını d?xi bir nov (sakit) edib, ondan k?nar v? uzaq ed?l?r ki, Ibrahim xana durust mutu olalar. Amma Mehdiqulu a?a v? Xanlar a?a M?h?mm?dh?s?n a?a il? bihorm?tlik etm?y? razı olmadılar ki, ?brahim xan ya?la?mı?dı. M?h?mm?dh?s?n a?a sayılan v? sahibi-horm?t v? sahibi-?ql v? r?ftar v? f?ras?tli v? kamallı v? sahibi-?d?b v? adab v? qırx ya?ına yetmi? v? t?crub? etmi? v? hamı vilay?tl?rd?n umd? mot?b?r v? sahibi-t?dbir hesab olunan idi ^[3] .

F?t?li ?ah s?rk?rd?si ?bulf?t xan Tuti Sarıcalı-Cavan?ir? be? min atlı verib Qaraba?a yola salır. Tap?ırır ki, Qaraba?ı alıb ozu v?li?hd olsun. M?h?mm?dh?s?n a?anı da girov kimi saraya gond?rsin. ?bulf?t xan Qaraba?a gir?n kimi bir cox ell?r, adlı-sanlı b?yl?r qo?ulur ona. ?brahimx?lil xan M?h?mm?dh?s?n a?anı v? Mehdiqulu a?anı qo?unlarına ba?cı t?yin edib o?lunu silahlı qar?ılama?a gedir. M?h?mm?dh?s?n a?a qo?unla g?lib atası il? b?rab?r Dizaq mahalında yerl??ir. ?bulf?t xan atasının v? qarda?ın ustun? hucum edir. ?lk hucumda basılıb geri c?kilir. Bu bar?d? tarixci Mir Mehdi X?zani yazır: "F?t?li ?ah ?bulf?t xanı be? min qo?un il? Qaraba?a ?brahim xanın yanına m?mur el?di. Cox giran ?nam v? m?rh?m?tl?r il? ona gond?rdi ki, ?brahim xanın ina?t v? kom?yin? iqdam ed?. Onun huzurunda v?kil v? naib kimi olub, d?xil v? t?s?rru ed?nl?ri, xusus?n M?h?mm?dh?s?n a?anı, bir para Qaraba?ın b?yzad?l?ri il? F?t?li ?ahın huzuruna r?van? ed?. N? q?d?r ki, ?brahim xan hali-h?yatdadır, onun xidm?tind? olub, Qaraba?da hec bir i? ?bulf?t xanın s?lah didind?n xaric olmaya. P?s ?bulf?t xan s?rh?di-vilay?t? g?lib, F?t?li ?ahın bu gun? s?lahdidin atası ?brahim xana hali el?di. Xan d?xi bir para i?l?r? v? ovladından kudur?t etm?yin? gor? ?vv?l h?r-c?nd bu ?mr? razı olmaq ist?di, amma sonra o?lanları M?h?mm?dh?s?n a?a v? Mehdiqulu a?a v? Xanlar a?a h?r ucu ittifaq olub, ?zb?ski, ?bulf?t xan bir ?dna olan ovr?td?n olmu?du v? h?m? vaxt Qaraba?da olanda M?h?mm?dh?s?n a?aya v? Mehdiqulu a?aya nok?rl?r r?ftarı kimi xidm?tl?r qılmı?dı. Onun ?oyl? v?kil v? sahibi-ixtiyar olma?ına razı olmayıb, ?brahim xanı nikul v? t??yir el?dil?r. ?bulf?t xanın dedikl?ri k?lamatın ?ksin? r?ftar v? ?m?l ba?ladılar. Xan d?xi F?t?li ?ahın bir para t?klifatını xo?ag?lm?z bilib dubar? ?bulf?t xana yazdı ki, qayıtsın v? Qaraba? torpa?ına g?lm?sin".

M?h?mm?dh?s?n a?a dig?r qarda?larından kom?k alıb ?bulf?t xanın ustun? yuruyur. Atı?mada ?bulf?t xanın qo?unu m??lub olub qacır.

F?t?li ?ah uc n?f?r xas xanlarından ibar?t elci gond?rib ?brahimx?lil xanı ?min edir ki, m?nim bu davadan x?b?rim yoxdur. G?l ?ran qo?ununu ?sg?ran qalasına burax ki, onlar Qaraba?ı rus istilacılarından qorusun. ?brahimx?lil xan F?t?li ?ahın and-amanlarına inanmayaraq elcil?ri tutub ruslara verir. F?t?li ?ah xandan inciyir.

Abbas mirz?nin ba?cılı?ı il? ?ran qo?unu Qaraba?a girir. M?h?mm?dh?s?n a?a Qaraba? qo?unu il? savunmaya qalxır. Dizaq mahalında s?ng?r tutub Qaraba? camaatının daldalanmasını gozl?yir. Camaat da?-da?da daldalanandan sonra geri c?kildi. Abbas mirz? a?ır qo?unla Qaraba?ın ortasına ir?lil?di. Lakin rusların kom?y? g?ldiyini gorub c?kilib G?nc? t?r?f? getdi. F?t?li ?ah v? ?bulf?t xan Tuti d? qayıdıb ?rana getdil?r.

M?h?mm?dh?s?n a?a Qaraba? icind? olan m???u?lu?u d?f edib camaatı, asi b?yl?ri sakitliy? ca?ırır.

M?h?mm?dh?s?n a?a 1805 -ci ild? Iran s?rk?rd?l?ri M?h?mm?dh?s?n xan Muq?dd?mi, ?li xan n?s?kciba?ı K?ng?rlini v? Maqsud xanı doyu?d? ?sir tutmu?du. 1806 -ci ild? c?sur v? c?ngav?r xanzad? M?h?mm?dh?s?n a?a v?fat edib.

M?h?mm?dh?s?n a?anın II ?ahverdi xan Ziyado?lu-Qacarın qızı Xeyr?nnis? b?yiml?, Xoy hakimi ?hm?d xan Dunbilinin qızı Mah??r?f xanımla ail? qurmu?du.

M?h?mm?dh?s?n a?a "Qaraba?ın v?li?hdi M?h?mm?dh?s?n a?aya 1805 -ci il s?daq?tin? gor?" brilyant i?l?m?li qızıl medal verilmi?di.

O?ulları

• C?f?rqulu a?a, sonra C?f?rqulu xan N?va kimi tanındı.
• ?ukurulla a?a, sonra ?ukur a?a Sarıcalı-Cavan?ir kimi tanındı.
• Xancan a?a
• Boyuk xan

Qızı

• Tubu b?yim

• M?h?mm?dh?s?n a?a sarayı

Bu m?qal?d?ki istinadlar muvafiq istinad ?ablonları il? gost?rilm?lidir.

• ?nv?r Cingizo?lu. M?h?mm?dh?s?n a?anın soy kotuyu. "Soy" d?rgisi, 2 (2) 2003.