M?h?mm?d Cahan P?hl?van
Cahan P?hl?van ??ms ?d-Diniy? va-d-Din ?bu C?f?r M?h?mm?d ibn Eld?niz Nusr?t?ddin ?bu C?f?r M?h?mm?d Cahan P?hl?van
Atab?y M?h?mm?d Cahan P?hl?vanın b?dii portreti, r?ssam: ?jd?r Qafarov, Az?rbaycan Tarix Muzeyi
Az?rbaycanın II boyuk atab?yi [1]
1175 [2]  ? 1186 [3]
?vv?lki	??ms?ddin Eld?niz [4]
Sonrakı	Qızıl Arslan [5]
??xsi m?lumatlar
Do?um tarixi	1136 v? ya 1137
Do?um yeri	?rd?bil , Eld?nizl?r [4]
V?fat tarixi	fevral 1186 v? ya aprel 1186
V?fat yeri	T?b?r?k qalası, H?m?dan , Eld?nizl?r [4]
D?fn yeri	Atab?yl?r Memarlıq Kompleksi , Naxcıvan , Eld?nizl?r [4]
Milliyy?ti	qıpcaq turku , az?rbaycanlı [6]
V?t?nda?lı?ı	Atab?yl?r
Atası	??ms?ddin Eld?niz [9]
Anası	Momin? Xatun [9]
H?yat yolda?ları	?nanc xatun [3] Zahid? xatun [3] Kuteyb? xatun [3]
U?aqları	?nanc xatundan: Qutluq ?nanc [9] ?mir ?miran Om?r [9] Kuteyb? xatundan: ?bu B?kr [9] Zahid? xatundan: Ozb?k [9] C?laliyy? [9]
Dini	?slam

M?h?mm?d Cahan P?hl?van ( fars. ???? ???? ????? ‎; tam adı: Cahan P?hl?van ??ms ?d-Diniy? va-d-Din ?bu C?f?r M?h?mm?d ibn Eld?niz , fars. ???? ????? ???? ?? ??? ???? ‎; Nusr?t?ddin ?bu C?f?r M?h?mm?d Cahan P?hl?van ; 1136 v? ya 1137 , ?????? , Eld?nizl?r v? ya Naxcıvan ? fevral 1186 v? ya aprel 1186 , H?m?dan , Eld?nizl?r ) ? Atab?yl?r dovl?tinin ikinci hokmdarı, Atab?y ??ms?ddin Eld?nizin o?lu, s?rk?rd?. 1175-ci ild? Atab?y ??ms?ddin Eld?nizin olumund?n sonra taxt-taca sahib oldu. ^{[9] [10]}

Atab?y ??ms?ddin Eld?niz 1175-ci ilin oktyabr-noyabr aylarında v?fat etdi. Onun olum x?b?ri o zaman H?m?danda olan o?lu Cahan P?hl?vana yeti??nd? o, d?rhal Naxcıvana g?ldi, dovl?t x?zin?sini v? taxt-tacın ?mlakını, el?c? d? butun qo?unları oz n?zar?ti altına saldı. Eld?nizin siyas?tind?n narazı olan ?raq ?mirl?ri Cahan P?hl?vanın H?m?danı t?rk etm?sind?n istifad? ed?r?k, Sultan Arslan?ahı boyuk ordu il? Az?rbaycana hucum etm?y? t?hrik etdil?r, lakin Z?ncanda x?st?l?n?r?k, H?m?dana qayıdan sultan Arslan?ah, Cahan P?hl?vanı H?m?dana d?v?t edir, dovl?t idar?sini ona tap?ırdıqdan az sonra v?fat edir. M?nb?l?r onun Atab?y t?r?find?n z?h?rl?nm?sini d? t?sdiq edir. R?qibini aradan gotur?n atab?y, Arslan?ahın 7 ya?lı o?lu III To?rulu sultanlıq taxtına ?yl??dirir, ozu d? onun atab?yi olur. ^[11]

Bundan az sonra Cahan P?hl?van onun tabeliyind?n cıxmı? vassalı, Xuzistan hakimi Aydo?du ?imlanın cıxı?ını yatırmalı oldu. Cahan P?hl?vanın gond?rdiyi qo?un ?imlanın ordusunu m??lub edir, a?ır yaralanmı? ?imla ?sir alınır, iki gun sonra v?fat edir. Onun yerin? Xuzistan hakimi t?yin edilmi? o?lu ??r?f?ddin ?miran, Az?rbaycan atab?yin? tabe olmaq m?cburiyy?tind? qalır. ^[11]

Sultan III To?rulun Xuzistanda ya?ayan ?misi ?ahzad? M?h?mm?d sultanlı?ın taxt-tacına yegan? ciddi iddiacı idi, lakin onun hakimiyy?ti ?l? kecirm?k ucun gost?rdiyo butun silahlı c?hdl?r u?ursuzluqla n?tic?l?nir. Cahan P?hl?vandan asılı olan ?mirl?rd?n hec biri, o cuml?d?n t?qib olunan M?h?mm?din sı?ınacaq ist?diyi Xuzistan , Vasit, Fars hakiml?ri ?ahzad?y? yiy? durmur v? n?hay?t onu Az?rbaycan atab?yin? t?slim edirl?r. ^[11]

1177-ci ilin iyulunda Sultan III To?rulun adına sultanlı?ın tabeliyind? olan v? vassal asılılı?ında olan butun ?razil?rd? xutb? toxundu. ?traf ?mirl?ri onun hokmranlı?ını tanıdılar. Tabe olan hakiml?rd?n v? vassallardan hec biri buna etiraz etm?di. Sultanın adına pul k?sildi, onun s?r?ncamları d?rhal yerin? yetirildi. ^[11]

Atab?yin inzibatcılıq qabiliyy?ti v? t?l?bkarlı?ı dovl?t idar?cilik sisteminin h?r bir sah?sind? mohk?m qayda-qanunun yaranmasına s?b?b oldu. Hakimiyy?td? oldu?u 11 il ?rzind? dovl?t hec bir xarici mudaxil?y? m?ruz qalmadı. Cahan P?hl?vanın hakimiyy?t? ill?rind? gurcul?r onun t?l?bl?rini q?bul ed?r?k, sulh ba?ladılar. ??rq qon?usu ? xar?zm?ah T?ki?l? d? dostluq munasib?tl?ri yaranmı?dı. ^[12]

Cahan P?hl?van x?lif? ?l-Must?di, ist?rs? d? abbasi x?lif?l?ri arasında hokmdarlardan biri ?n-Nasirl? el? munasib?tl?r saxlayırdı ki, bu munasib?tl?r ona siyas?t yeritm?y? imkan verir, x?lif?nin onun dovl?tin daxili i?l?rin? qarı?masının qar?ısını alırdı. Atab?y Cahan P?hl?vanın ?n boyuk u?urlarından biri A?sunqur ?l-?hm?dilinin varisl?rinin ?lind? olan T?brizin Eld?nizl?r dovl?tinin ?razisin? birl??dirilm?si idi. Bel? ki, 1175-ci ilin yayında T?briz v? onun ?trafındakı yerl?rin hakimi Arslan Aba ibn A?sunqur v?fat etdikd?, Cahan P?hl?van Ruindej qalasını, daha sonra is? Mara?anı , Atab?yin qarda?ı Qızıl Arslan is? T?brizi muhasir? etmi?di. ?ld? edilmi? sazi? n?tic?sind? Cahan P?hl?van T?brizi alıb, iqta payı kimi qarda?ına verdi. Mara?a is?, razılı?a gor? ?vv?lki sahibl?rinin ? A?sunquril?rin ixtiyarında qaldı. ^[12]

Misirin v? Suriyanın hokmdarı, ?yyubil?r sulal?sinin banisi S?lah?ddin Yusifin boyuk f?allıq gost?rdiyi q?rb s?rh?dl?rind? asayi?i t?min etm?k atab?y Cahan P?hl?van d?f?l?rl? barı?dırıcı v? vasit?ci olmu?, himay?si altında olanlara h?rbi kom?k gost?rmi?di. M?h?mm?d Cahan P?hl?van 1186-cı ilin fevral-mart aylarında ?idd?tli qarın a?rılarına tutuldu, t?bibl?rin mualic?sin? baxmayaraq v?fat etdi. ^{[3] [12]}

M?h?mm?d Cahan P?hl?van 1186-cı ild? Momin? Xatun turb?sini in?a etdirmi?dir. H?mcinin onun hakimiyy?ti dovrund? Naxcıvan m?dr?s?si v? Atab?yl?r cum? m?scidini in?a edilmi?di. Onun dovrund? ?rd?bil , Naxcıvan , T?briz, Beyl?qan v? G?nc? ??h?rl?ri yuks?k inki?af etmi?di. Eld?nizl?rin sikk? sarayında adına bir cox dirh?ml?r z?rb olunmu?dur. Dirh?ml?rd?n bir nec?si Az?rbaycan Tarix Muzeyind? yerl??ir. Nizami G?nc?vinin ikinci poeması ? " Xosrov v? ?irin " v? " M?nsur v? M?rcan " dastanı M?h?mm?d Cahan P?hl?vana h?sr olunmu?dur.

1136-cı ild? ??ms?ddin Eld?niz t?r?find?n Arran , Az?rbaycan , ?irvan , Cib?l , H?m?dan , Gilan , Mazandaran , ?sfahan , Rey , Mosul , Kirman , Fars , Xuzistan , Axlat , ?rzurum v? Mara?a torpaqlarını ?hat? ed?n Eld?nizl?r yaxud Atab?yl?r dovl?ti yarandı. ??ms?ddin Eld?nizin dovrund? daxili v? xarici v?ziyy?t xeyli gucl?nmi?di. O, bir cox ?razil?ri oz hakimiyy?ti altına alma?ı bacarmı?dı. ?sfahandan ?irvan v? Gurcustana q?d?r uzanan ?razi onun hakimiyy?ti altına kecdi. Bununla da Eld?nizl?r dovl?tinin t???kkul prosesi ba?a catdı v? yaxın ??rqin qudr?tli dovl?tin? cevrildi. ^[13]

Cahan P?hl?van h?min sulal?nin banisi ??ms?ddin Eld?nizl? Momin? Xatunun o?ludur. Momin? Xatun S?lcuqlu sultanı II To?rulun h?yat yolda?ı olmu?dur. II To?ruldan Arslan adlı bir o?lu olan Xatun, 1135-ci ild? II To?rulun olumund?n sonra Momin? Xatun, hakimiyy?t? kec?n Sultan M?sudun gost?ri?i il? ??ms?ddin Eld?nizl? ail? h?yatı qurmu?dur. Cahan P?hl?van ?rd?bild? ^{[14] [15] [16]} anadan olmu?dur. ^[15] B?zi mu?llifl?r Cahan P?hl?vanın 1136-cı ild? anadan oldu?unu yazırlar. Tarixci Ziya Bunyadov is? " Az?rbaycan Atab?yl?r dovl?ti (1136?1225-ci ill?r) " adlı t?dqiqat ?s?rind? Cahan P?hl?vanın do?um tarixini 1137-ci il goturur. O, bunu 1160-cı ild? Eld?nizin Cahan P?hl?vanı ?mir hacibi t?yin ed?rk?n 23 ya?ının tamam olmaması il? ba?layır. ^[14]

O oz g?ncliyini h?rbi yuru? v? doyu?l?rd? kecirmi? v? erk?n ya?larından h?rbi i?i, h?mcinin dovl?t idar?ciliyini v? diplomatiya s?n?tini d? yax?ı m?nims?mi?dir. H?l? u?aq ya?larından o, c?ngav?r gucun? malik olması il? secilirdi. Bu gun? q?d?r d? xalq arasında atasının Novruz bayramları ??nlikl?rind? kecirdiyi gul?? yarı?larında onun h?mi?? qalib cıxması bar?d? ?fsan?l?r vardır. G?nc M?h?mm?d ust-ust? qoyulmu? dord mis t?b?q?sini, bir nec? nalı eyni zamanda ?li il? ?ym?yi, bir yumru?u il? okuzl? doyu?m?yi bacarırdı. Bu qeyri-adi quvv?sin? gor? onu el arasında " Cahan P?hl?van " adlandırırdılar. Bu ad " dunyanın p?hl?vanı " m?nasını verir. ^[13]

Eld?niz atab?y ^{[q 1]} adlanma?a ba?ladı, onun boyuk o?lu v? sultanın ana t?r?fd?n qarda?ı Nusr?t?ddin Cahan P?hl?van sultanın ?mir-hacibi oldu, ikinci o?lu Muz?ff?r?ddin Osman Qızıl Arslan is? sultan ordularının ali ba? komandanı ^{[q 2]} t?yin edildi. Eld?niz ozunun butun ?mirl?rini dovl?td? yuks?k v?zif?l?r? t?yin etdi. ^[17] Onun o?lu Nusr?t ?d-Din ?bu-B?kr d? qeyri-adi guc?-quvv?y? v? cevikliy? malik olmu?dur. O atası kimi c?ngav?r turnirl?rind? qalib g?lirdi. Mirondinin yazdı?ına gor?, " T?brizd? keciril?n yarı?da Qara M?lik adlı bir kasıb adam ona qalib g?lir. Bu hadis? tama?acıları o q?d?r heyr?tl?ndirir ki, Qara M?lik adı T?brizd?ki m?h?ll?l?rin birin? verilir, bu kasıb p?hl?vanın ozu is? na?ıl personajına cevrilir. " ^[14]

1160-cı ild? Eld?niz 8 ya?ı tamam olmamı? Cahan P?hl?vanı sultanın ?mir-hacibi t?yin etmi?di. Bir mudd?t sonra Cahan P?hl?van Rey hakimi ?nancın qızı ?nanc xatunla ail? h?yatı qurdu. Cahan P?hl?vanın dord o?lu v? bir nec? qızı olmu?dur. O?lanların adları Qutluq ?nanc Mahmud v? ?mir ?miran Om?r olmu?dur. Turk Kuteyb? Xatundan Nusr?t ?d-din ?bu B?kr, Zahid? xatun is? Ozb?k adlı o?lu dunyaya g?lmi?dir. Qızlarından C?laliyy?nin anası Zahid? xatun Naxcıvanda yerl???n ?linc? qalasının sahibi idi. Atab?yl?rin x?zin?si is? ?linc? qalasında yerl??irdi. ^{[3] [9] [14]}

Atab?y Eld?nizin olum x?b?ri onun o?lu M?h?mm?d P?hl?vana g?lib catark?n o, hacibl?r ?mri v?zif?sind? sultan qullu?unda idi v? onun i?l?rini idar? edirdi. O, sultan Arslan ?ahdan ehtiyat etdiyi ucun ata minib Az?rbaycana yola du?du, orada oz yerini tutdu. P?hl?van x?zin? ?mlakını ?l? kecirdi, atlı v? piyada qo?unlar topladı, oz yerind? qalmaqla hadis?l?rin gedi?atını v? onun huquqlarına dair sultanın munasib?tini gozl?m?y? ba?ladı. ??ms?ddin Eld?nizin olumund?n v? M?h?mm?d P?hl?vanın getm?sind?n sonra ?mirl?r sultanın yanına g?l?r?k ona coxlu v?sait g?tirdil?r. Sonra is? sultan Az?rbaycanı M?h?mm?d P?hl?vandan almaq ucun yuru?? hazırla?ma?a ba?ladı. O, ?raq qo?unları il? birlikd? H?m?dana g?ldi. Burada guclu qo?un yı?dıqdan sonra Az?rbaycana yola du?du. ^[18]

?mirl?r sultanı Az?rbaycanı tutma?a h?v?sl?ndir?r?k, ona bildirirdil?r: " ?g?r s?n Az?rbaycanı azad ets?n v? inandı?ın adamlardan birini oraya hakim qoysan, bundan sonra s?n H?m?dana qayıdar, oradan da Ba?dada gedib oranı ?l? kecir?rs?n. Axı s?n? m?lukun Mosul hakimi Qutb?ddin M?udud Z?ngi tabedir v? s?n? qulluq etm?y? g?l?c?k. ?g?r s?n Ba?dadı ?l? kecir?rs?ns? v? xilaf?t minb?rind?n s?nin adına xutb? toxunarsa, bundan sonra olk?nin ufuqu s?nin ucun r?qib v? ya?ılardan bird?f?lik t?mizl?nmi? olar. " ^[18]

Onlarla razıla?araq muharib?y? hazırla?an sultan Arslan ?ah, Z?ncan ??h?rin? yola du?du, lakin burada a?ır x?st?liy? tutuldu. Sultan ??h?rd? qalıb sa?almasını gozl?yirdi, lakin x?st?lik gucl?nm?kd? idi. Sultan ?mr etdi ki, onu H?m?dana aparsınlar. Qo?unlar onu H?m?dana apardılar, Arslan ?ah, Cahan P?hl?vanı paytaxta d?v?t edir, onunla barı?ır, dovl?tin idar?sini ona tap?ırdıqdan az sonra v?fat etdi. Atab?y Eld?nizin olumund?n t?xminin 2 ay sonra v?fat etdi. Sultan Rukn?ddin To?rul m?zarlı?ına g?tiril?r?k, atasının m?zarı yanında d?fn edildi. Onun olumu haqqında butun olk?y? x?b?r verildi. Arslan ?ahın olumu il? ?laq?dar ?mad ?d-Din ?l-?sfahani yazır: " Deyirl?r ki, P?hl?van onu z?h?rl?yib. Cunki onun bundan sonra sa? qalmasını dovl?t ucun faydalı bilm?yib. " Buna baxmayaraq, ara?dırıcıların bir coxu sultan Arslan ?ahın atab?y t?r?find?n z?h?rl?nm?sin? ?ubh? il? yana?ırlar. ^[11]

Lakin bu m?s?l? bir nec? il kecdikd?n sonra, sultan II To?rula qar?ı hazırlanmı? sui-q?sd ba? tutmadıqda t?sdiq olundu. ?stintaq zamanı sui-q?sdcil?rind?n biri te?tdar Qutluq bel? ifad? verir: " ?la ?d Dovl?t atab?y M?h?mm?din razılı?ı il? m?n? 10 min dinar verildi, m?n d? [sultanın yuyundu?u] hamama z?h?rl?nmi? ??rb?t g?tirdim v? s?nin atana verdim. " R?qibini aradan gotur?n Atab?y, Arslan ?ahın 7 ya?lı o?lu III To?rulu 1177-ci ild? sultanlıq taxtında ?yl??dirir, ozu d? onun atab?yi olur. ^[19]

Butun bunlardan sonra Atab?y vaxtil? xilaf?tin hucum niyy?tl?ri qar?ısını alma?a qadir quvv?y? malik, atab?y ??ms?ddin Eld?nizin daima qo?unla yardım gost?rdiy, indi is? ayrılıb must?qill??mi? vassal ? Xuzistan hakimi Ay-Do?du ?imlanı sakitl??dirm?li oldu. ^[20]

Sultan Arslan ?ah v? h?l? d? Az?rbaycanda olan Cahan P?hl?van arasındakı munasib?tl?rin qeyri-mu?yy?nliyind?n istifad? ed?n ?imla xilaf?tin ?razisin? soxulur v? qo?unla N?hav?nd? yaxınla?ır. O, bu ??h?ri v? vilay?ti oz torpaqlarına qatmaq arzusunda idi, lakin atab?y bu planlarında ona manecilik tor?dirdi. ??h?r sakinl?ri Atab?y Cahan P?hl?vanın yanına qasid gond?rib, ?imlanın hucumunun qar?ısını almaq ucun ondan yardım ist?dil?r. Atab?yin quvv?l?ri z?ifl?yir v? ?imlanın qo?unu N?hav?nd? tamamil? yaxınla?ırdı. ??h?r mohk?m mudafi? olunurdu, onu bird?n ?l? kecirm?k c?tin idi. Bunu gor?n ?imlanın qarda?ı hiyl?y? ?l atdı v? ??h?r ?halisi bu hiyl?y? inanaraq ??h?r darvazasını acırlar, ?imlanın qo?unu ??h?r? uz tutur. Onun qo?unu N?hav?ndi qar?t edib gedirl?r. ^[21]

Bir mudd?t sonra ?imla qo?unla yenid?n x?lif? ?l Must?dinin hakimiyy?ti altınsa olan ?raziy? uz tutdu. O, Az?rbaycan atab?yl?rind?n vassal asılılı?ı olan turkm?n-?f?arların m?sk?nl?rin? hucum edir. Bunun uz?rin? turkm?nl?r Cahan P?hl?vandan kom?k ist?dil?r. Boyuk bir ordu il? ?imlanın uz?rin? h?r?k?t ed?n Atab?y P?hl?van meydana g?l?n Karmasin yaxınlı?ındakı doyu?d? qalib g?ldi. ?imla doyu? sırasında vurularaq oxla yaralandı, o?lu v? bacısı o?lu il? birlikd? ?sir du?du. Doyu?d?n bir nec? gun sonra ?imla aldı?ı ox yarası n?tic?sind? v?fat etdi. Onun yerin? Xuzistan hakimiyy?tin? o?lu ??raf?ddin ?miran cıxdı. ^{[22] [23]}

O zaman Xuzistanda ya?ayan v? sultanlı?ın taxt tacı iddiasınsa olan Sultan III To?rulun ?misi ?ahzad? M?h?mm?d dovl?tin ?min-amanlı?ı ucun t?hluk? tor?dirdi. Arslan ?ahın olum x?b?rini e?id?n kimi ?ahzad? M?h?mm?d ??raf?ddin ?mirandan ?sfahan uz?rin? hucuma kecm?yi t?l?b edir, lakin bu yaxınlarda Cahan P?hl?vanın qo?unları t?r?find?n m??lubiyy?t? u?ramı? ??raf?ddin ?miran M?h?mm?d? m?ktub yazır. ^[20] ?l-Huseyni ozunun " ?xbar ?d-dovl? ?s-S?lcuqiyy? " kitabında bu m?ktubla ba?lı yazır:

Sultan Arslan ?ahın olumunu e?itdikd?, onun atab?yi, Xuzistan hakimi v? vilay?tind?ki qo?unların ba?cısı olan ??raf?ddin ?miran ibn ?imlid?n onunla birlikd? ?raq uz?rin? yurum?yi t?l?b etdi. O is? soyl?di: - M?n atab?y P?hl?vanla t?kb?t?k, s?nsiz doyu?ub s?ni qoruya bilm?r?m. Bir az qabaq m?nim atam Karmisind? doyu?mu?du ancaq o, atama ustun g?lib atamı oldurmu?du. ?ndi is? ?raqın Arranın, Az?rbaycanın qo?unları onunladır v? onların sayı 50 min atlıdan coxdur. S?n t?klikd? ?sfahana get, b?lk? d? sultan qo?unları s?nin g?lm?yini bildikd?, onların bir hiss?si s?nin t?r?fin? kec?c?k. Bu s?n? mu?yy?s?r olsa, m?n ?limd? olan qo?unlarını birlikd? s?nin qullu?una g?l?r?m. [24]

Onun sozl?rind?n sonra malik M?h?mm?d ?sfahana yola du?ub oraya g?ldi. Oranın butun cani?inl?ri ona qo?uldu. H?m?danda ?l Qav?ut ibn Kaymaz ?l-H?r?m? da onunla birl??di v? bel?likl? o, ?sfahanda min? yaxın atlı doyu?cu topladı. Atab?y P?hl?van H?m?dana g?lib cıxdıqda, oz doyu?cul?ri il? ?sfahana yola du??r?k M?h?mm?din uz?rin? yeridi. ^[24]

Malik M?h?mm?d v? onunla olan qo?unlar doyu?du m??lub olub Xuzistana uz tutdular, lakin oranın hakimi onun Xuzistanda qalmasına icaz? verm?di. Bundan sonra o, ?iraza atab?y Z?nginin yanına ged?r?k onunla qaldı. Atab?y P?hl?van bunu e?idib Z?ngiy? m?ktub gond?rdi. M?ktubda yazılırdı: " ?g?r s?n malik M?h?mm?di qaravol altında sultanın ixtiyarına gond?rm?s?n, m?n s?nin ustun? g?l?c?m, ancaq s?n m?niml? doyu?? girs?n, axı m?hv olacaqsan! M?nd?n qacmaq ist?s?n bu s?nin ucun d?, s?nin olk?n ucun d? olum olacaqdır." ^[24]

Bel? olduqda, atab?y Z?ngi M?h?mm?di tutub onu sultan To?rula gond?rdi. Atab?y P?hl?van onu alıb, S?rcahan qalasına saldı v? bundan sonra hec k?s onun haqqında m?lumat ala bilm?di. Olk? atab?y P?hl?van ucun r?qibl?rd?n t?mizl?ndi v? o, dovl?tin taxt-tacına sahib durdu. ^[24]

Qarda?ı Qızıl Arslanı Az?rbaycan v? Arranın cani?ini t?yin edib, atab?y Cahan P?hl?van H?m?dana yola du?ur, oradan tabeliyind? olan butun torpaqların hakiml?rin? m?ktub gond?rib Sultan Rukn ?d-Din III To?rulun adına xutb? oxunmasını t?l?b edir. ?l Huseyni bildirir ki, " hakiml?rin hamısı razılıq verdi v? sultanın adı il? xutb?l?r Mosul v? onun mahallarında, Erm?nistanda , Xilatda, ?randa v? onun mahallarında v? butun Xuzistanda oxunma?a ba?ladı. " Butun orta ?sr mu?llifl?ri bel? bir c?h?td?n eyni fikird? idil?r ki, " m?rk?zi hakimiyy?tin mohk?ml?ndirilm?sin? yalnız Cahan P?hl?van boyuk quvv? s?rf edirdi. o, ita?t etm?y?n ?mirl?ri, xususil? ?ran ?raqının ?mirl?rini sakitl??dirir, f?rsiz qo?un ba?cılarını v? m?murları v?zif?d?n cıxarır. Onları ozun? sadiq adamlarla ?v?z edirdi. ?n vacib dovl?t v?zif?l?rin? 70-? yaxın ??xsi m?mlukl?rini t?yin edir v? onları ozun? daha da yaxınla?dırmaq ucun h?r birin? iqta payı kimi h?r hansı bir ?yal?ti v? ??h?ri ayırırdı. " ^[25]

Atab?y P?hl?van Mara?a atab?yi Arslan-Aba ibn A?sunqurun 1175-ci ild?ki v?fatından istifad? edib onun torpaqlarını ?lin? kecirm?k ucun h?r?k?t? ba?ladı v? t?zlikl? Mara?a muhasir?y? alındı. Eyni zamanda Arran v? Az?rbaycan hakimi qarda?ı Qızıl Arslan da T?briz? hucum etdi. Mara?a ??h?rinin qaziul-quzatı ^{[q 3]} S?dr?ddin il? ba?lanan sulh muqavil?sin? gor? Mara?a, Ruindej qalası A?sunquril?r? verilm?k ??rti il? Mara?a atab?yl?rinin dig?r torpaqları Eld?nizlil?rin ?lin? kecdi. Arran v? Az?rbaycan hakimi Qızıl Arslan bunun uz?rin? oz iqam?tgahını Naxcıvandan T?briz? kocurdu. ^[22]

1177-ci ilin iyulunda soltanlı?ın tabeliyind? v? vassal asılılı?ında olan butun torpaqlarında 7 ya?lı III To?rulun adına xutb? oxundu. Dovl?t hakimiyy?ti soltanlı?ın butun i?l?rini idar? ed?n Cahan P?hl?vanın ?lin? kecdi. Tabe olan hakiml?rd?n v? vassallardan hec biri buna etiraz etm?di, cunki o dovrun mu?llifl?ri bildirirdil?r ki, " butun hakiml?r P?hl?vandan qorxurdular. " Soltanın adına pul k?sildi, onun s?r?ncamları d?rhal yerin? yetirilirdi. ^[11]

Atab?yin inzibatcılıq qabiliyy?ti v? amansız t?l?bkarlı?ı dovl?t idar?cilik sisteminin h?r bir sah?sind? mohk?m qayda-qanunun yaranmasına s?b?b oldu. Hakimiyy?td? oldu?u 10 il mudd?tind? dovl?t hec bir xarici mudaxil?y? m?ruz qalmadı. Cahan P?hl?vanın hakimiyy?ti ill?rind? gurcul?r onun t?l?bl?rini q?bul ed?r?k, sulh ba?ladılar. ^[12]

Atab?y hakimiyy?ti mohk?ml?ndikd?n az sonra onunla xar?zm?ah T?ki? arasında dostluq munasib?tl?ri yarandı. Xar?zm?ah T?ki?in ?l-in?a divanının ba?cısı B?ha?ddin M?h?mm?d ?l-Ba?dadinin XIII ?srin ?vv?ll?rind? t?rtib etdiyi r?smi saray s?n?dl?ri toplusunda Xar?zm?ahın " boyuk atab?y ??ms-?d-Dovl? v?d-Din, ?raqın P?hl?vanına " yazdı?ı dord m?ktub saxlanılır. M?ktublarda Xar?zm?ahın Atab?yl? sulh munasib?tl?ri yaratmaq arzusu ifad? olunur. ^[26]

1181-ci ilin may ayında yazılmı? m?ktubda h?r iki dovl?t arasında qar?ılıqlı s?firlik yaratmaq arzusunun ?h?miyy?ti v? Xar?zm?ah qo?unlarının Xorasana hucumu bar?sind? uzrxahlı?ı qeyd olunur. M?ktubda ?lav? edilir ki, " bundan sonra ixtilaf? s?b?b olan bu cur hadis?l?r h?mi??lik oradan qaldırılacaqdır. " ^[26] 1181-ci ilin avqustunda Xar?zm?ahın s?firi ?mir R??id?ddinl? atab?y? gond?rdiyi ikinci m?ktubunda qeyd olunur ki, " atab?y? ba?ı?lanmı? ?unqar caparla gond?rilib, ?lah?zr?t pad?ahın s?firliyinin azalması t?saduf do?urur, boyuk m?ktublar mubadil?sinin arasının k?sildiyi narahatlıq tor?dir v? hec olmazsa bir d?f? goru?m?k imkanı olması x?zayi-al?mdir. " ^[26]

1181-ci ilin oktyabrında yazılmı? ucuncu m?ktubunda Xar?zm?ah bildirir ki, " Xar?zmin atab?yin paytaxtından uzaqlı?ı munt?z?m m?ktubla?ma?a imkan vermir, lakin m?n atab?yin yuks?k m?clisind? ba? ver?n butun hadis?l?rd?n daima x?b?rdaram. Dovl?tl?r arasındakı s?rh?dl?rd? sakitlikdir v? atab?yin dovl?tind? olan c?tinlikl?r yava?-yava? aradan qaldırılır. " ^[27] Xar?zm?ah iki dovl?t arasında yaradılmı? birliy? gor? atab?y? oz minn?tdarlı?ını bildirir v? ?mir S?lah?ddin? gond?rdiyi m?ktuba gor? t???kkur edir. Xar?zm?ah atab?yin s?firini oz yanında ona gor? saxlayır ki, onun sohb?tl?ri ?ahı sevindirir. S?firin Xar?zm?ahla ?laq?si gost?rir ki, atab?yl? Xar?zm?ah dostdur. ^[27]

1182-ci ilin noyabrında Atab?y? yazdı?ı dorduncu m?ktubunda Xar?zm?ah az-az m?ktubla?dıqları v? s?firl?rin gec-gec gond?rilm?si ucun uzr ist?yir v? yazır ki, " bu, hec d? bizim aramızdakı dostlu?un azalmasına s?b?b ola bilm?z, ?ksin?, dostlu?umuz daha da mohk?ml?nir. " ^[27] Xar?zm?ah atab?yd?n gond?rdiyi h?diyy?l?rin q?bul olunmasını xahi? edir, bildirir ki, " cunki bu h?diyy?l?r s?mimi q?lbd?n gond?rilmi?dir v? umid varam ki, bizim aramız ?adlıq yolu il? h?r zaman acıq olacaq, etibarsızlıq yolu il? ba?lanacaqdır. " ^[27]

Atab?y Cahan P?hl?vanın xarici siyas?tind? ?n c?tin probleml?rd?n biri dovl?tin q?rb s?rh?dl?rind? asayi?i t?min etm?k idi. M?s?l?nin mur?kk?bliyi ondan ibar?t idi ki, ?l-C?zir? v? ?imali Anatoliya vilay?tl?rind? Misir v? Suriyanın m??hur hakimi S?lah?ddin Yusif f?aliyy?t gost?rirdi. Bu s?b?bd?n Cahan P?hl?van qon?u hakiml?r? daima t?zyiq gost?rir, mubahis?li m?s?l?l?rd? ?ks?r hallarda barı?dırıcı v? vasit?ci rolunda cıxı? edir, himay?sind? olanlara h?rbi yardım gost?rirdi. ^[28]

Cahan P?hl?van dovrund? xilaf?t il? munasib?tl?r cox z?if olmu?dur. Atab?y Eld?niz ozund?n ?vv?lki ?raq hakiml?rind?n f?rqli olaraq Ba?dad v? ?traf ?razil?rd? Abbasi x?lif?l?rinin oz?rk idar?sin? hec bir zaman mudaxil? etm?mi? v? xilaf?tl?r arasındakı munasib?tl?ri ?slam dunyasının ?n yuks?k dini m?qamına horm?t c?rciv?sind? qurmu?dur. 1180-ci ild? Abbası xilaf?si ?l-Must?zi Bi?mrillah v?fat etdi. Onun yerin? o?lu ?n Nasir Lidinillah kecdi. Xilaf?t d?yi?ikliyi uz?rin? Ba?dadın ?eyxl?r-?eyxi ^{[q 4]} S?dr?ddin Atab?y P?hl?vana bir elci gond?rib yeni x?lif?y? bi?t edilm?sini ist?di. Ancaq P?hl?van onun bu m?ktubuna ?h?miyy?t verm?yinc? S?dr?ddin oz ?sg?rl?rin? xitab?n bu cur dedi: " Atab?y P?hl?van, ?mirul-Momun? bi?t etm?dikc?, siz d? ona ita?t etm?k m?cburiyy?tind? deyilsiniz, h?tta onu ?mirlikd?n uzaqla?dırıb, onunla muharib? aparmanız lazımdır. " ^[29] Bunun uz?rin? Atab?y Cahan P?hl?van x?lif?y? bel? bir m?ktub gond?rdi: " ?g?r x?lif? imamdırsa, onun daimi m???uliyy?ti namaz qılmaq, saleh ?m?l i?l?m?k olmalıdır. Cunki dinin ?sası v? i?l?rin ?n goz?li namazdır. Onun bu sah?d? ?ld? etdiyi ustunluk xalqın gozund? numun?vi olmasına kifay?tdir. Allah qatında h?qiqi padi?ahlıq budur. X?lif?nin dunya padi?ahınıb i?in? qarı?masının hec bir ?h?miyy?ti yoxdur. Dunya i?l?rini sultana buraxmaq lazımdır. " M?h?mm?d Cahan P?hl?vanın xilaf?t? munasib?ti klassik turk hakimiyy?t anlayı?ının bir numun?sidir. ^[30]

1182-ci ilin noyabrında S?lah?ddin ?yyubi Mosul v? ??r?f vilay?tl?rini tutmaq ucun yuru?? ba?ladı. Z?man?sinin hakim v? ?mirl?ri bu i?d?n c?kinm?yi ona m?sl?h?t gorm?l?rin? baxmayaraq, o, Mosulu muhasir?y? alır. S?lah?ddinin gozl?m?yi halda, Mosulun hakimi atab?y ?zz?ddin I M?sud v? onun naibi Mucahid?ddin Qaymaz mudafi?y? cox yax?ı hazırla?mı?dılar. ?zz?ddin I M?sud qızı B?had?ddin ibn ??ddadı Ba?dada gond?rib x?lif?d?n xahi? edir ki, S?lah?ddini Mosuldan cıxması ucun razı salsın. X?lif? oz s?firi vasit?sil? S?lah?ddin? sulh muqavil?si ba?lamaq ?mrini verir. S?lah?ddin sulh? bir ??rtl? razıla?ır ki, H?l?b ??h?rini ona versinl?r. ?zz?ddin M?sud id? bu ??rti q?bul etmir. Bundan sonra Mosula atab?y Cahan P?hl?van v? Xilatın hakimi ?ah?rnan M?h?mm?d ibn ?brahim Sokm?nin s?firl?ri g?lir v? S?lah?ddin? sulh ba?lamaq ?mrini catdırırlar. X?lif? v? Cahan P?hl?vanın adından S?lah?ddin? bildirirl?r ki, onun F?rat cayından qar?ı t?r?f? kecm?y? huququ yoxdur, cunki bu torpaqlar ?zz?ddin M?suda m?nsubdur. ?ks t?qdird? ?zz?ddin? h?m Cahan P?hl?van, h?m d? butun mus?lman hakiml?ri yardım gost?r?c?kl?r. S?lah?ddin q?z?bl?n?r?k yerli hakiml?r? bildirir ki, " M?n siz? gost?r?r?m! Sizinl? i?imi bitir?n kimi Cahan P?hl?vana qar?ı cıxaca?am! " ^{[31] [32]}

1183-cu ilin noyabrında ?zz?ddin I M?sud oz naibi ? olk?nin hakimi Mucahid?ddin Qaymazı h?bs etdirir. Vassak hakiml?r Mucahid?ddind?n c?kinir v? Mosul atab?yl?rl?rinin x?zin?sin? vergini munt?z?m verirdil?r. Mucahid?ddin h?bs olunandan sonra is? verginin arası k?sildi. Olk?d? i?ti?a?lar ba? verdi. Bundan istifad? ed?n x?lif? ?n-Nasir Dakuku i??al etdi. S?lah?ddin is? ?zz?ddin I M?sudun kecmi? vassalları arasında ozun? mutt?fiql?r tapır. ^[28]

Mucahidd?din Qaymaz 1184-cu ilin may ayında Cahan P?hl?vanın kom?yi say?sind? h?bsd?n azad olundu. Bundan sonra o, S?lah?ddin? qar?ı yardım ucun Cahan P?hl?van, el?c? d? Qızıl Arslanın yanına gedir. ?vv?lc?, onu Az?rbaycan hakimi Qızıl Arslan q?bul edir v? qarda?ının yanına buraxmayaraq bildirir ki, " Onun ver?c?yi h?r ?eyi s?n m?nd?n ala bil?rs?n! " Qızıl Arslan ona 3000 atlı verir v? Mucahid?ddin, Mosul atab?yind?n uz dond?rmi? ?rbil hakimini muhasir?y? alır. ?rbil? ged?n yol boyu Qızıl Arslanın atlıları ya?ayı? m?nt?q?l?rini viran qoyur, ?halini qar?t edir. Mucahid?ddin is? bunun qar?ısını ala bilmirdi. ?rbilin hakimi Zeyn?ddin Yusif qo?un d?st?sinin uz?rin? hucum c?kib, qo?unu m??lub edir. ^[28]

?yyubi 1185-ci ilin aprelind? Mosulu muhasir?y? aldı. Ancaq tam bu vaxt ?rm?n?ahlardan II Sokm?nin 10 iyul 1185-ci ild? v?fat x?b?rini e?id?n S?lah?ddin ?yyubi muhasir?ni dayandırıb Axlat istiqam?tind? h?r?k?t? kecdi. ?yyubinin g?li?in? q?d?r Axlatda ?rm?n?ahların ba?ına kec?n Seyf?ddin b?y Teymur kom?k ucun P?hl?vana muraci?t etdi. H?m Mosul, h?m d? Axlatdakı v?ziyy?ti hesaba qatan Atab?y P?hl?van t?cili olaraq ??rqi Anadolu istiqam?tind? h?r?k?t? kecdi. Atab?yin kom?y? g?lm?si il? quvv?l?r f?rqinin ?leyhin? oldu?unu ba?a du??n S?lah?ddin geri c?kildi. ^[31]

1185-ci Cahan P?hl?vanın vassalı, Xilatın hakimi N?sir?ddin M?h?mm?d ibn ?brahim II Sokm?nin olumund?n sonra m?mluku Seyf?ddin b?y Teymur ?lin? kecirdi. II Sokm?nin v?ziri M?cd?ddin ibn ?l-Muv?ff?q ba?da olmaqla Xilatın ?yanları ? m?mlukun r?qibl?ri S?lah?ddin? muraci?tl? Xilatın Teymurdan geri alınmasını xahi? etdil?r. S?lah?ddin bu t?klifi q?bul etdi v? Xilata qo?un gond?rdi. K??fiyyat m?qs?di il? f?qih ?sa Xilata elci gond?rildi. II Sokm?nin v?ziri ona bildirdi ki, " Seyf?ddin b?y Teymur v? P?hl?vanın qızı II Sokm?nin h?yat yolda?ı Xilat qalasındadırlar, b?lk? P?hl?van da buraya g?ldi. " Lakin hec bir n?tic? ?ld? etm?d?n geri qayıtdı. ^[28]

Tezlikl? atab?y Cahan P?hl?van da himay?sind? olan torpaqların qorunması adı il? Az?rbaycan, H?m?dan v? T?briz qo?unu il? Xilata ozunu catdırdı. Atab?yin qo?unları ??h?rin ??rqind? movqe tutdular. Cahan P?hl?van S?lah?ddin? m?ktub yazaraq bildirdi: " Bu olk? m?nim qızıma m?nsubdur v? o, hazırda qaladadır. M?nim m?sl?h?tim budur: qoy aramızda olan dostluq munasib?ti ?vv?lki kimi qalsın v? davam etdirilsin. " Bundan sonra S?lah?ddin ?l-C?zir?y?, P?hl?van is? oz olk?sin? qayıdtdılar. Seyf?ddin b?y Teymur Atab?y? pul v? h?diyy?l?r gond?rdi v? Xilatda Cahan P?hl?vanın adı il? xutb? oxunma?a ba?landı. ^[33]

S?lah?ddin Yusif v? Cahan P?hl?van h?l? Xilat hasarlarının yaxınlı?ında yerl??diyi vaxt S?lah?ddin Atab?y? muraci?tl? xahi? edir ki, " Q?zvin , Bistam v? D?mqan vilay?tl?rind? olan idmailil?rin qalalarını muhasir?y? alıb tutmaq ucun " onun qo?unlarının Atab?yl?r dovl?ti ?razisind?n kecm?sin? icaz? versin. Atab?y bir q?d?r fikirl??dikd?n sonra ona r?dd cavabı verir v? ehtiyatla h?r?k?t ed?r?k S?lah?ddinl? muharib?y? hazırla?ır, lakin i? muharib?y? g?lib catmır. ^[33]

Hadis?l?r ?snasında Atab?y Cahan P?hl?vanı ?idd?tli qarın a?rıları tutdu. ?mr etdiki onu, T?b?r?k qalasına, H?m?dana aparsınlar. Buradakı gork?mli t?bibl?rin s?yl?rin? baxmayaraq, Cahan P?hl?van 1186-cı ilin fevral v? ya mart aylarında, 50 ya?ında v?fat etdi. Onun olumu indiki dovrd? d? mu?mmalı olaraq qalır. Onun bu q?d?r erk?n v?fatı sui-q?sd m?s?l?sini d? meydana g?tirm?kd?dir, lakin bu haqda m?lumatlar qarı?ıq oldu?undan, q?ti movqe tutmaq cox c?tindir. ^[3]

Cahan P?hl?van olumund?n ?vv?l oz ovladları arasında hakimiyy?ti bolu?durmu?du. Az?rbaycan v? Arranın idar?sini o?lu ?bu B?kr? tap?ırmı?, qarda?ı Qızıl Arslanı da onun atab?yi t?yin etmi?di. Rey , ?sfahan v? ?c?m ?raqının idar?si Qutluq ?nanc il? ?mir ?miran Om?r? , H?m?danı is? Ozb?y? vermi?di. ^[34] Lakin atab?yin q?fil olumu onun qoydu?u qayda-qanunu pozdu. Varisi Qızıl Arslan yalnız sultan III To?rulun deyil, el?c? d? qarda?ının dul h?yat yolda?ı ?nanc xatunun v? onun ?raq S?lcuq ?mirl?ri arasındakı t?r?fdarlarının muqavim?tl?ri il? uzl??m?li oldu. ^{[34] [35]}

Atab?y Cahan P?hl?vanın olum x?b?rini bir mudd?t gizli tutan h?yat yolda?ı ?nanc Xatun ?mirl?rl? d?f?l?rl? goru??r?k hakimiyy?t? o?lanlarından birinin kecm?sin? calı?sa da onun bu c?hdl?ri u?ursuz oldu. ?mirl?r atab?y ?l-?z?m m?qamında Qızıl Arslanı gorm?k ist?dikl?rini dil? g?tirdil?r. ?mirl?rin bu goru?u qar?ısında car?siz qalan sultan III To?rul da Qızıl Arslana bir f?rman gond?r?r?k onu atab?y elan etdi. H?m?dana g?l?n Qızıl Arslan atab?ylik taxtına oturdu. ^[36]

1175-ci ild? Eld?nizl?r dovl?tinin I boyuk atab?yi ??ms?ddin Eld?nizin h?yat yolda?ı Momin? Xatunun olumund?n sonra Eld?niz Momin? Xatunun ??r?fin? bir turb? tikdirm?yi q?rara alır, lakin ??ms?ddin Eld?nizin 1175-ci ilin oktyabr-noyabr aylarında v?fatından sonra onun bu ist?yi yarımcıq qalır. ^[37] M?h?mm?d Cahan P?hl?van bu ist?k uz?rin? Eld?niz dovrunun memarlı?ına daxil olan, ?n boyuk m?d?niyy?t numun?l?rind?n biri, ?c?mi ?bub?kr o?lu t?r?find?n 1186-cı ild? Naxcıvan ??h?rinin q?rb hiss?sind? ucaldılan Momun? Xatun turb?sini in?a etdirir. ^[38]

Turb?nin uca govd?sini yuxarıda qapayan yazıda ? abid?nin ba? kitab?sind? bu yazı h?kk olunmu?dur:

M?rh?m?tli v? r?hmli Allahın adı il?! Bu m?qb?r?ni dunyanın ?dal?tli hokmdarı, ?z?m?tli, qalib ??ms?ddin, Nusr?t ?l-?slam v?l-muslim Cahan P?hl?van atab?y ?bu C?f?r M?h?mm?d ibn Atab?y Eld?niz dunyanın v? dinin boyukluyu, islamın v? mus?lmanların paklı?ı Momin? Xatun [xatirin?] h?r ?eyd?n yuks?k Allah ona r?hm etsin! Be? yuz s?ks?n ikinci ilin m?h?rr?m ayında tikilm?sini ?mr etdi. [39] [40]

Turb?nin hundurluyu vaxtil? t?qrib?n 35 metr? q?d?r olmu?dur, lakin z?man?miz?d?k g?lib catan hiss?si 26 metrdir. Binan s?thin? ba?dan-ba?a muxt?lif nov naxı?lar vurulmu?dur. Turb?nin 10 gu??si bir birini t?krarlanmayan mur?kk?b h?nd?si naxı?larla i?l?nmi?dir. Az?rbaycan memarlı?ının nadir v? unikal abid?l?rind?n biri olan Momin? Xatun turb?si " Naxcıvan m?qb?r?l?ri " t?rkibind? 30 sentyabr 1998-ci ild?n UNESCO -nun T?cili Qorunmaya Ehtiyacı olan Maddi-M?d?ni ?rsin ?lkin siyahısına daxil edilmi?dir. ^{[41] [42]}

Monumental v? ?z?m?tli bir tikinti olan Momin? Xatun turb?si Naxcıvana g?l?n s?yyah v? aliml?rin diqq?tini ozun? c?lb etmi?dir. Bu abid? bir cox ?s?rl?rd? d? oz ?ksini tapmı?dır. H?l? XIX ?srin ?vv?ll?rind? Naxcıvana g?lmi? fransız s?yyah Dyubua de-Monlete abid?y? diqq?t yetirmi? v? onun kitab?l?rinin sur?tini cıxarmı?, Peterburqa , ??rq?unas Fren? gond?rmi?dir. Abid? il? h?mcinin Xanıkov, ?r. De-Lyafya v? ba?qa alim, ??rq?unas v? s?yyahlar maraqlanmı?, bu abid? haqqında qeydl?rini d?rc etdirmi?dil?r. ^[41]

Momin? Xatun turb?si iki hiss?lidir. Yeraltı hiss?d?n v? yerustu qur?udan ibar?tdir. Yerustu hiss?nin gorunu?u planda onbucaqlı, daxili gorunu?u is? dair?vidir. M?qb?r?nin yerustu hiss?si uc c?rg? qırmızı tuf parcalarından duz?ldilmi? mohk?m kursuluk uz?rind? ucaldılmı?dır. Bina bi?mi? k?rpicd?n horulmu?dur, onun butun s?thini ort?n pilt?l?rin uz?ri k?rpicd?n duz?ldilmi? ornamentl?, b?zi yerl?rd? is? mavi mina il? b?z?ldilmi?dir. Turb?nin butun s?thi uz?rind? b?z?kli ta?lar var. Ta?lar uz?rind? " V?-?llahu ?kb?r " ^{[q 5]} sozl?ri yazılmı?dır. ^{[41] [43]}

Az?rbaycanın ?n boyuk iqtisadi, siyasi v? m?d?ni m?rk?zl?ri olan ?amaxı , Bakı , G?nc? , Naxcıvan , Beyl?qan , T?briz , Mara?a , Urmiya v? dig?r ??h?rl?rd? muxt?lif s?ciyy?li abid?l?r in?a edildi. Orta ?sr Az?rbaycan memarlı?ının inki?afını mu?yy?nl??dir?n 3 ?sas uslub istiqam?tini ?ks etdir?n ?irvan-Ab?eron, Naxcıvan-Mara?a v? Arran memarlıq m?kt?bl?ri t???kkul tapmı?dılar. Bu m?kt?bl?rin uslub istiqam?tind? lokal c?h?tl?r, o cuml?d?n regionun etnik v? sosial qurulu?u h?lledici rol oynayırdı. Cahan P?hl?vanın dovrund? ??h?rl?rd? xeyli inki?af goz? carpırdı. ^[44]

M?h?mm?d Cahan P?hl?van dovrund? in?a edilmi? memarlıq abid?l?rind?n biri d? Naxcıvan m?dr?s?sidir . M?dr?s? ??ms?ddin Eld?niz t?r?find?n tikil?n Atab?yl?r Memarlıq Kompleksinin n?zdind? tikilmi?dir. Naxcıvan ??h?ri Az?rbaycanda m?kt?b v? m?dr?s?l?rin yarandı?ı ilk m?rk?zl?rd?n biri olmu?dur. Bolg?nin ?n q?dim ??h?ri, elm, t?hsil v? m?d?niyy?t m?rk?zi olmaq etibaril? orada ilk m?kt?b v? m?dr?s?l?rin yaranması t?bii hal idi. XI - XII ?srl?rd? Naxcıvan ??h?ri haqqında b?hs ed?n mu?llifl?rin ?s?rl?rind? Naxcıvanda m?dr?s?l?rin olması haqqında qısa m?lumatlara rast g?linir. ^[45]

Naxcıvan m?dr?s?sinin qabaq ta?ının yuxarı hiss?sind? bu cur sozl?r yazılmı?dır: " Dunyanın ?dal?tli v? ?n ulu hokmdarı atab?y ?n ulu hokmdarı atab?y ?bu C?f?r M?h?mm?d ibn Atab?y Eld?niz ? Allah onun m?zarını ?ziz tutsun! " Qabaq ta?ın qapılarında bu sozl?r h?kk olunmu?dur: " …?n mut?v?lli ?mir ?l-um?ra ?mir Nur?ddin, atlı qo?unlarının ba?cısı v? atab?y dovl?tinin vergi yı?anı. " ^{[40] [46]}

Atab?yl?r cum? m?scidinin d? M?h?mm?d Cahan P?hl?van dovrund? tikildiyi guman edilir. ^[47] XIX ?srd? ya?amı? alman s?yyah V. A. Engelqard yazır ki, " Bu turk m?scidi yonulmu? da?dan qurulmu? ta?ları olan iri tikilidir v? onun ic?risind? yuks?k i?lm?li muxt?lif yapma (g?ct?ra?lıq) naxı?lar gorunur. Binanın bir bolumu artıq ucmu?dur, qalanı is? ucmaq t?hluk?sind?dir. Ondan 50 sajen ^{[q 6]} aralıda vaxtil? bu m?scid? aid olan v? yanlarında h?r biri 10 sajen ^{[q 7]} ucalıqda qo?a minar?li qapı var. M?scidl? qapı arasındakı m?kanı ?vv?ll?r m?scid? aid olan yardımcı tikilil?r tuturmu?, indi is? bu tikilil?r artıq olmayanda el? t?s?vvur yaranır ki, qapı ona cox yaxın olan xususi qull?y? (Momun? xatun turb?sin?) m?xsusdur. " ^[48]

Cahan P?hl?van dovrund? ?kincilikd?, el?c? d? umumiyy?tl? olk?nin butun t?s?rrufat h?yatında aparıcı sah? taxılcılıq idi. Bu?da v? arpa bec?rilm?si dem?k olar olk?nin butun vilay?tl?rini ?hat? edirdi. ??ki , Naxcıvan, Mu?an , T?briz , Xoy , ?h?r , Urmiya , Beyl?qan v? dig?r iri ??h?rl?r taxılcılıq vilay?tl?ri idi. M?nb?l?rd?n m?lum olur ki, bu vilay?tl?r h?r cur muxt?lif m?hsulla z?ngin idi. ^[49]

Texniki bitkil?r ic?risind?, artıq bu dovrd? k?tan v? c?t?n? bec?rilm?sini xeyli sıxı?dıraraq, geni? yayılmı? pambıqcılıq muhum ?h?miyy?t? malik idi. Toxuculuq s?n?ti ucun muhum xammal novl?rind?n olan pambıq orta ?srl?rd? dunya bazarlarında yuks?k t?l?bata malik nadir mallardan sayılırdı. O ?sas?n da??t?yi v? duz?nlik zonalarda bec?rilirdi. ^[49]

Cahan P?hl?van dovrund? Az?rbaycan ip?kcilik xeyli inki?af etmi?di. Arran v? ?irv?n ip?yin ?n m??hur istehsalcılarına, B?rd? is? ip?k istehsalı uzr? Yaxın v? Orta ??rqin muhum bazasına cevrilmi?di. XI?XII ?srl?rd? xam ip?k istehsalı v? onun emalı B?rd?d?n ?lav?, Az?rbaycanın bir cox ba?qa yerl?rind? d? ? Beyl?qanda, T?brizd?, G?nc?d?, ?abranda v? dig?r ??h?rl?rd? yayılmı?dı. Artıq XII ?srd? xam ip?k istehsalının m?rk?zi Qaraba?dan ?irvana kecir. ?abran nahiy?si Az?rbaycanın ?n iri xam ip?k istehsalcısına cevrilir. T?sadufi deyildir ki, dovrun m?nb?l?ri " onun mallarının coxu xam ip?kdir " dey? m?lumat verir. Bununla yana?ı, ip?kcilik B?rd?nin d? iqtisadiyyatında muhum rol oynamaqda davam edirdi. ^{[49] [50]}

Atab?y P?hl?vanın dovrund? oz inki?afının pik noqt?sin? catan G?nc? Eld?nizl?rin paytaxtlarından biri olmu?dur. Bu dovr abid?l?rinin verdiyi m?lumata gor?, G?nc? " muhum ??h?r ", boyuk ??h?r v? paytaxt y?ni " dar-?l-mulk " idi. G?nc? Yaxın v? Orta ??rqd? ?n muhum ticar?t-s?n?t m?rk?zi idi. ??h?r yaxınlı?ında d?mir v? mis filizl?rinin olması d?mircilik, metal emalı, silahqayırma, qab-qacaq hazırlanması, metalda naxı? acma v? ba?qa s?n?t sah?l?ri inki?af etmi?dil?r. ^[51]

Cahan P?hl?van hokmranlı?ı zamanı Az?rbaycanın ?n cox mohk?ml?ndirilmi? ??h?rl?rind?n biri Naxcıvan idi. ?trafında mohk?m divar c?kilmi? bu ??h?r h?rbi istehkama malik idi. ??h?r yuks?klikd? tikilmi?di ki, oradan ??h?rin k?narında axan Araz cayının m?nz?r?si acılırdı. Naxcıvan saraylar, m?dr?s?l?r, m?scidl?r, ko?kl?r, m?b?dl?r v? m?qb?l?r movcud idi. ^[52]

Az?rbaycanın ?n iri ??h?rl?rind?n biri ? Beyl?qan ticar?t v? h?rbi-strateji yolların k?si?diyi yerd? yerl??mi?di. Bu ??h?rin orta ?sr tarixi " n?inki orta ?sr Az?rbaycan ??h?rinin, h?mcinin, umumiyy?tl?, feodal ??rqi ??h?rinin tarixi probleml?rini oyr?n?rk?n bir cox baxımdan etalon ^{[q 8]} ola bil?r. " Beyl?qan Az?rbaycanın ba?qa ??h?rl?ri ic?risind? movqeyi bu m?nada xususilik t??kil edirdi. Beyl?qan ayrı-ayrı m?h?ll?l?rd?n ibar?t idi. ??h?rd? karvansaralar, m?dr?s?, m?scidl?r v? bir nec? bazar var idi. Beyl?qandakı s?n?t v? pe?? sah?l?rinin siyahısına 30-dan cox s?n?t novu daxil idi. ^[53]

T?briz Cahan P?hl?van dovrund? inki?af etmi? ??h?rl?rd?n biridir. T?briz mohk?ml?ndirilmi? ??h?r idi. Dem?k olar ki, Az?rbaycanın ba?qa ??h?rl?rin? nisb?t?n daha guclu mudafi? sistemin? malik idi. T?brizd? coxlu ya?ayı? binaları v? ictimai idar?l?r tikilirdi. ??h?rd? bir nec? m?dr?s? var idi. ??h?r v? onun ?trafında bir nec? ziyar?t yeri movcud idi, buna gor? d? T?brizd? " coxlu alim v? zahid var idi. " T?brizin ?traf yerl?ri ba?larla z?ngin idi, onların meyv?l?ri dadı v? keyfiyy?ti il? m??hur idi. ^[54]

Eld?nizl?rin sikk? sarayı da T?brizd? yerl??irdi. Sikk? sarayında muxt?lif sikk?l?r v? dirh?ml?r z?rb olunmu?du. M?h?mm?d Cahan P?hl?vanın adına muxt?lif dirh?ml?r z?rb olunmu?dur. Dirh?ml?rd?n hamısı indiki dovr? g?lib catmamı?dır, lakin bir nec?si hal-hazırda movcuddur. M?h?mm?d Cahan P?hl?van adına z?rb olunmu? dirh?m Az?rbaycan Tarixi Muzeyinin Numizmatikа Fоndunda yerl??ir. ^[54]

Cahan P?hl?van dovrund? mohk?ml?ndirilmi? ?n q?dim ??h?rl?rind?n biri ?rd?bil idi. ??h?r ozunun s?n?tkarlıq m?hsulları il? ? " z?rif qara z?rxara parcaları ^{[q 9]} , x?l?nc a?acından duz?ldilmi? m?mulatı ^{[q 10]} , daraqları, fincanları, saxsı qabları, musiqi al?tl?ri (xususil? saz ), arabaları il? m??hur idi. " ??h?rl? X?z?r sahili arasında sıx me??li sah? vardı. ??h?rd? qab-qacaq duz?ld?n coxlu s?n?tkarlar var idi. ^[55]

?bn ?l-?sir , Atab?y haqqında xo? xasiyy?tnam? verir: " O, ?raq , Az?rbaycan, Arran , ?l-Cib?l, Rey , ?sfahan , H?m?dan v? dig?r olk?l?rin hakimi idi. O, xo?xasiyy?tli insan, adil, mudrik v? s?birli hokmdar idi. Onun hakimiyy?t ill?rind? [tabeliyind? olan] olk?l?r ?min-amanlıq, t?b??l?ri is? rifah, dinclik ??raitind? ya?adılar. " ^[3]

?bn X?llikan , Atab?y bar?d? yazır: " ?slamın pad?ahı, qudr?tli hokmdar, dahi atab?y, ?c?min xaqanı ??ms ?d-Dunya v?d-Din Nus-r?t ?l-?slam va-1-muslimin ?bu C?f?r M?h?mm?d Cahan P?hl?van ibn ?l-d?niz ?l-?ah v?fat etdi. " Ba?qa bir m?nb?d? Atab?yin h?dsiz q?ddarlı?ı qeyd olunur. Eyni zamanda m?lumdur ki, o, misilsiz miras qoyub getmi?dir. Onun 5000-d?n artıq ??xsi m?mluku v? 70 min atı , qatırı v? d?v?si var idi. ^[33]

?l Huseyni yazır: " Cahan P?hl?van mutl?q hakim idi: o, zahird? d? olsa, azya?lı sultan III To?rul il? hesabla?mır, S?lcuq sulal?sinin sonuncu numay?nd?sinin nufuzunun qay?ısına bel? qalmırdı. Atab?y atasının ba?ladı?ı siyas?td?n ? t?n?zzul? u?rayan sulal?nin mudafi?si siyas?tind?n istifad? etm?k t?r?fdarı olmamı?, ancaq onu devirm?k ucun d? hec bir s?y gost?rm?mi?dir. Cahan P?hl?vanın hakimiyy?tinin ?sas yekunu Eld?nizl?r dovl?tinin xarici siyas?t movqeyinin g?l?c?kd? daha da mohk?ml?ndirilm?sind?n ibar?t olmu?dur, lakin Atab?yin hakimiyy?tinin son dovrl?rind? vilay?tl?rin daxili v?ziyy?ti mur?kk?b idi. Cahan P?hl?vanın h?yata kecirdiyi t?dbirl?rin coxu m?rk?zi hakimiyy?tin mohk?ml?nm?sin? eyni d?r?c?d? kom?k ed? bilm?mi?dir. " ^[56]

Saray ?airl?rind?n biri Xaqani ?irvaninin xasiyy?ti Mucir?ddin Beyl?qani v? R??id?ddin V?tvat kimi gork?mli ?airl?rl? aralarındakı munasib?t, ?irvan?ah Axsitanın narazılı?ına v? onun ?mri il? Xaqaninin uzun mudd?t h?bsd? saxlanılmasına s?b?b olmu?dur. Xaqani bir nec? d?f? ?irvandan muhacir?t etm?k fikrin? du?ur. Bu ona yalnız 1184-cu ild? T?briz? getdiyi, Cahan P?hl?vanın yanına g?lm?si zaman n?sib olur. Xaqani 1199-cu ild? T?brizd? v?fat edir v? Surxab q?biristanlı?ında d?fn olunur. ^{[57] [58]}

Nizami G?nc?vi 1180?1181-ci ill?rd? bitirdiyi ikinci poemasını ? " Xosrov v? ?irin " ?s?rini sonuncu ?raq S?lcuq sultanı III To?rula h?sr etmi?di, lakin bu, bir nov r?smi ithaf idi. ?slind? is? poema atab?y M?h?mm?d Cahan P?hl?vana h?sr olunmu?du. Cahan P?hl?van 1186-cı ild? v?fat etdiyi ucun poemanın m?dhi onun qarda?ı atab?y Qızıl Arslanın adına yazıldı. Nizamini G?nc? yaxınlı?ındakı du??rg?sin? d?v?t ed?n Qızıl Arslan oz cadırında onu q?bul etmi?di. Poemanın muqabilind? Qızıl Arslan b?x?i? olaraq Nizamiy? H?mdunyan k?ndini v? f?xri geyim t?qdim etdi. ^{[57] [59]} " M?nsur v? M?rcan " ^{[q 11]} dastanı atab?y Cahan P?hl?vana ithaf olunmu?dur. ^[57]

“ Xosrov v? ?irin ”, Nizami G?nc?vi Dovranın hakimi Atab?y butun K?smi?dir dunyadan kokunu zulmun.

• Atab?yl?r: ??ms?ddin Eld?niz (film, 2022) ^[60]

Bu m?qal?d?ki istinadlar muvafiq istinad ?ablonları il? gost?rilm?lidir.

• Eld?nizl?r
• Qızıl Arslan
• ?linc? qalası
• ??ms?ddin Eld?niz

• "Atabek Eldanizids-state" (  (ing.) ) . www.Azerbaijans.com . 23 dekabr 2018 tarixind? arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 23 dekabr 2018 .
• Hodgson, Marshall G.S. The expansion of Islam in the middle periods Volume 1 (  (ing.) ) . University of Chicago Press. 1977. s?h. 262. ISBN   0-226-34684-6 . 23 dekabr 2018 tarixind? arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 23 dekabr 2018 .
• Clifford, Edmund Bosworth. The New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual (  (ing.) ) . Columbia University. 1996. 199?200. 23 dekabr 2018 tarixind? arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 23 dekabr 2018 .

S?L?F ??ms?ddin Eld?niz

M?h?mm?d Cahan P?hl?van Atab?yl?r

X?L?F Qızıl Arslan