Mu?lliflik huququnun r?mzi
| Huquqlar
|
 |
| N?z?riyy?l?r
|
|
| ?nsan huquqları
|
|
| Qrupların huquqları
|
|
| Dig?r huquq qrupları
|
|
Mu?llif huququ
(
copyright
? ingilisc? h?rfi m?nası kocurm? huququ dem?kdir) ?
insanların
elm
,
?d?biyyat
v?
inc?s?n?t
sah?l?rind?
?ld? etdikl?ri yaradıcılıq n?tic?l?rinin istifad?sinin huquqi munasib?tl?rini t?nziml?y?n qaydadır. Obyektiv m?nada mu?lliflik huququ ?s?rl?rin yaradılması v? istifad?si uzr? munasib?tl?ri t?nziml?y?n huquqi normaların m?cmusudur v? qorunma al?ti kimi cıxı? edir, subyektiv m?nada is? oz-ozluyund? ?s?rl?rin yaradıcılarına m?xsus olan ??xsi (qeyri-?mlak) v? ?mlak (iqtisadi) huquqlarıdır v? bu huquqlar must?sna xarakter da?ıyır.
[1]
Mu?llif huquqlarının pozulması mu?llif huququ t?sdiql?nmi? h?r hansı bir mulkiyy?td?n huquq
sahibinin icaz?si olmadan mu?llif huququ t?sdiql?nmi? mulkiyy?tin v? ya i?in t?krar istehsal, d?yi?iklik edilm? kimi xususi haqlarını pozmaqla istifad?sini n?z?rd? tutur.
Elektronik v? audiovizual m?hsulların icaz?siz t?krar istehsalı v? yayılmasının umumi adı
piratlıq
olaraq q?bul olunmu?dur (bu ifad?nin tarixi ilk d?f? Daniel Defoenin 1703-cu ild?
True-born Englishman
?s?rind? "Bu Piratlar t?r?find?n t?krar?n cap olunurdu" cuml?sini i?l?tm?sil? ba?lanmı?dır). Bu m?nada qayda pozuntularınının "piratlıq" olaraq adlandırılması mu?llif huququnun yaranmasından bir q?d?r daha ?vv?l ba? vermi?dir. Bel? ki,1709-cu ild? yaranan v? mu?llif huququ il? ba?lı ilk sayılan "Statue of Anne" f?rmanına q?d?r 1557-ci ild? Stationer’s Company of London ?irk?tinin Kral Lisenziyası alması n??riyyat sah?sind? bu ?irk?t? inhisar imkani yaratmı?dı. 1603 ?cu ild? bu lisenziyadan k?nardakı butun f?aliyy?tl?r piratlıq olaraq tanınırdı.
Bu anlayı?ın istifad?sinin huquqi bazasının yaranma tarixi el? h?min dovrl?r? dayanır v? gunumuz? q?d?r daimi olaraq istifad? olunmaqdadır. Bir cox t?nqidcil?r bu t?rz f?aliyy?tl?rin "piratlıq" adlandırılmasının a?a?ılayıcı oldugunu v? haqsız olaraq onun bir cox daha a?ır v? pis ?m?ll?rl? bir tutulmasına qar?ı olsalar da m?hk?m?l?rd? mu?llif huquqlarının pozulması v? "piratlıq" bir birini ?v?z ed? bil?c?k terminl?r kimi i?l?dilir.
Mu?llif huquqlu m?hsulların qeyri-qanuni yukl?nm?si v? MP3 formasında ?nternetd? payla?ılması MP3 faylların k??fi v? ?nternetin yaranmasından sonra h?tta NAPSTER ?irk?tinin da?ılması v? RIAA (Amerika Audio-Visual M?hsullar S?nayesi Assosasiyası) t?r?find?n qaldırılan bir cox m?hk?m? i?l?rin? baxmayaraq gunumuzd? ?n goz?carpan numun? olaraq qalmaqdadır. Film studiyaları t?r?find?n film ekranla?dırılmadan ?vv?l kino t?ndiqcil?ri, muxt?lif film mukafatları uzr? munsifl?r hey?ti uzvl?ri,kino s?nayesi mut?x?ssisl?ri v? s. ucun yayımlanan tanıdıcı DVD-l?r(Promotional Screener DVDs) icaz?siz film sur?tl?rinin coxaldılmasının ?sas m?nb?yi oldu?undan MPAA(Amerika Film Assosasiyası) bir nec? d?f? bu DVD-l?rin istifad?sini m?hdudla?dırma?a c?hd gost?rmi?dir.Filml?rin sur?ti h?mcinin kinoteatra gizli formada kameranın g?tirilib filmin lent? alınması il? d? coxaldıla bilinir. Lakin bu halda filmin keyfiyy?ti olduqca a?a?ı olur.
Bir cox hallarda mu?llif huququ sahibl?ri qayda pozuntularına cavab olaraq satılan DVD-l?rin uz?rind? x?b?rdarlıq qeydl?rind?n istifad? ets?l?r d?, bu bir cox hallarda alıcının qanuni haqlarına uy?un g?lmir. Bel? ki ki,AB?-d? alınan bir DVD-nin d?yi?dirilm?si, satılması v? ya ba?qasına verilm?si qanuni sayılır.
Kanada v? b?zi Avropa olk?l?rind? is? sur?ti cıxarılmı? audio faylların payla?ılması qanuni sayılır.
Bootleg r?smi olaraq s?n?tcinin ozu v? ya onun ba?lı oldu?u ?irk?t t?r?find?n h?l? tanıdılmamı? audio vizual m?hsulların ?ld? edilm?sini n?z?rd? tutan bir termindir. Buraya demolar v? ya canlı konsertl?rd?n qeyri-qanuni c?kili?l?r daxil edil? bil?r. Musiqi h?v?skarları bu termini satı?a artiq cıxarılmı? materialların sur?tinin cıxarılması olan piratlıqdan ayirmaga calı?maq ucun istifad? ets?l?r d? bu t?rz materialların da yayımlanması h?l? d? qanuna ziddir.
M?tnl?rin icaz?siz istifad?si d? mu?llif huquqlarının pozulması hesab olunur. ?nternetd? muxt?lif m?tnl?rin mu?llifin icaz?si olmadan bir internet saytından dig?rin? kocurulm?si olduqca geni? yayılmı?dır. Roberta Beach Jacobson Copyrights and Wrongs (Mu?llif huquqları v? x?talar) m?qal?sind? yazıcıların i?l?rinin saytlar t?r?find?n uy?unsuz istifad?sini t?nqid etmi?dir. Maraqlısı budur ki, m?qal? yuzl?rl? muxt?lif saytlara kocurulduyund?n onların bir coxu bu i? uz?rind? mu?lliflik huququna iddialıdır v? ya m?qal?ni oxunması ucun mu?yy?n haqq t?l?b edirl?r.
"Sample Troll" az istifad? olunan bir neologizmdir. Hal-hazırda bir cox firmalar kohn? mahnıların mu?llif huquqlarını alaraq onlardan ibar?t portfel yaradır. H?r hansı bir ifacı bu mahnıları ifa etm?k ist?dikd? is? d?rhal haqq iddiasına ba?layan bu ?irk?tl?t bir q?d?r a?a?ılayıcı bir ifad? olan "Sample Troll"??klind? adlandırılmı?dır.
Serverl?rin imkan verdiyi ?nternet z?minli mu?llif huquqları pozuntuları bu bar?d? daha a?a?ı s?rtlikd? qaydaları olan olk?l?r ucun daha geni? yayılmı? bir t?crub?dir. BP? (Britanya Audio Vizual M?hsullar S?nayesi) numay?nd?si Matt Philipsin sozl?rin? gor? ??rqi Avropa v? post Sovet olk?l?rind?ki bu bar?d?ki z?if qanunlar bu t?rz qayda pozuntularının qar?ısını alma?a ciddi ?ng?l t??kil edir. Mu?llif huququ sahibl?ri hokum?t lobbil?ri v? ba?qa ??kill?rd? bu nov f?aliyy?tl?rl? mubariz? aparma?a calı?ırlar.
- Rusiya
hokum?ti www.allofmp3.com saytının ba?lanılması il? ba?lı
AB?
-nin t?l?bil? razıla?mı?dır.
- Cin
hokum?ti AB? Media Assosasiyası il? onlayn mu?llif huququ pozuntularının qar?ısının alınması il? ba?lı Memorandum imzalamı?dır.
Mu?llif huquqları pozuntularına dair ?n muhum beyn?lxalq razıla?ma
1886
-ci ild?ki Bern Konvensiyasıdır. AB?
1988
-ci ild? razıla?manın ilkin halının Parisd? q?bul olunmasından 100 il sonra Bern Konvensiyasi ?cra Aktıyla birlikd? bu razıla?manı imzalayan 80-ci olk? oldu. AB? bu razıla?manı bir vacib istisna xaricind? q?bul etdi: Bern Konvensiyasının 6-ci madd?si olan m?n?vi haqlarının tanınması madd?si. M?n?vi huquqlar mu?llif huququ sahibin? onun reputasiyası v? ya ??r?fin? z?r?r ver? bil?c?k sozu ged?n i?l? ba?lı h?r hansı bir t?hrif?,d?yi?ikliy? v? h?r hansı dig?r d?y?ri azaldıcı h?r?k?t? etiraz etm? haqqını verirdi.AB? ?cra Aktında xususil? Konvensiyanın q?bulunun ba?qa hec bir huquqa t?sir etm?y?c?yini vur?ulamı?dır.N?tic? olaraq AB? dig?r Bern Konvensiyasi olk?l?ril? muqayis?d? m?n?vi haqqlarının pozulmasına qar?ı ?n az mudafi?ni t?min ed?n olk? oldu
2002
-ci ild? Copyright and Trade Marks(Mu?llif huquqları v? ?mt?? Ni?anları) olaraq d?yi?diril?n The Copyright,Designs and Patents(Mu?llif huquqları,Layih?l?r v? Patentl?r)(1988) qanunu hal-hazırda mu?llif huquqlarını mudafi? ed?n ba?lıca qanundur. Mu?llif huquqlu m?hsulların icaz?siz yukl?nm?si v? yayımlanması uzr? ??xsl?r gorul?c?k sivil t?dbirl?rl? uzl??m?lidirl?r. AB?-d? oldu?u kimi istifad?cinin IP adresini t?yin etm?k v? ISP(Internet Service Provider) vasit?sil? internet hesabının sahibini a?kar etm?k mumkundur.
2006-cı ild? Milli ?stehlakcı ?urasının apardı?ı t?dqiqata ?sas?n Britaniya yeniyetm?l?rinin yarıdan coxu musiqi faylların qeyri-qanuni yukl?m?kl? mu?llif huquqlarını pozur v? onların 59%-i ??xsi istifad? ucun faylların yukl?nm?sini qeyri-qanuni hesab etmir. Bununla bele MP3 faylların yukl?nm?si hal hazırda olk?d? qeyri-qanunidir. 2008-ci ilin yanvarında hokum?t mu?llif huquqları qanununa ??xsi istifad? ucun sur?t cıxarmanı qanunil??dir?n d?yi?iklik etm?yi t?klif etdi.
Britaniya mu?llif huquqları qanunu istehlakcı mudafi?si qrupları t?r?find?n lazımsız d?r?c?d? s?rt v? muasir olmamaqla ittiham edilmi?dir.
Birl??mi? Krallıqda cinay?t xarakterli f?aliyy?tl?r? daxildir:
- Satı? v? ya icar? m?qs?dli sur?tl?rin coxaldılması;
- Qeyri-qanuni sur?tl?rin idxalı(??xsi istifad? istisna olmaqla);
- Mu?llif huququ sahibinin maddi n?tic?l?rin? t?sir gost?r? bil?c?k miqdarda sur?tl?rin yayılması;
- Qeyri-qanuni coxaldılmanı t?min ed?n avadanlı?ın yaradılması v? ya ona sahiblik;
- Qeyri-qanuni sur?tl?rin satı? v? icar? ucun t?klif edilm?si v? ya kutl?vi ??kild? numayi?i v?.s
Yuxarıda adı c?kil?n hallara gor? c?za t?dbirl?ri cinay?t halının a?ırlıq d?r?c?sind?n asılı olaraq d?yi?? bilir. B?zi hallarda c?za 6 ay h?bs oldu?u halda b?z?n bu r?q?m 10 il? q?d?r yuks?l? bilir.
Bir cox hallarda Elektronik O?urlu?a Yox Aktında (
1997
) oldu?u kimi mu?llif huququ pozuntusu o?urluqla eynil??dirilir lakin mu?yy?n m?nada onlar f?rqlidir. ?st?r o?urluq ist?rs? d? mu?llif huququ pozuntusu mu?yy?n maddi ziyana s?b?b olsa da burada ?sas f?rq 2-ci halda ?sl sahibin istifad? huququnu itirm?m?si v? h?l? d? obyektd?n istifad? ed? bilm?sidir.
Britaniya Hokum?tinin hesabatlarında onlayn piratlıq o?urlu?un bir forması kimi tanınır: "H?r hansı bir yolla aparılan yukl?m?l?r o?urlu?un sivil formasıdır"