Kiran
Kiran qalasının burcl?rind?n biri
38°56′19″ ?m. e. 45°50′54″ ?. u.
Olk?	Az?rbaycan
Status	Dunya ?h?miyy?tli arxeoloji abid?
??h?r	Ordubad
Yerl??ir	K?l?nt?r Diz?
?sas tarixl?r	IV ?sr - Boyuk Erm?nistan kralı II Ar?ak Sasanil?ri m??lub ed?r?k Kiranı ?l? kecirir v? T?briz? q?d?r ir?lil?yir. VII ?srin ortaları - Kiran ??h?ri H?bib? ibn M?sl?m?nin s?rk?rd?l?rind?n olan Salman ibn R?bi? ba?cılıq etdiyi ?r?b ordusu t?r?find?n ?l? kecirilir. 738-739 - M?rv?ya ibn M?h?mm?d ibn M?rvan ?r?bl?r? qar?ı usyan qaldırmı? Kiran ?halisi il? sulh muqavil?si ba?layır. X ?srin sonları - M?rk?zi Kiran olan Qoxtn ?miri ?bu-Dul?f Naxcıvan?ahlıq dovl?tinin ?sasını qoyur. XI ?sr - To?rul b?yin r?hb?rlik etdiyi S?lcuqlu ordusu Kiran v? Naxcıvanı ?l? kecirir. XII ?sr - Kiran ??h?ri Az?rbaycan Atab?yl?rinin hakimiyy?ti altına kecir. 1221 - Monqollar Naxcıvan v? Kiranı tutaraq da?ıdır. 1225 - Xar?zm?ah C?lal?ddin Naxcıvan v? Kiran ??h?rl?rini ?l? kecirir. XIV ?sr - Kiran ??h?rinin yerl??diyi ?razi m?nb?l?rd? Azadciran adlandırılma?a ba?layır.
Tikilm? tarixi	e.?. IX-VI ?srl?r
K??f tarixi	1896, Karl Dumberq
V?ziyy?ti	xarabalıqları qalır, t?dqiqat, b?rpa v? konservasiya i?l?ri gorulm?lidi
Az?rbaycandakı tarixi abid?l?rin milli qeydiyyatı
?stinad nom.	52
Kateqoriya	Ya?ayı? yeri
?h?miyy?ti	Dunya ?h?miyy?tli
Vikianbarda ?laq?li mediafayllar

Kiran , Gilan v? ya Giran ? Ordubad rayonunun K?l?nt?r Diz? k?ndi yaxınlı?ında yerl???n orta ?srl?r? aid ??h?r. ??h?rin xarabalıqları elmi ?d?biyyatda Xarabagilan adı il? tanınır. M?nb?l?rin m?lumatına gor?, Xarabagilan abid?sinin yerl??diyi ?razi ?n q?dim dovrd? Urartu , Midiya , Atropatena v? Qafqaz Albaniyasının t?rkibin? daxil olmu?dur. Xarabagilan ?razisind? ya?ayı?ın n? vaxtdan ba?laması d?qiq olmasa da, abid? yaxınlı?ında yerl???n Muncuqlut?p? nekropolu e.?. IX?IV ?srl?r? aid edilmi?dir.

Naxcıvan ?razisind?ki ?n ?h?miyy?tli orta ?sr arxeoloji abid?l?rind?n biri olan Xarabagilanın t?dqiqin? XIX ?srin sonlarından ba?lanılmı?dır.1896-cı ild? Xarabagilanı ziyar?t etmi? arxeoloq Karl Dumberq, abid? ?razisind?n ?r?b yazılı iki da? plit?ni Qafqaz muzeyin? (hazırda Gurcustan Milli Muzeyi ) aparmı?dır. XX ?srin ?vv?ll?rind? E. Lalayan Xarabagilan ?razisind? qısa t?dqiqat i?l?ri aparır. "Moskva arxologiya c?miyy?tinin Qafqaz bolm?sinin X?b?rl?ri"nd? Lalayan t?r?find?n t?rtib edilmi? alboma coxlu sayda uz?ri yazılı m?zar da?ları v? Xarabagilan ??h?rinin xarabalıqlarının fotolarının daxil edilm?si haqqında m?lumat verilir.

Xarabagilan ?razisind? ilk arxeoloji t?dqiqatlar 1913-cu ild? Moskva arxologiya c?miyy?tinin Qafqaz bolm?sinin uzvu S. V. Ter-Avetisyan t?r?find?n aparılmı?dır. 1926-cı ild? V. M. Sısoyev Xarabagilanda yoxlanı? qazıntılarına ba?layır. Bu qazıntılar zamanı abid? ?razisind? bir nec? m?zar acılaraq oyr?nilir, Xarabagilan v? ?traf ?razil?rin qısa t?sviri verilir. 1927-ci ild? Az?rbaycan Arxeologiya Komit?sinin verdiyi mandat ?sasında Xarabagilan ?razisind? S. V. Ter-Avetisyanın r?hb?rliyi Qafqaz Tarix-Arxeologiya Komit?sinin ekspedisiyası qazıntılara ba?lamı?dır. Xarabagilan ya?ayı? yerinin sistematik arxeoloji t?dqiqin? 1976-cı ild? Naxcıvan arxeoloji ekspedisiyasının V. Q. ?liyevin r?hb?rlik etdiyi Xarabagilan d?st?si t?r?find?n ba?lanılmı?dır. Qazıntılar n?tic?sind? Kiran karvansarası a?kar edilmi? v? onun ?imal t?r?fi t?mizl?nmi?dir. 1980-ci ild? AMEA Tarix ?nstitutu t?r?find?n t??kil edilmi? v? Q. M. Aslanovun r?hb?rlik etdiyi Xarabagilan ekspedisiyası ??h?r ?razisind? qazıntılara ba?lamı?dır. Ekspedisiya uzvl?ri Xarabagilanın ??h?r m?rk?zind? v? yaxınlıqdakı Muncuqlut?p? nekropolunda qazıntılar aparmı?dır. Umumilikd? orta ?sr ??h?ri ?razisind? 5000 m ² ?razid? qazıntı aparılmı?dır.

Xarabagilan abid?sinin arxeoloji t?dqiqi zamanı a?kara cıxarılmı? artefaktlar arasında keramika m?hsulları nov v? keyfiyy?t z?nginliyi il? diqq?ti c?lb edir. S. V. Ter-Avetisyanın t?dqiqatları zamanı ?ld? edilmi? 50-y? yaxın keramika numun?si hazırda Gurcustan Milli Muzeyinin , V. M. Sısoyevin t?dqiqatları zamanı ?ld? edilmi? 200-d?n cox keramika numun?si Az?rbaycan Tarix Muzeyind? , sonrakı dovrd? Xarabagilanda ara?dırmalar zamanı tapılmı? keramika numun?l?ri is? Naxcıvan Tarix Muzeyind? saxlanılır. Xarabagilan qazıntıları zamanı ??hristanın VI m?h?ll?sind?n a?karlanmı? ustu arami yazılı bir qulplu saxsı kuz? ??h?rin m?d?ni h?yatının oyr?nilm?si ucun boyuk ?h?miyy?t t??kil edir.

Orta ?sr Az?rbaycan aliml?ri Hindu?ah Naxcıvani v? M?h?mm?d Naxcıvani bu ??h?rd? do?ulmu?, boyumu? v? ya?amı?lar.

Xarabagilan arxeoloji abid?si Naxcıvan MR Ordubad rayonunun K?l?nt?r Diz? k?ndi yaxınlı?ında yerl??ir. T?bii-co?rafi baxımdan Ordubad rayonunun bu hiss?si Kicik Qafqazın Z?ng?zur silsil?sinin ?t?kl?ri olan kicik duz?nkd?n ibar?tdir. ?razinin sol t?r?find?n Araz cayı, sa? t?r?fd?n is? C?nubi Az?rbaycanda yerl???n Qarada? silsil?si il? ?hat? olunur. ^[1]

M?nb?l?rin m?lumatına gor?, Xarabagilan abid?sinin yerl??diyi ?razi ?n q?dim dovrd? Urartu , Midiya , Atropatena , Boyuk Erm?nistan v? Qafqaz Albaniyasının t?rkibin? daxil olmu?dur. Xarabagilan ?razisind? ya?ayı?ın n? vaxtdan ba?laması d?qiq olmasa da, abid? yaxınlı?ında yerl???n Muncuqlut?p? nekropolu e.?. IX?IV ?srl?r? aid edilmi?dir. Nekropolda t?dqiqatlar zamanı coxlu sayda serdolik munqular, tunc v? d?mir ?m?k al?tl?ri, hurri mohuru, uz?rind? ?h?m?ni satrapının t?sviri olan lovh?, x?nc?r, ox ucluqları, o cuml?d?n coxlu sayda keramika v? sumuk qalıqları a?karlanmı?dır. ^[2]

Xarabagilanın m?hz Muncuqlut?p? yaxınlı?ında yerl???n hiss?sind? ?n q?dim ya?ayı? yeri oyr?nilmi?dir. Xalıke?an cayının sol t?r?find? yerl???n bu ?razid? antik dovr? aid zoomorf qab qalıqları v? sikk?l?r a?karlanmı?dır. Bu ?razid? ya?ayı?ın uzun mudd?t davam etm?sini a?karlanmı? sikk?l?rin boyuk xronoloji diapazona malik olması da subut edir. Bel? ki, Xarabagilan ?razisind?n Atropatena Ar?akil?rinin gumu? dirh?mi, qızıl Roma sikk?l?ri, coxlu sayda Sasani sikk?l?ri, qızıl Abbasi v? Samani sikk?l?ri, muxt?lif Bizans sikk?l?ri, Eld?nizl?r , ?irvan?ahlar v? Hulakul?r adından k?silmi? coxlu sayda mis sikk?l?r a?kar edilmi?dir. ^[3]

Xarabagilan ??h?rgahı Araz , Gilancay v? Duyluncay arasında qalan yuks?k ovraq ?razid? yerl??ir. Araz sahill?rind?n ba?layaraq Z?ng?zur silsil?sin? do?ru yer t?dric?n yuks?lir v? ?imalda t?p?li yuks?klikl?rl? ba?a catır. Q?dim Kiran ??h?rinin qalıqları olan Xarabagilan abid?si d? h?min t?p?k?rd?n yeddisinin zirv?sind? yerl??ir. ^[3] M?rk?zind? Xarabagilan abid?si yerl???n h?min ?razi D?st? golund?n (Ordubad rayonu) Darıda?a kimi (Culfa rayonu) spesifik co?rafi qurulu?u il? f?rql?nir. Dorduncu geoloji m?rh?l?d? Z?ng?zur silsil?sind?n g?l?n boyuk lava axını Araz sahill?rin? cataraq quruduqdan sonra qalın da? qatı ?m?l? g?tirmi?dir. ^[4] H?min da?lar t?bii cilalanmı? kimi gorunm?kl? muxt?lif qalınlı?a malikdirl?r. Bu t?bii ??rait v? yaxınlıqda bol suyun olması Kiran ??h?rinin inki?afı ucun muk?mm?l ??rait yaratmı?dır. Xarabagilan tikilil?rinin 90% -nin in?ası zamanı vulkanik m?n??li da?lardan istifad? edilmi?dir. ^[5]

Xarabagilan toponimin? hec bir orta ?sr m?nb?sind? rast g?linmir. ^[6] B. ?brahimov Xarabagilan toponiminin t?sviri xarakter da?ıdı?ını v? ??h?rin t?rk edilm?sind?n sonra ?traf ?razil?rin ?halisi t?r?find?n ?raziy? verilmi? ad oldu?unu bildirir. ^[6] M. A. Seyf?ddini hesab edir ki, Xarabagilan ??h?r yerind? olmu? tarixi ??h?rin ?sl adı Kirandır. O, yazır: "Ola bilsin ki, Kiran ? q?dim ??h?rdir. Teymurun o?lu Miran?ahın dovrund? Az?rbaycanda coxlu sayda ??h?rl?r da?ıdılmı?dır. Ehtimal ki, Kiran da da?ıdılmı? ??h?rl?rd?n biri olmu?dur." ^[7]

Orta ?sr Naxcıvan ?lyazmalarını t?dqiq etmi? K. N. Smirnov yazır: "Kellayi, Kelayi, K?ll?bi, K?l?bi, Kellani, Gelani kimi soyadlara g?linc?, ola bilsin ki, bu soz Gilani sozund?n tor?mi?dir. Cunki ?razid? Gilancay v? Xaraba Gilan ya?ayı? yerinin xarabalıqları vardır." ^[8] Naxcıvan ??h?rinin tarixini t?dqiq etmi? R. M?mm?dov da K. N. Smirnovun q?na?tini d?st?kl?y?r?k yuxarıda qeyd edilmi? soyadların da?ıyıcısı olan ??xsl?rin Gilan/Kiran ??h?rind?n cıxdıqlarını gost?rir. ^[9]

B?zi m?nb?l?rd? ??h?rin adı Gilan kimi d? qeyd olunur. ^[10] ?l-Muq?dd?si yazır ki, "Tamamil? ba?lıq ?razi olan Mu?an v? T?briz ?slam dunyasının f?xridir. Onlar ?rd?bil v? Gilan arasında yerl??irl?r." ^[11] B. ?brahimov qeyd edir ki, "?rd?bil, Mu?an v? Gilan (X?z?ryanı) qon?u ?yal?tl?r olsalar da, T?briz Xarabagilana, ?rd?bil v? Mu?andan daha yaxındır. T?brizd?n Xarabagilana 130 km, ?rd?bil v? Mu?ana is? iki d?f? uzaqdır. H?mcinin hansı yolu istifad? etm?nizd?n asılı olmayaraq T?briz, hec bir halda ?rd?bil v? Gilan (X?z?ryanı) arasında yerl??mir. Burdan bel?n?tic? cıxarmaq olar ki, bu m?nb?d? ?l-Muq?dd?sinin b?hs etdiyi Gilan (m?nb?d? Cilan) Kiran ??h?ridir." ^[12] ?l-Y?qubi ozunun "Tarix"ind? yazır: "123-cu ild? (741?742) M?rvan ibn M?h?mm?d ?rm?niyy? olk?sind? yerl???n Cilan v? Mu?ana yuru? etdi." ^[13]

XVI ?srin II yarısında S?f?vi-Osmanlı muharib?l?rind?n b?hs ed?n ?. ?open tez-tez Araz cayı sahilind? yerl???n Gilanı xatırlayaraq yazır: "Turkl?r Persiya s?rh?ddind? toplanma?a ba?ladılar (1589). Oz t?r?find?n ?ah Abbas da butun gucl?rini Araz sahilind? c?ml??dir?r?k Gilanı ?l? kecirm?kd? onları qabaqladı v? tezlikl? yuru? h?r?katına ba?ladı." ^[14]

Co?rafi ad kimi "Gilan" sozu Yaxın ??rqin muxt?lif yerl?rind? qar?ıya cıxır. M?s?l?n, ?randa Gilan v? Q?rbi Gilan toponiml?ri, Az?rbaycanda Xarabagilan, Gilancay , Z?ngilan toponiml?ri vardır. ^[15] B. ?brahimov ??h?rin adını Gilan ?yal?tind?n gell?rin ( gil?kl?r ) bu ?raziy? kocurulm?si il? ?laq?l?ndirir. Layzan haqqında b?hs ed?n V. F. Minorski X?z?rsahili ?razid? ya?amı? gilanlıların (gell?rin) Yaxın ??rqin muxt?lif ?razil?rin?, o cuml?d?n Az?rbaycana kocurulm?sini t?svir ed?r?k yazır ki, "… Deyl?md?n (Gilanın da?lıq hiss?si) cıxan d?st?l?r oz s?rk?rd?l?rinin r?hb?rliyi il? yalnız m?rk?zi v? c?nubi ?ranı deyil, h?mcinin Xilaf?tin paytaxtı Ba?dad da daxil olmaqla, Mesopotomiyanın bir hiss?sini d? ?l? kecirdil?r. Qafqazın C?nub hiss?l?rind? Gilan-Deyl?md?n g?lmi? ?halinin m?skunla?masını gost?r?n ?n muhum faktlardan biri Layzan (daha do?rusu La ‘izan) hakimliyinin adıdır. ?ubh?siz ki, bu ad, Gilan Lahicanının adı il? ba?lıdır. ?irvan Lahıcı v? Naxcıvan Gilanına g?linc?, bu ?razil?rin arasında yerl???n Niyal da?ının adının da Lahican yaxınlı?ındakı da?ın adını xatırlatması heyranedicidir. M?lumdur ki, ?hali koc?rk?n, ozu il? ?vv?l ya?adı?ları yerl?rin toponiml?rini d? aparırdı." ^[16]

Minorskinin qeydl?ri il? razı oldu?unu bildir?n B. ?brahimov yazır ki, Gilan ??h?rinin Gilan ?yal?tinin adı il? ba?lı olmasını gost?r?n faktlardan biri d?, Xarabagilan abid?si yaxınlı?ındakı Duylun k?ndinin adının Gilanın Deyl?m ?razisinin adına uy?un olmasıdır. ^[17] T?dqiqatcı qeyd edir ki, Ordubad rayonunun Kilit k?ndinin ?halisi, ?traf k?ndl?rin ?halisi ucun nam?lum olan bir dild? danı?ırlar. ^[17] M?lumdur ki, kilitlil?r irandilli xalqdır. ^[18] ?. ?open kilitlil?rin vaxtil? Gilandan koc?r?k bu ?razil?rd? m?skunla?mı? gell?rin (gil?kl?r) qalıqları olduqlarını v? dovrumuz? kimi oz dill?rini saxladıqlarını yazır. ^[19]

IX ?sr hadis?l?rind?n b?hs ed?n ?bn ?l-?sir "?l-kamil fi-t-tarix" adlı ?s?rind? yazır: "?mkan du??n kimi hucuma kec?n Af?in, "boyuk cay" anlamını ver?n Gilan-rud adlı yer? istiqam?tl?di." ^[20] Fars co?rafiyacı v? tarixcisi H?mdullah Q?zvini "Nuzh?t ?l-qulub" ?s?rind? qeyd edir ki, "Boyuk cay m?nasını ver?n Kilyanrud Az?rbaycan ?razisind?, Bab?kin ??h?rinin arxasında yerl??ir. Bab?k muharib?si zamanı o ?razid? Af?in q?rarla?mı?dı." ^[21] Adam Oleari is? Gilan sozunun etimologiyası haqqında yazır: "Gilan, Kilan ?yal?ti adını Hirkaniya adlı q?dim ?razid? ya?amı? gil?k adlı xususi xalqdan almı?dır." ^[22]

C. R?fiyevin fikrinc? Gilan toponimi "gil" v? "an" hiss?l?rind?n ibar?t olmaqla "gilli torpaq" anlamını ifad? edir. ^[23] Xarabagilan abid?sinin ?traflı t?dqiqi il? m???ul olmu? S. V. Ter-Avetisyan qeyd edir ki, Gilan adı q?dim Kiran/Giran toponiminin ?raziy? kocmu? turkdilli ?hali t?r?find?n adlandırılması n?tic?sind? yaranmı? ola bil?r. ^[24] V. V. Bartold is? qeyd edir ki, "Q?dim dovrd? Gilan ?halisini ?h?m?nil?r? tabe olmayan kadusil?r t??kil edirdil?r. H?min tayfanın bir hiss?si h?m d? gell?r adını da?ıyırdı. ?yal?t adını da onların adından almı?dır." ^[25]

Araz cayı hovz?si, xususil? Naxcıvan MR ?razisi q?dim dovrl?rd?n sıx m?skunla?mı?dır. Bu ?razil?rd? coxlu sayda ??h?r v? k?ndl?r movcud olmu?dur. Yaxın v? Orta ??rq ??h?rl?rini birl??dir?n karvan yollarının k?si?diyi yer? salınmı? Naxcıvan ??h?ri ?razinin ticari-iqtisadi m?rk?zi rolunu yerin? yetirirdi. ^[9] Kiran is? ?razinin ?h?miyy?tin? gor? ikinci vacib ??h?ri olmu?dur. Kiranın tarixi birba?a Naxcıvan ??h?rinin tarixi il? ?laq?lidir. ^[26]

?n q?dim dovrl?rd?n Kiran ??h?rinin yerl??diyi ?razi m?nb?l?rd? Qoxtn adlandırılır. Qoxtn haqqında ilk m?lumat e.?. VI ?sr? aiddir. ^[27] E.?. I ?srd? bu ?razil?r romalılar v? parflar arasında, daha sonra is? sasanil?r v? bizanslılar arasında muharib? meydanına cevrilmi?dir. IV ?srd? Erm?nistan kralı II Ar?ak (345?367) boyuk ordu il? Sasanil?r? qar?ı cıxır. ^[26] Koc?ri hunlar v? alanlar da erm?ni ordusuna kom?k edirl?r. ^[26] Kiran v? onun ?traflarını asanlıqla ?l? kecir?n II Ar?akın ordusu T?briz yaxınlı?ında Sasani ordusunu a?ır m??lubiyy?t? u?radır. ^[26]

Sasani ?ahı II ?apurun 364?367-ci ill?rd? C?nubi Qafqaza yuru?u bir cox ??h?rl?r?, o cuml?d?n Naxcıvan v? Kiran ??h?rl?rin? ciddi z?rb? vurur. ^[26] Naxcıvan ??h?rind?n 18.000 ail? kocurulur, ^[9] Kiran is?, bu dovrd? s?rh?d m?nt?q?si kimi gah Sunik , gah Vaspurakan ?yal?tl?rinin t?rkibind? olur. ^[26] H?rbi ?m?liyyatlar zamanı Naxcıvandan T?briz? kimi butun ya?ayı? m?nt?q?l?ri, o cuml?d?n qala divarları il? ?hat? edilmi? Kiran ??h?ri da?ıdılır v? talan edilir. Muhum strateji ?razi kimi, Sasanil?r Naxcıvan ?razisind?n h?rbi quvv?l?rin toplanması v? idar? edilm?si q?rargahı olaraq istifad? edirl?r. ^[9] Kiran ??h?ri is? Sasani ordusunun ?sas dayaq m?nt?q?l?rind?n birin? cevrilir. ^[26] Bundan sonra bir mudd?t Kiran Sasani m?rzbanının iqam?tgah ??h?rin? cevrilir. ^[28]

T?briz-Naxcıvan yolu uz?rind? yerl??diyin? gor?, Kiran ??h?ri muhum ticar?t-s?n?tkarlıq m?rk?zin? cevrilir. ^[26] H?min dovrd? ?sas karvan yollarından biri hesab edil?n v? Araz cayı boyunca uzanan tarixi ticar?t yolu da Kiran ??h?rind?n kecirdi. ^[26] VI ?srin birinci yarısında C?nubi Qafqaz x?z?rl?rin hucumuna m?ruz qalır. ^[29] X?z?r vicarı Yezid Bala? Arran, Gurzan, Basfurcan v? Sisacanın hokmdarı elan edilir. ^[30] 623-cu ild? Bizans imperatoru ?rakli boyuk ordu il? ??rq? h?r?k?t ed?r?k Dvin ??h?rini i??al edir v? Az?rbaycana soxulur. Naxcıvanı tutan Bizans ordusu, Arazboyu ticar?t yoluna n?zar?ti ?l? kecirir. Bu yuru?d? turkl?r d? Bizans ordusu t?r?find? vuru?urlar. ^[31] Butun bu mudd?t ?rzind? Kiran ??h?ri h?rbi ?m?liyyatlar meydanına cevrilir. ^[29]

VII ?srd? ?r?b ordusu t?r?find?n m??lub edilmi? Sasani h?rbi quvv?l?rinin qalıqları ?imala ? Arrana do?ru geri c?kilm?y? ba?layırlar. Geri c?kil?n ac ordu yerli ?halini v? ??h?rl?ri talan edir. ^[32] VII ?srin ortalarında Kiran ?r?b ordusu t?r?find?n ?l? kecirilir. Naxcıvan v? Kiranda q?rargah yaradan ?r?b ordusu daha sonra c?nub-q?rb t?r?fd?n Arrana soxulma?a ba?layır. ^[29] Naxcıvan v? Kiranın ?r?bl?r t?r?find?n i??alı x?lif? Osman ibn ?ffanın (644?656) hakimiyy?ti dovrund? ba? verir. ^[29] Bu ??h?rl?ri i??al ed?n orduya, H?bib? ibn M?sl?m?nin s?rk?rd?l?rind?n olan Salman ibn R?bi? ba?cılıq edir. ^[33] Erm?ni tarixcisi Vardapet Gevond ?r?bl?rin Naxcıvana yuru?unu t?svir ed?rk?n yazır: "?smailil?r, oz ordularının boyuk bir hiss?siniPersiya t?r?fd?n Erm?nistana yuru? ucun ayırdılar. Onlar, Midiya k?ndl?ri, Qoxtn v? Naxcıvan ?yal?tl?rini talan etdil?r. Ki?il?rin bir coxunu oldurdul?r, qalanlarını is? arvadları v? u?aqları il? birlikd? ?sir aldılar." ^[34] Stepannos Asogik is? yazır ki, "Mark, Qoxten v? Naxcıbana yuru? ed?n ismailil?r h?min ?razil?ri taladılar." ^[35] ?r?bl?r Araz hovz?sind? yerl???n butun ??h?rl?ri da?ıdaraq xarabaya cevirirl?r. ^[29]

?r?bl?r, qurduqları vergi sistemi say?sind? yerli ?halinin g?lirl?rinin yarısını ?ll?rind?n alırlar ki, bu da Az?rbaycan v? Erm?nistanda ?hali arasında narazılıqların yaranmasına g?tirib cıxarır. ^[36] Hicri 121-ci ild? (miladi 738?739) ?r?b s?rk?rd?si M?rv?ya ibn M?h?mm?d ibn M?rvan Az?rbaycan v? Erm?nistana yuru? edir. ^[37] Bu yuru? zamanı o, Kiran ??h?ri il? sulh muqavil?si ba?lamaqla ??h?ri ?l? kecirir. ^[38] Lakin, hicri 123-cu ild?, (miladi 741?742) o, yenid?n "?rm?niyy? olk?sind? yerl???n" Cilan (Kiran) v? Mokan ( Mu?an ) ?razil?rin? yuru? edir. ^[39]

VIII ?srd? Az?rbaycanda Xurr?mil?r h?r?katı yaranır v? Bab?kin r?hb?rliy? kecm?sind?n sonra h?r?kat acıq anti-xilaf?t yonumu alır. ^[36] B. ?brahimov yazır ki, "aydındır ki, Kiran, Bab?kin ?sas dayaq m?nt?q?l?rind?n v? xurr?mil?rin n?zar?t etdiyi qalalardan biri olmu?dur." ^[36]

IX?X ?srl?rd? Kiran ??h?ri Sacil?r (879?930) v? Salaril?r (941?965) sulal?l?rinin hakimiyy?ti altında olur ^[36] Salarill?ri m??lub etmi? R?vvadil?r sulal?si (979?1054) is? 981-ci ild? T?briz ??h?rini ozunun paytarxtı elan edir. ^[36] R?vvadil?rin hakimiyy?ti dovrund? Naxcıvan v? onun ?tarfındakı kicik ?razid? Naxcıvan?ahlıq adlı kicik feodal dovl?ti formala?ır. Dovl?tin ?sasını Qoxtn hakimi ?bu-Dulaf qoyur. ^[40] 982-ci ild? ?bu-Dulaf Basfurracan, Naxcıvan v? Dvini d? Kirana birl??dirir. R?vvadi v? Ani hokmdarları il? qar?ıla?an ?bu-Dulaf qalib g?lir. ^[36] Erm?ni tarixcisi Stepannos Asogik bu hadis?l?ri t?svir ed?rk?n yazır: "Abel-Hac Qoxten ?miri ?bu-Talebl? (?bu-Dulaf) doyu?du v? m??lub olaraq ?sir du?dukd?n sonra Dvin v? butun ??h?rl?rini ona verm?li oldu. Abel-Haca qalib g?l?n ?nu-Taleb butun Vaspurakan torpa?ını ozun? tabe etdi." ^[41] Lakin, 987-ci ild? Az?rbaycan ?miri R?vand o?lu Abel-Hac ?bu-Dulafı m??lub ed?r?k onun butun ?razil?rini oz olk?sin? birl??dirir, Qoxtn is? qar?t edilir. ^[42] 988-ci ild? gozl?nilm?d?n Abel-Hac v?fat edir. Furs?ti istifad? ed?n ?bu-Dulaf yenid?n Dvin ??h?rini ?l? kecir?r?k Ani hokmdarı car Smbatla sulh muqavil?si ba?layır. ^[42]

Naxcıvan?ahlıq t?xmin?n 80 il? yaxın must?qilliyini saxlaya bilir ^[43] , XI ?srd?n is? Kiran S?lcuqluların hakimiyy?ti altına du?ur. To?rul b?yin hakimiyy?ti dovrund? (1040?1063) Araz vadisini ?l? kecir?n S?lcuqlular Naxcıvana kimi catırlar v? Naxcıvan yaxınlı?ında birl??mi? Bizans-Erm?ni ordusu il? doyu?url?r. ^[44] S?lcuqlular imperiyasının parcalanmasından sonra Kiran Az?rbaycan Atab?yl?ri olan Eld?nizl?rin (1136?1225) hakimiyy?ti altına kecir. ?brahimov 26 1130-cu ill?rin sonlarından 1175-ci il? kimi Az?rbaycan Atab?yl?rinin paytaxtı olan Naxcıvan boyuy?r?k inki?af edir, ?h?miyy?tin? gor? olk?nin ikinci ??h?ri is? Kiran olur. ^[45] Atab?yl?rin hakimiyy?ti dovrund? Kiran ??h?ri intibah dovrunu ya?ayır, geni?l?nir, ??h?rd? b?rpa v? yenid?nqurma i?l?ri aparılır. Bu dovrd? Kiranda turb?l?r, karvansaralar, m?scid in?a edilir, qala divarları b?rpa edilir v? mohk?ml?ndirilir, h?mcinin Gilancay uz?rind? korpu tikilir. ^[46]

1221-ci ild? ?rd?bil, T?briz, Mara?a v? Xoyu tutan monqollar Kiran v? Naxcıvan ??h?rl?rin? yaxınla?ırlar. H?min ??h?rl?ri ?l? kecir?n monqollar ?halini qırır v? ??h?rl?ri talan edirl?r. Bundan sonra Ordubad v? Kiran ??h?rl?ri monqol ordusunun muv?qq?ti iqam?tgahına cevrilir. ^{[46] [47]} M?h?mm?d ibn Hindu?ah yazır ki, "da?ıdılmı? Naxcıvan v? Kiran ??h?rl?rinin ?halisi v?t?nl?rini t?rk etm?li oldu" . ^[48] 1225-ci ild? monqolların t?qibind?n qacan Xar?zm?ah C?lal?ddin Naxcıvan v? Kiran ??h?rl?rini ?l? kecirir. ^[46]

Monqolların yuru?und?n sonra uzun mudd?t Naxcıvan v? Kiran ??h?rl?ri ?vv?lki v?ziyy?tini b?rpa ed? bilmir. Sonrakı ?srl?rd? Kiran ??h?ri m?nb?l?rd? xırda ya?ayı? m?nt?q?si kimi qeyd edilir. ^[46] H?min dovrd? Kiran ??h?ri yaxınlı?ında yeni Azad ??h?ri inki?af etm?y? ba?layır v? Kiran ?halisinin boyuk bir hiss?si h?min ??h?rd? m?skunla?ır. Buna gor? d? Naxcıvan haqqında m?lumat ver?n H?mdullah Q?zvini (1281?1350) yanlı? Azad ??h?rind?n b?hs edir. ^[49] XIII ?srin sonlarından etibar?n Kiran ??h?ri yenid?n inki?af etm?y? ba?layır. ^[46] XIV ?srd?n etibar?n Kiran ??h?rinin yerl??diyi ?razi m?nb?l?rd? Azadciran adlandırılır. ^[46] 1412-ci ild?n etibar?n Azadciran ?yal?ti Qaraqoyunlu dovl?tinin (1410?1468), 1468-ci ild?n etibar?n is? A?qoyunlu dovl?tinin (1468?1501) t?rkibin? daxil olur. XVI?XVII ?srl?rd? Azadciran tez-tez S?f?vi ?ahlarının f?rmanlarında qeyd edilir. ^[50]

Kiran ??h?ri haqqında ?n q?dim m?lumatlar erm?ni dilli m?nb?l?rd? saxlanmı?dır. ^[5] Kiran ??h?rinin yerl??diyi ?yal?t erm?ni dilli m?nb?l?rd? Qoltn ^[51] , Qoxtn ^{[52] [53]} , Qoxten ^[54] v? Qoxtan ^[55] adlandırılmaqla, Sunikin bir hiss?si kimi gost?rilir. ^[5]

Qoxtn ?yal?ti haqqında ilk m?lumat Favstos Buzandın " Erm?nistan tarixi " ?s?rind? verilir. ^[5] B. e. IV ?sri il? ba?lı hadis?l?rd?n b?hs ed?rk?n Buzand, II Tiqranın hakimiyy?ti dovrund? ya?amı? "Qoltn knyazı Atom" haqqında da b?hs edir. ^[51] Moisey Xorenli d? ozunun " Erm?nistan tarixi " adlı ?s?rind? Qoxtn haqqında coxlu m?lumat verir. ^[5] Mu?llif Qoxtn ?yal?tini ilk d?f? e.?. VI ?sr? aid hadis?l?rl? ba?lı c?kir. ^[5] Xorenlinin V ?srin ?vv?ll?rind? Mesrop Ma?totsun uzun mudd?t Qoxtn ?yal?tind? ya?ayaraq xristianlı?ı t?bli? etm?si haqqında m?lumatı is? xususi ?h?miyy?t da?ıyır. ^[56]

Qoxtn ?yal?tinin ?r?bl?rin yuru?und?n ?vv?lki siyasi m?nsubiyy?tinin t?dqiq edilm?si ucun VII ?sr? aid nam?lum mu?llif? m?xsus " A?xaratsuyts " ?s?ri muhum ?h?miyy?t? malikdir. ^[57] ?r?b ordularının Qoxtn v? Naxcıvana yuru?u haqqında m?lumatlar VII ?sr mu?llifi Vardapet Gevondun " X?lif?l?rin tarixi" ^[34] v? X ?sr mu?llifi Stepannos Asogikin "Umumi tarix" ^[58] ?s?rl?rind? saxlanmı?dır. Asogik h?m d? X ?srd? Qoxtnda hokm surmu? horm?tli knyaz ?bu T?lubun (?bu-Dulaf) hakimiyy?t dovru haqqında geni? m?lumat verir. ^[59]

976-cı ild? Erm?nistan katolikosu Xacik t?r?find?n Naxcıvandakı (Naxavaq ??klind?) Muq?dd?s Stepannos monastırına verilmi? kondaktda Kiran (Qiran ??klind?) ??h?rinin d? adı c?kilir. ^[60]

VII ?srd?n ba?layaraq Kiran ??h?ri v? umumilikd? Naxcıvan haqqında ?r?bdilli m?nb?l?rd? m?lumatlar verilir ki, bel? m?nb?l?rd?n biri d? ?hm?d ibn ?sam ?l-Kufinin "Kitab ?l-Futuh" (X ?sr) ?s?ridir. ^[61] ?bn Xordadbeh (IX?X ?srl?rin ?vv?ll?ri) "Kitab ?l-M?salik v?l-M?malik" ^[62] v? ?bu ?l-F?r?c Kudama (X ?sr) "Kitab ?l-X?rac v? s?n?t ?l-Kitab?" ^[63] ?s?rind? Kirandan kec?n ticar?t yolları haqqında b?hs edirl?r.

?l-?st?xri (X ?sr) "M?salik ?l-M?malik" ?s?rind? Kiran ??h?rinin s?rh?d ?yal?tind? oldu?unu qeyd edir. ^[64] ?l-Y?qubi (IX?X ?srl?r) "Kitab ?l-Buldan" ^[65] , ?bn ?l-F?qih (IX?X ?srl?r) "Kitab ?l-Buldan" ^[66] , ?l-Muq?dd?si (X ?sr) "?hs?n ?t-takasim fi-m?rif?t ?l-aka-lim" ^[67] , ?bn Hovq?l (X ?sr) "M?salik v? M?malik" ^[68] ?s?rind? Araz cayı, onun sahill?rind? yerl???n ??h?r v? k?ndl?r, h?min ?razil?rin sakinl?ri, t?bii z?nginlikl?ri v? ticari m?hsulları haqqında ?traflı m?lumat verirl?r.

?r?bdilli m?nb?l?r arasında Yaqut ?l-H?m?vi ??h?rin adını d?qiqlikl? (Kiran) qeyd etm?kl?, h?m d? ilk d?f? onun d?qiq koordinatlarını qeyd edir. ^[69] ?bn ?l-?sirin (XII?XIII ?srl?r) "?l-Kamil fi-t-tarix" ?s?rind? Kiran ??h?ri (Qiran formasında) ?r?b s?rk?rd?si M?rvan ibn M?h?mm?din (VII ?sr) yuru?u il? ba?lı qeyd edilir. ^[38]

Farsdilli m?nb?l?r arasında Kiran ??h?ri haqqında ilk m?lumat XIII ?sr? aid "?caib ?d-dunya" adlı nam?lum mu?llif t?r?find?n yazılmı? co?rafiya ?s?rind? verilir. ^[70] H?min ?s?rd? Kiran qalası, ??h?rd?ki tikilil?r o cuml?d?n istehsal edil?n m?hsullardan b?hs edilir.

Gurcu h?rbicil?rinin XII ?srin sonları-XIII ?srin ?vv?ll?rind? Az?rbaycan v? Arrana yuru?l?ri haqqında carica Tamarın (1156?1184) nam?lum tarixcisinin "Bayraqdarların t?rifl?nm?si tarixi" adlı salnam?d? b?hs edilir. H?min m?nb?d? Naxcıvan ?razisind? dovrun siyasi h?yatı haqqında ciddi m?lumat verilir. ^[71]

Azad ??h?ri ( Naxcıvan tum?ninin Azad-Ciran nahiyy?sinin m?rk?zi), onun yeri v? m?hsulları haqqında m?lumat fars co?rafiya?unas H?mdullah Q?zvinin (1281?1350) "Nuzh?t ?l-qulub" ^[49] ?s?rind? verilir. Teymurl?ngin yuru?u il? ba?lı hadis?l?rl? ?laq?dar olaraq Kiran v? Azad ??h?rl?ri Nizam?ddin ?aminin "Z?f?rnam?" ?s?rind? qeyd edilir. ^[72]

Naxcıvan v? onun ?trafındakı ya?ayı? m?nt?q?l?rinin monqolların yuru?u zamanı v?ziyy?ti haqqında m?lumat fransız s?yyahı rahib Gilom de Rubrukun "??rq olk?l?rin? s?yah?t" ^[73] ?s?rind? verilir.

Monqolların yuru?und?n sonra Kiran ??h?ri yazılı m?nb?l?rd? qeyd edilmir. Yaxınlıqdakı Azad ??h?rinin adı il? birlikd? Kiran ??h?rinin d? adı h?min ??h?rl?rin yerl??diyi Azadciran nahiyy?sinin adında istifad? olunur. ^[10] S?f?vi ?ahlarının Matenadaranda saxlanan f?rmanlarında Azadciran nahiyy?si v? onun k?ndl?ri haqqında coxlu sayda muxt?lif m?lumatlar verilir. ^[74]

Naxcıvan ?razisind?ki ?n ?h?miyy?tli orta ?sr arxeoloji abid?l?rind?n biri olan Xarabagilanın t?dqiqin? XIX ?srin sonlarından ba?lanılmı?dır. ^[17] 1896-cı ild? Xarabagilanı ziyar?t etmi? arxeoloq Karl Dumberq, abid? ?razisind?n ?r?b yazılı iki da? plit?ni Qafqaz muzeyin? (hazırda Gurcustan Milli Muzeyi ) aparmı?dır. ^[75] XX ?srin ?vv?ll?rind? E. Lalayan Xarabagilan ?razisind? qısa t?dqiqat i?l?ri aparır. "Moskva arxologiya c?miyy?tinin Qafqaz bolm?sinin X?b?rl?ri"nd? Lalayan t?r?find?n t?rtib edilmi? alboma coxlu sayda uz?ri yazılı m?zar da?ları v? Xarabagilan ??h?rinin xarabalıqlarının fotolarının daxil edilm?si haqqında m?lumat verilir. ^[76]

Xarabagilan ?razisind? ilk arxeoloji t?dqiqatlar 1913-cu ild? Moskva arxologiya c?miyy?tinin Qafqaz bolm?sinin uzvu S. V. Ter-Avetisyan t?r?find?n aparılmı?dır. ^[77] Bel? ki, 1912-ci ild? Duylun B?yl?r k?ndinin Eyvazo?lu soyadlı sakini t?s?rrufat xarakterli qazıntı zamanı 500 qızıl sikk? il? doldurulmu? saxsı kup a?karlamı?, bundan sonra Ter-Avetisyan ?razid? qazıntılara ba?lamı?dır. ^[78] T?dqiqatlar n?tic?sind? uz? cıxarılmı? butun maddi-m?d?niyy?t numun?l?ri Qafqaz muzeyin? t?hvil verilmi?dir. ^[79] Yuxarı Aza k?ndind? q?rargah yaratmı? Ter-Avetisyan bir nec? gun davam ed?n t?dqiqatlar zamanı ??h?rin umumi topoqrafiyası, h?mcinin ??h?r ?razisind? yerl???n muxt?lif tikilil?rin xarabalıqları il? tanı? olmu?, eni zamanda ?trafdakı A?a?ı Aza v? Dark?nd k?ndl?rind?ki abid?l?r? baxı? kecir?r?k onların umumi t?svirini vermi?dir. ^[78] Ter-Avetisyan Xarabagilan ?razisind? ?traflı olcm? i?l?ri apararaq planlar t?rtib etmi?, bir nec? ??kil ??kmi? v? s?kkiz sah?d? kicik qazıntı h?yata kecir? bilmi?dir. ^[80] Arxeoloqun Xarabagilandan a?karladı?ı palıd tabut v? uz?ri oyma i?l?m?li olan qoz lovh?l?ri Qafqaz muzeyin? gond?rilm?si ucun Yuxarı Aza k?ndin? gond?rils? d?, 1914-cu ild? Avstriya-Macarıstan imperiyasının Rusiya imperiyasına muharib? elan etm?sind?n sonra t?dqiqatlar dayandırılaraq hey?t t?cili geri ca?ırılmı?, buna gor? d? h?min artefaktlar itirilmi?dir. ^[77]

1926-cı ild? Az?rbaycanı T?dqiq v? T?t?bbo C?miyy?tinin Naxcıvan ?ob?si, Az?rbaycan Arxeologiya Komit?sin? m?lumat ver?r?k, Yuxarı Aza k?ndi yaxınlı?ındakı Xarabagilan ?razisind? arxeoloji qazıntılar aparma?ı planla?dırdı?ını bildirir v? komit? uzvl?rind?n bir n?f?rin qazıntı sah?sin? gond?rilm?sini xahi? edir. ^{[81] [82]} 1926-cı ild? V. M. Sısoyev Xarabagilanda yoxlanı? qazıntılarına ba?layır. Bu qazıntılar zamanı abid? ?razisind? bir nec? m?zar acılaraq oyr?nilir, Xarabagilan v? ?traf ?razil?rin qısa t?sviri verilir. ^[83] Bu qazıntılar zamanı mis v? d?mir m?mulatları, ?r?b yazılı saxsı qab qırıqları, tikili karnizind?n ?r?b yazılı alebastr qırıqları, ?u?? qolba?lar, saxsı su borularının qalıqları, parca qalıqları v? sair artefaktlar a?karlanaraq Az?rbaycan Dovl?t Muzeyin? t?hvil verilmi?dir. ^[84]

V. M. Sısoyevin t?dqiqatları ?sas?n mavzoley v? s?rdab?l?rd? aparıldı?ından abid?nin m?d?ni t?b?q?sinin qalınlı?ını mu?yy?nl??dirm?k mumkun olmamı?dır. ^[84] V. M. Sısoyevl? birlikd? qazıntılarda i?tirak etmi? epiqrafist ?. ?zimb?yov Xarabagilanın a?a?ı hiss?sind? a?karlanmı? iki m?zar da?ı v? alebastr hiss?l?rind?ki yazıları t?dqiq etmi?dir. ^[85]

1927-ci ild? Az?rbaycan Arxeologiya Komit?sinin verdiyi mandat ?sasında Xarabagilan ?razisind? S. V. Ter-Avetisyanın r?hb?rliyi Qafqaz Tarix-Arxeologiya Komit?sinin ekspedisiyası qazıntılara ba?lamı?dır. ^[84] Qazıntılardan ?vv?l ekspedisiya uzvl?ri abid?nin yerl??diyi ?traf ?razil?r? baxı? kecirmi?dir. Dark?nd k?ndinin m?rk?zind? yerl???n q?dim m?scidin xarabalıqları, h?mcinin k?ndd?n 1 km aralıda yerl???n turb?l?r ekspedisiya uzvl?rinin diqq?tini c?kmi?dir. ^[86] V. M. Sısyoyev kimi, S. V. Ter-Avetisyan da yalnız q?bir abid?l?ri v? turb?l?rin t?dqiqi il? kifay?tl?nmi?dir. ^[84] T?dqiqatcının ?sas m?qs?di ??h?rin planının t?rtib edilm?si idi. ^[84] Buna baxmayaraq, Ter-Avetisyan yalnız sitadel v? ??h?r m?rk?zinin planını t?rtib etm?y? muv?ff?q olmu?dur. Qafqaz Tarix-Arxeologiya ?nstitutunun ekspedisiyasını f?aliyy?tinin n?tic?l?ri 1928-ci ild? cap edilmi?dir. ^[86]

Xarabagilan ya?ayı? yerinin sistematik arxeoloji t?dqiqin? 1976-cı ild? Naxcıvan arxeoloji ekspedisiyasının V. Q. ?liyevin r?hb?rlik etdiyi Xarabagilan d?st?si t?r?find?n ba?lanılmı?dır. Ekspedisiya qazıntılara ??h?rin ?imal-??rq hiss?sind?n start vermi?dir. Qazıntılar n?tic?sind? Kiran karvansarası a?kar edilmi? v? onun ?imal t?r?fi t?mizl?nmi?dir. ?lk qazıntı sah?sind? m?d?ni t?b?q?nin qalınlı?ının 2 metr olması mu?yy?n edilmi?dir. Abid?nin statiqrafiyasının t?dqiqi ekspedisiyanın ?sas m?qs?dl?rind?n biri idi. Tikilil?rin memarlıq uslubu v? ?ld? edilmi? kulli miqdarda artefaktların stilistik analizi a?kar edilmi? kompleksin XII?XIII ?srl?r? aid edilm?sin? imkan vermi?dir. ^[87]

1977-ci ild? qazıntılar sitadel yaxınlı?ındakı ??hristanın ikinci m?h?ll?sind? aparılmı?dır. Bu qazıntılar n?tic?sind? ya?ayı? binaları uz? cıxarılmı? v? t?mizl?nmi?dir. ^[87] 1978-ci ild? h?min ?razid? qazıntıların geni?l?ndirilm?si n?tic?sin? evin daha yeddi ota?ı v? ikinci m?rt?b?y? aparan da? pill?k?n, uc t?ndir v? giri? ta?ı a?kar edilmi?dir. Abid?nin statiqrafiyasının t?dqiqi n?tic?sind? mu?yy?n edilmi?dir ki, birinci m?d?ni t?b?q? XIII?XIV ?srl?ri, ?n a?a?ı m?d?ni t?b?q? is? IX?XII ?srl?r? aiddir. Statiqrafik m?lumatlar abid? ?razisind?n a?kar edilmi? sikk?l?r v? saxsı materiallarının xarakterl?ri il? d? t?sdiql?nmi?dir. ^[87] Bu ?razid? a?kar edilmi? ya?ayı? kompleksi, ya?ayı? m?h?ll?l?rinin sıxlı?ını v? memarlıq xarakteri baxımından monqolların yuru?und?n ?vv?lki ya?ayı? evl?rinin sıxıcı xarakterini a?kara cıxarmı?dır. ^[87]

1980-ci ild? AMEA Tarix ?nstitutu t?r?find?n t??kil edilmi? v? Q. M. Aslanovun r?hb?rlik etdiyi Xarabagilan ekspedisiyası ??h?r ?razisind? qazıntılara ba?lamı?dır. Ekspedisiya uzvl?ri Xarabagilanın ??h?r m?rk?zind? v? yaxınlıqdakı Muncuqlut?p? nekropolunda qazıntılar aparmı?dır. Umumilikd? orta ?sr ??h?ri ?razisind? 5000 m ² ?razid? qazıntı aparılmı?dır. Bu t?dqiqatlar n?tic?sind? coxlu sayda ya?ayı? binaları, turb?l?r v? karvansara a?kara cıxarılaraq t?mizl?nmi?dir. ^[88] Ekspedisiyanın Muncuqlut?p? nekropolunda uz? cıxardı?ı hurri mohuru v? x?nc?ri, xarakterik tipli keramik qablar Xarabagilanın e.?. VI?IV v? e.?. IX?VI ?srl?r? aid m?d?ni t?b?q?sini t?dqiq etm?y? imkan vermi?dir. ^[88]

1982?1984-cu ill?rd? Kiran karvansarası ?razisind? qazıntı i?l?ri davam etdirilmi?dir. N?tic?d? orta ?srl?r? aid karvansara kompleksinin 28 ota?ının hamısı v? daxili h?y?ti t?mizl?nmi?dir. Bu karvansaranın t?diq edilm?si Az?rbaycan ?razisind?ki erk?n orta ?sr karvansaralarının xarakterik xususiyy?tl?rini mu?yy?n etm?y? imkan vermi?dir. ^[88]

Xarabagilan xarabalıqları yeddi t?p? uz?rind? yerl??ir. Bu t?p?l?rin hamısı ?imal v? ?imal-??rq istiqam?tind? bir-birind?n yuxarıda duzulmu?l?r. Onların c?nub v? c?nub-q?rb t?r?fi iri kanyonla ?hat?l?nib. C?nubdan q?dim ??h?rin xarabalıqlarına m?nz?r? acılır. ^[89]

Xarabagilanın sitadeli ??h?rin c?nub-??rq t?r?find? yerl???n t?p?nin ellips formalı duz yuks?kliyind?dir. Sitadelin c?nub v? ??rq t?r?fl?ri s?rt yar?anla yekunla?ır v? hundurluyun? gor? t?p?nin q?rb t?r?fini (170?180 metr) gerid? qoyur. Q?rb t?r?fd?n mudafi? divarlarının pill?k?nvari qalıqları, xarabalıqların yuxarısında is? sitadel gorunur. ^[89] Sitadel mudafi? qull?l?ri z?nciri il? ?hat? olunmu?dur. ?imal-q?rb t?r?fd?n sitadel?, qayada yonulmu? v? 200 pill?d?n artıq hiss?si dovrumuz? catmı? pill?k?n aparır. Pill?k?ml?r qala divarlarının 7?12 sıra horgusun? kimi qalxır ki, bu da b?zi yerl?rd? 2 metr? q?d?r hundurluk dem?kdir. ^[89]

Sitadel daxilind?ki butun tikilil?r yerli sarımtıl-qırmızı qaya da?ından in?a edilmi?dir. Kicik olculu dordbucaqlı formaya malik bu evl?rin divarları 0.8?1 metr hundurluyund? (5?6 sıra horgu) saxlanmı?dır. Evl?rin divarlarının da?ılmı? hiss?l?rind?n tokulmu? da?lar onları ?trafına s?p?l?nmi?dir. ^[89] B?zi ev?rd? p?nc?r? v? qapı yerl?ri qalmı?dır. Xarabalıqlar arasında tez-tez memarlıq detalları, karniz qırıqları v? sair elementl?r? rast g?linir. ^[89]

Sitadelin m?rk?zi hiss?sind? iki su k?hrizi vardır. Yerli da?dan in?a edilmi? k?hrizl?r 8?12 sıra horgud? saxlanmı?dır. K?hrizl?rd?n biri iki dordbucaqlı otaqdan ibar?tdir. Daha boyuk olan ikinci k?hriz is? xacvari planda in?a edilmi?dir. C?nub ??rq t?r?fd?n h?min k?hriz? eni?i kicik da? pill?k?n t?mi edir. B. ?brahimov ehtimal edir ki, k?hrizl?rin h?r ikisinin ustu gunb?zl? ortulmu?du. ^[89]

Sitadel tikilil?rinin in?ası zamanı yerli da?la yana?ı k?rpic v? alebastr da istifad? edilmi?dir. Xarabalıqlar arasında a?karlanmı? coxlu sayda bi?mi? k?rpicl?r v? alebastr karniz qalıqları (b?zi hallarda ustu yazılı) da bu iddianı t?sdiq edir. ^[90]

??h?rin ??rq qurtaraca?ında, sitadelin a?a?ı t?r?find? mudafi? divarlarının v? qull?l?rin qalıqları gorunur. Sitadeld?n kifay?t q?d?r boyuk olan bu qala divarları (??rq mudafi? divarı) kicik bir t?p? uz?rind? ba?layaraq d?rin yar?anı kecir v? sitadelin q?rb qurtaraca?ına catır. Buradan ??h?rin mudafi? divarlarının ikinci qatı ba?layır (c?nub-??rq mudafi? divarı). ^[90] ??h?r xarabalıqlarının qalan hiss?si iki da? silsil?si uz?rind? yerl??ir v? c?nubdan ba?layan h?min hiss?l?r ?imala do?ru inki?af etdikc? daha da yuks?kl??ir. Bu silsil?l?rin a?a?ı hiss?l?ri uz?rind? ??h?r m?h?ll?l?ri yerl???n kicik t?p?l?rd?n t??kil olunmu?dur. ^[90]

Birinci m?h?ll?nin xarabalıqları sitadelin q?rb t?r?find? ki?ik t?p? uz?rind? yerl??ir. Burada divarları yerli qaya da?ı v? cayda?ı qarı?ı?ından in?a edilmi? ya?ayı? tikilil?rinin qalıqları dovrumuz? catmı?dır. ^[90] H?min evl?rin divarları 3?5 sıra tikili s?viyy?sind? saxlansa da, m?h?ll?nin ?imal t?r?find? dord evin zirz?misi tam ??kild? qorunmu?dur. H?min m?h?ll?d? umumilikd? 17 ya?ayı? tikilisinin xarabalıqları qalmı?dır ki, onlar da t?p?nin butun ?imal t?r?fini tutur. Ya?ayı? tikilil?rind?n 30?50 metr aralıda 6 s?rdab?nin xarabalıqları yerl??ir. Qazılmı? torpa?ın d?rinliyind? in?a edilmi? xacvari s?rdab?l?rin divarları da?dan in?a edilmi?dir. Yuxarı hiss?si da?ıdılmı? s?rdab?l?rin hamısı talan olunmu?dur. ^[90]

H?min kompleksd?n bir q?d?r a?a?ıda ??h?rin be?inci m?h?ll?si yerl??ir. Dorduncu v? be?inci m?h?ll?l?ri ayıran ??h?r kuc?si q?rb? do?ru uzanaraq da? kompleks? catır. Be?inci m?h?ll?nin tikilil?ri t?m?lin? kimi da?ılmı? v?ziyy?td? dovrumuz? catmı?dır. Binaların t?m?l hiss?l?ri da?ılmı? hiss?l?rin materialları il? ortulduyund?n v? qazıntı i?l?ri aparılmadı?ından be?inci m?h?ll?nin tikilil?rinin funksiyası haqqında fikir soyl?m?k mumkun olmamı?dır. ^[91] H?min m?h?ll?d?ki gil-k?rpic tikilinin kicik karvansara olması ehtimal edilir. H?min bina plan xususiyy?tl?ri baxımından ikinci v? ucuncu m?h?ll?l?r arasındakı hamamın yanında yerl???n karvansarası xatırladır. ^[91]

Be?inci m?h?ll?nin c?nubunda q?birsanlıq yerl??ir. Q?birsanlı?ın ?imalında ? ??h?r? yaxın ?razid? turb?l?r yer??ir. Bir q?d?r a?a?ıda is? adi ba?da?ı v? sin?da?ından ibar?t mus?lman q?birl?ri vardır. ??h?rin ?imal t?r?find?, qala divarlarından k?narda dig?r bir q?birsanlıq yerl??ir. H?min q?birsanlıqda m?rm?r da?lardan hazırlanmı? coxlu m?zar da?ları dovrumuz? catmı?dır. ^[91]

??h?rin su il? t?minatı iki kanal vasit?siyl? h?yata kecirilirdi. Kanallardan biri ba?lan?ıcını Xalıke?an cayından (eni 1.2 metr), dig?ri is? Gilacnaydan (eni 1.8 metr) goturur. ^[91]

Orta ?sr Az?rbaycan ??h?rl?ri must?qil m?h?ll?l?rd?n t??kil olunmaqla, memarlıq-planla?dırma strukturuna gor? uc hiss?d?n ibar?t idi: sitadel, ??hristan, rabad. ^[92] Sitadel ??h?rin m?rk?zind? yerl??m?kl? ?razinin t?bii-co?rafi xususiyy?tl?rind?n asılı olaraq, tamamil? v? ya qism?n qala divarları il? ?hat? olunurdu. ^[92]

Kiran ??h?rinin sitadeli yuks?k da?lıq ?razid? in?a edilmi?dir. ?brahimov 33 Bir q?d?r a?a?ıda yerl???n muxt?lif t?p?l?r uz?rind? is? ??h?r m?h?ll?l?ri ? ??hristan salınmı?dır. ??hristanın qala divarlarından k?narda yerl???n t?p? yamacları is? rabad ?razil?ridir. ^[93] Xarabagilanın h?r uc hiss?si guclu qala divarları il? ?hat? olunmu?dur. Bel?likl?, sitadel? catmaq ist?y?n du?m?n, ilk onc? rabadın, daha sonra ??hristanın qala divarlarını kecm?li v? q?sri xatırladan sitadel? catmalı idi. ^[93]

XIII ?srd? nam?lum mu?llif t?r?find?n yazılmı? "?caib ?d-dunya" adlı m?nb?d? Kiran ??h?ri t?svir edil?rk?n qeyd olunur: "Araz sahilind? yerl???n bu ??h?r, da?dan tikilmi? guclu divarlarla ?hat? olunmu?dur." ^[94] Bi?mi? k?rpicd?n in?a edil?n v? fasadları h?nd?si fiqurlarla b?z?dil?n muxt?lif turb?l?r, m?scidl?r, karvansaralar v? sair iri tikilil?r ??hristanda yerl??irdi. Xarabagilan ??hristanının xarabalıqları arasında tez-tez maraqlı memarlıq elementl?rin?, alebastrdan hazırlanmı? dekor ? xususil? karniz hiss?l?rin? rast g?linir. Umumiyy?tl? ??hristan tikilil?ri memarlıq xususiyy?tl?rinin z?nginliyi il? secilir. ^[93]

??hristan divarlarının xaricind? yerl???n rabad tikilil?ri sad?liyi il? secilir. ?ks?r ictimai tikilil?r, o cuml?d?n hamamlar, d?yirmanlar v? karvansaralar rabad v? ??hristan m?h?ll?l?ri arasında yerl??ir. Xarabalıqlar arasında ??h?rin ?sas kuc?sini mu?ahid? etm?k mumkundur. ?imaldan c?nuba istiqam?tl?n?n bu kuc?y? ??rqd?n birinci v? ikinci m?h?ll?l?rin q?rbd?n is? dorduncu v? be?inci m?h?ll?l?rin kuc?l?ri cıxır. ??rq istiqam?tind?n m?rk?zi kuc? sitadel?, q?rbd?n Gilancaya, c?nubdan is? Araz cayına aparır. ^[93] ??h?rin su t?minatı saxsı borular, k?hrizl?r v? kanallar vasit?siyl? t?min edilmi?dir. ^[95]

Kiran ??h?rinin xarabalıqları olan Xarabagilan abid?si 30 hektar ?raziy? malikdir. ^[96] Su hovz?l?ri, kuc?l?r, turb?l?r, bazarlar, m?zarlıqlar v? dig?r ictimai binalar t?r?find?n tutulmu? 200 hektar ?razini cıxdıqda yerd? qalan 100 hektar ?razinin evl?r ucun n?z?rd? tutuldu?unu mu?yy?nl??dirm?k olur. ^[96] Q. M. ?hm?dovun fikrinc? Beyl?qan ??h?rind? h?r hektarda t?xmin?n 120 ev yerl??mi?dir ki, bu da Beyl?qan ??hristanında 6600 ev anlamına g?lir v? ??hristan ?halisinin sayının 40.000-? catdı?ını gost?rir. ^[97] B. ?brahimov qeyd edir ki, ?g?r bu hesablamanı Kiran ??h?rin? d? t?tbiq ets?k, Xarabagilan ?razisind? ya?ayı? evl?rinin sayının 12.000-?, ?halinin sayının is? 60.000-? catdı?ını gost?rm?k olar. ^[96]

?sas m?qal?: Kiran qalası

Kiran ??h?rini muxt?lif hiss?l?rd?n ?hat? ed?n qala divarlarıdır. Kiran qalasının ?n ?h?miyy?tli hiss?si sitadeldir. T?bii baxımdan ?lveri?li ?razid? salınmasına baxmayaraq, sitadel moht???m qala divarları v? qull?l?rl? ?hat? olunmu?dur. ??rq qala divarı ??h?r m?h?ll?l?rind?n ?h?miyy?tli d?r?c?d? aralı in?a edilmi?dir. O, bir t?r?fd?n sitadelin yerl??diyi t?p?nin ?t?yin? t?r?f uzanaraq d?rin yar?an ?razisind?n kecidi m?hdudla?dırır. ^[96]

Sitadelin mudafi? sistemind? ?h?miyy?tli rol oynamı? qull?l?rind?n yeddisi dovrumuz? catmı?dır. H?min qull?l?rd?n dordu dordbucaqlı, ucu is? dair?vi formaya malikdir. Kiran qalasının qism?n yax?ı saxlanılmı? ??rq divarları is? 540 metr uzunlu?a v? altı qull?y? malikdir. ^[98]

?sas m?qal?: Kiran sarayı

Saray, Kiranın ikinci m?h?ll?sinin c?nub hiss?sind? yerl??ir. ^[99] Saray binasının divarları n?h?ng olculu qaya parcalarından tikilmi?dir. ^[99] Duzbucaqlı formaya malik olan h?min da? bloklar 2 metr uzunlu?a v? 0.5 metr en? malikdir. Saray divarlarının 6 sırası dovrumuz? catmı?dır ki, t?dqiqatcı B. ?brahimov saxlanılmı? hiss?nin iri tikilinin yalnız kursusu oldu?unu qeyd edir. ^[99]

Saray binası duzbucaqlı formaya malikdir. ^[99] C?nub t?r?fi istisna olmaqla, dig?r t?r?fl?rd?n saray binasına muxt?lif kicik tikilil?r d? birl??ir. Saray binasına kursunun tikilm?sind? istifad? edilmi? geni? da?lardan horulmu? iri pill?k?n aparır. ^[99]

?sas m?qal?: Kiran karvansarası

Karvansara Kiran ??hristanının iki, uc v? dorduncu m?h?ll?l?ri arasında yerl??ir. ^[100] Binanın yuxarı m?rt?b?l?ri ?sas?n ciy k?rpicd?n in?a edildiyin? gor?, da?ıldıqdan sonra onun yerind? kicik t?p? formala?mı?dı. ^[100] Karvansara kompleksin? daxil olan butun tikilil?rin ozumu mohk?m qaya uz?rind? in?a edilmi?dir. Ozulun ilk horgu sıraları iri olculu qaya da?larından (40?50 sm) tikilmi?dir. Divar yuxarı qalxdıqca da?ların olcusu d? t?dric?n balacala?ır. Horgu zamanı birl??dirici madd? kimi yuks?k plastikliy? malik gil (2?4 sm qalınlı?ında) istifad? edilmi?dir. ^[100]

Kiran karvansarasının in?ası zamanı ??h?rin ?ks?r tikilil?ri ? xususil? turb?l?r ucun xarakterik olan antiseysmik usul t?tbiq edilmi?dir. Bu uslubun ?sas xususiyy?ti binanın divarlarının a?a?ı hiss?l?rinin yuxarı hiss?l?r? nisb?t?n daha enli in?a edilm?sidir. ^[100] Karvansaranın butun otaqları planda dordbucaqlı formaya malikdir. ?stifad? xarakterin? gor? onlar, ya?ayı?, m?i??t, anbar v? heyvanların saxlanması ucun otaqlara bolunur.

?sas m?qal?l?r: S?kkizbucaqlı Kiran turb?si v? Dordbucaqlı Kiran turb?si

Umumilikd? Kiran ??h?ri ?razisind? bir nec? turb? a?karlansa da, onlardan ikisi ?razisind? ?saslı arxeoloji qazıntılar v? t?dqiqat i?l?ri aparılmı?dır. T?dqiq edilmi? Kiran turb?l?rind?n biri s?kkizbucaqlı, dig?ri is? dordbucaqlı formaya malikdir. S?kkizgu??li Kiran turb?si qull? tipli m?rk?zi gunb?zli turb?l?r qrupuna daxildir. ^[101] Konstruktiv h?lli v? memarlıq xususiyy?tl?rin? gor? turb?nin XII ?srin 80-ci ill?rind? in?a edildiyi guman edilir. ^[102] S?kkizbucaqlı Kiran turb?si giri? qapılarının h?lli v? dizaynı, detalların profill??dirilm?si v? kuncl?rin ornamentasiyası, fasad naxı?larının bloklara bolunm?si v? konstruktiv butovluyu il? Yusif ibn Kuseyr v? Momun? Xatun turb?l?rinin memarlıq xususiyy?tl?rini t?krarlayır. ^[102] Butun bu xususiyy?tl?ri n?z?r? alan t?dqiqatcı B. ?brahimov S?kkizbucaqlı Kiran turb?sinin d? ?c?mi Naxcıvaninin ?s?ri olması ehtimalını ir?li surur. ^[102]

Dordbucaqlı Kiran turb?si Kiran ??hristanının dorduncu m?h?ll?si yerl???n t?p?nin eni?ind?, S?kkizbucaqlı Kiran turb?sind?n ?imal-q?rbd? yerl??ir. Turb?, qism?n yonulmu? yerli da?la uzl?nmi? kursu uz?rind? ucaldılmı? kubu xatırladır. B. ?brahimov qeyd edir ki, abid?nin memarlıq xususiyy?tl?ri v? arxeoloji qazıntılar zamanı a?karlanmı? maddi-m?d?niyy?t numun?l?rin? ?sas?n, Dordbucaqlı Kiran turb?sinin XII ?srin sonları-XIII ?srin ?vv?ll?rind? in?a edildiyini ehtimal etm?k olar. ^[103] Dordbucaqlı Kiran turb?sinin divarları xaricd?n yerli da?dan, daxild?n is? kvadrat formalı (20x20x5 sm) bi?mi? k?rpicl?rd?n in?a edilmi?dir. Turb?nin oxvari ta? formasında h?ll edilmi? giri? qapısı ??rq divarındakı portalda yerl??dirilmi?dir. Qapı, ?ahmat sırası il? duzlmu? uc k?rpic horgusund?n yaradılmı? ¾ sutunlarla ?hat?l?nmi?dir. ^[104]

?sas m?qal?: Kiran ya?ayı? binası

Xarabagilan arxeoloji abid?si ?razisind? 1977?1978-ci ill?rd? t?dqiq edilmi? Kiran ya?ayı? binası Kiran ??h?rinin mulki memarlı?ının oyr?nilm?si, h?mcinin orta ?sr Az?rbaycan ??h?rl?rind? ya?ayı? binalarının in?a xususiyy?tl?rinin t?dqiq edim?si baxımından muhum ?h?miyy?t? malikdir. ^[105] Arxeoloqlar evin XII ?srin sonu-XIII ?srin ?vv?ll?rind? in?a edildiyi q?rarına g?lmi?l?r. ^[106] Qazıntılar zamanı ev ?razisind?n a?karlanmı? Eld?nizl?r dovrun? aid muxt?lif sikk?l?r d? arxeoloqların q?na?tini t?sdiql?mi?dir. ^[106]

Ya?ayı? binası Kiran ??hristanının ikinci m?h?ll?sinin ??rq qurtaraca?ında yerl??ir. ^[107] Evin ikinci m?rt?b?si tamamil? da?ılmı?dır. Lakin on bir pill?d?n ibar?t olan 2 metrd?n cox hundurluy? malik da? pil?k?nin saxlanması, evin ikinci m?rt?b?sinin d? oldu?unu subut edir. ^[107] Evin birinci m?rt?b?sind? s?kkiz otaq a?karlanmı?dır. ^[107] Otaqların h?r biri muxt?lif do??m? hundurluyun? malikdir. Ev t?p?nin maili yerind? yerl??diyin? gor?, otaqlardan bir-birin? kecid da pill?k?nl?r vasit?sil? t?min edilmi?dir. ^[107] Evin ??rq t?r?fi t?p?nin sıldırım qayalı hiss?sin? acılır. Birinci v? ikinci otaqların ??rq divarında yerl???n qapalı terraslardan ??rqd?ki su hovz?si v? Kiran qalasının ??rq divarına panoram goruntusu acılırdı. ^[107]

?ld? edilmi? numizmatika materiallarına ?sas?n Sasani ?ahı IV Hormuzun (579?590) adından sikk? z?rb edildiyi m?lumdur. ?razi c?h?td?m ??rq il? Q?rb arasında ged?n ticar?t ?laq?l?rind? ?h?miyy?tli rol oynadı?ından 14-cu ?srd? f?aliyy?tini b?rpa etmi? v? burada Hulakul?rin gumu? dirh?ml?ri k?silmi?dir.

Xarabagilan abid?sinin arxeoloji t?dqiqi zamanı a?kara cıxarılmı? artefaktlar arasında keramika m?hsulları nov v? keyfiyy?t z?nginliyi il? diqq?ti c?lb edir. ^[108] S. V. Ter-Avetisyanın t?dqiqatları zamanı ?ld? edilmi? 50-y? yaxın keramika numun?si hazırda Gurcustan Milli Muzeyinin , ^[108] V. M. Sısoyevin t?dqiqatları zamanı ?ld? edilmi? 200-d?n cox keramika numun?si Az?rbaycan Tarix Muzeyind? ^[108] , sonrakı dovrd? Xarabagilanda ara?dırmalar zamanı tapılmı? keramika numun?l?ri is? Naxcıvan Tarix Muzeyind? saxlanılır. ^[109]

Kiran karvansarası (qazıntılar 1976, 1982?1983-cu ill?rd? aparılmı?dır) v? sonradan ?traflı t?dqiq edilmi? ya?ayı? binasının (qazıntılar 1977?1978-ci ill?rd? aparılmı?dır) qazıntıları xususil? keramika m?hsullarının toplanması baxımından m?hsuldarlı?ı il? secilmi?dir. Xarabagilan qazıntılarından ?ld? edilmi? keramika numun?l?rinin boyuk bir hiss?si XII?XIII ?srl?r? aiddir. ^[109] H?mcinin artefaktlar erk?n orta ?sr keramika numun?l?ri, nadir hallarda is? XIV?XV ?sr keramikasına rast g?linir. ^[109]

Kiran keramikası ?irsiz v? ?irli olmaqla (muvafiq olaraq 80% v? 20%) iki qrupa bolunur. ^[109] ?irsiz sufr? ??yaları umumilikd? ?irsiz keramikanın cuzi hiss?sini t??kil etm?kl? IX?XI ?srl?r? aiddir. ^[109] XI?XIII ?srl?rd? sufr? keramikası tamamil? ?irli olaraq hazırlanır. ^[109] ?irsiz sufr? qabları ? q?d?hl?r, bo?qablar v? fincanlar qırmızı gild?n hazırlanmı?dır. Kup? v? vazaların hazırlanmasında is? ?sas?n ya?ımtıl boz gild?n istifad? edilmi?dir. ^[109]

Karvansaranın qazıntısı zamanı silindrik formalı iki tava a?kar edilmi?dir. Onlardan biri iki, dig?ri is? bir qulpa malikdir. ?kinci tava formasının orijinallı?ı il? f?rql?nir. Bel? ki, onun qulp olmayan t?r?find? burun-suzg?c yerl??dirilmi?dir. Bu cur burunlu tava Xarabagilandan ba?qa hec bir yerd? a?kar edilm?mi?dir. ^[110]

Xarabagilan qazıntıları zamanı ??hristanın VI m?h?ll?sind?n a?karlanmı? ustu arami yazılı bir qulplu saxsı kuz? ??h?rin m?d?ni h?yatının oyr?nilm?si ucun boyuk ?h?miyy?t t??kil edir. ^[111] Kuz?nin bo?azından a?a?ı hiss?sin? kimi govd?si mur?kk?bl? yazılmı? arami dilli yazılarla ortulmu?dur. ^[111] Kuz?nin ustu mineral duz qatı il? ortulub v? h?min t?b?q?nin t?mizl?nm?si c?tinlik yaratdı?ına gor? yazının tam oxunması mumkun olmamı?dır. ^[112] Kuz? uz?rind?ki yazıları oxuma?a calı?an ?. M. Dyakonov "guc" , "cazib?" , "v? insan h?yatı ucun" , "biz? zulm etm?sin? imkan verm?" kimi soz v? ifad?l?ri oxuma?a muv?ff?q olmu?dur. ^[111] ?. B. ?brahimov Dyakonovun oxuya bildiyi materiallara ?sas?n kuz? uz?rind?ki yazıların dua v? ya l?n?t xarakteri da?ıdı?ını qeyd edir. ^[111]

?irli keramika Xarabagilandan a?karlanmı? keramika m?hsullarının az bir hiss?sini ?hat? edir v? onun da ?sas hiss?si sufr? qablarıdır. Karvansaranın qazıntıları zamanı a?karlanmı? ?irli keramika m?hsulları, onlar uz?rind?ki epiqrafika v? ?trafdakı sikk?l?r? ?sas?n tarixl?ndirilmi?dir. ^[113] Xarabagilandan a?karlanmı? ?irli qablar ornamentl?rinin coxnovluyu v? z?nginliyi il? secilir. ^[114] ?ks?r hallarda h?nd?si v? n?bati naxı?lar istifad? edilir. Kiran keramikasının h?nd?si naxı?ları ucun simmetriklik v? detalların d?qiq i?l?nm?si xarakterikdir. Q. A. Ciddi bunu ??h?r m?d?niyy?tinin yuks?k inki?af s?viyy?sin? catması il? izah edir. ^[115]

Xarabagilan keramikasında antropomorf formalara nadir hallarda rast g?linir. B. ?brahimov bunu, ?slamın insan t?svirin? olan qada?ası il? ?laq?l?ndirir. ^[114]

Keramika m?hsulları il? muqayis?d? Xarabagilan qazıntıları zamanı a?karlanmı? metali?l?m? m?hsulları say baxımından azlıq t??kil edir. Kiran metal m?mulatları ?sas?n m?i??t v? b?z?k ??yaları numun?sind? oyr?nilmi?dir. ^[116] Arxeoloji qazıntılar n?tic?sind? a?karlanmı? metal ??yalarının ?ks?ri mis v? tuncdan hazırlanmı?dır. ^[116]

Xarabagilan qazıntıları zamanı iki nov bil?rsizkl?r a?karlanmı?dır. Onlardan ?n geni? yayılanı iki v? ya uc tunc k?ndirin bir-birin? horulm?si il? yaradılmı?dır. Az?rbaycan ?razisind? bu cur bil?rzikl?r Beyl?qan qazıntılarından da ?ld? edilmi? v? XI?XIII ?srl?r? aid edilmi?dir. ^[117] ?kinci nov bil?rzikl? nazik mis lovh?l?rd?n hazırlanmaqla uz?ri oyma naxı?larla b?z?dilmi?dir. ^[118]

Xarabagilan memat m?mulatı arasında mis sin?lik v? tunc amulet xususi diqq?t c?lb edir. ^[118] Tokm? yolu il? hazırlanmı? v? dord cıxı? yeri olan yaxalıq lovh?si oturmu? bayqu?u xatırladır. ^[118] Tokm? yolu il? hazırlanmı? tunc amuletin bir t?r?fi duzdur, dig?r t?r?find? is? surun?n heyvan t?sviri vardır. ^[118] Metal ??yalar arasında uc guzgu vardır v? onlardan ?n boyuk olanı ur?k formasındadır. ^[118] Guzgunun k?narları duym? formalı cıxıntılarla b?z?dilmi?dir. ^[118]

Kiran metal m?mulatları arasında butov qablar olmasa da, muxt?lif qab hiss?l?ri a?kar edilmi?dir. Onlardan mis dolcanın zoomorf burunu diqq?t c?lb edir. Tokm? yolu il? hazırlanmı? v? bir-birin? birl??dirilmi? iki hiss?d?n ibar?t ba?lıq ?jdaha ba?ı formasındadır. ^[119] At aya?ı formalı cıraq ayaqlarının is? tam ox?arı Beyl?qan qazıntıları zamanı da a?kar edilmi?dir. ^[120]

D?mir ??yalar, ?sas?n, Kiran karvansarasının qazıntısı zamanı a?kar edilmi?dir. Buradan ?rsin (qapının ba?lanması ucun metal hiss?), niz? ba?lı?ı, d?mir qab ayaqları, mismarlar v? sair ?ld? edilmi?dir. ^[121]

Numizmatika numun?l?ri tarixl?ndirm? materialı olmaqla yana?ı, h?m d? ??h?rin iqtisadi, siyasi v? m?d?ni h?ytaının oyr?nilm?si ucun boyuk ?h?miyy?t? malikdir. ^[122] Xarabagilan qazıntıları zamanı e.?. II ?srd?n b.e. XV ?srin? kimi muxt?lif dovrl?ri ?hat? ed?n 170-d?n cox muxt?lif sikk? numun?si a?kara cıxarılmı?dır. ^[122] Onlardan ?n q?dim olanı e.?. II?I ?srl?rd? II Mitridatın (e.?. 123?88) adından k?silmi? Ar?aki drahmasıdır. ^[123] Q?rbi Roma imperatoru Honorinin (395?423) adından k?silmi? qızıl solid Az?rbaycan ?razisi ucun nadir tapıntı olmaqla, h?m d? imperiya il? ticar?t ?laq?l?rini gost?rir. ^[122]

1912-ci ild? h?yata kecirilmi? arxeoloji qazıntılar zamanı Xarabagilandan qızıl dinarlar x?zin?si (500-? yaxın sikk?) a?kara cıxarılmı?dır. ^[124] H?min sikk?l?rd?n 5 nusx? Ermitajda, 5 nusx? Az?rbaycan Tarix Muzeyind? , 2 nusx? is? Gurcustan Milli Muzeyind? saxlanılır. ^[111]

Xarabagilandan a?karlanmı? sikk?l?rin boyuk bir hiss?si Az?rbaycan Atab?yl?ri dovrun? aiddir. Eld?nizl?rin sikk?l?ri il? yana?ı Xarabagilandan anonim Bizans sikk?si (XI?XII ?srl?r) ^[125] , I M?sudun (1180?1193) adından 1189?1190-cı ill?rd? Mosulda k?silmi? sikk? ^[126] , ?irvan?ahlara m?xsus mis sikk?l?r (XII ?sr), Hulakul?rd?n Qazan xanın (1295?1304) mis sikk?l?ri, Hulakul?rd?n ?bu S?idin adından 1328?1330-cu ill?rd? cap edilmi? sikk?l?r d? ?ld? edilmi?dir. ^[122]

• Ибрагимов, Б.И. Средневековый город Киран (Ответственный редактор доктор исторических наук, профессор С.А.Плетнева). Баку-Москва: Московская типография № 12. 2000.

• Cu?a ? Naxcıvan MR ?razisind? yerl???n orta ?srl?r? aid ??h?r xarabalı?ı
• Kabalaka ? Qafqaz Albaniyasının paytarxtı olan Kabalaka ??h?rinin xarabalı?ı
• ?abran ? M?sq?t carlı?ının ?apuran ??h?rinin xarabalı?ı

[[Fayl:|link=Portal:Naxcıvan|24x24px|alt=П:]]   Naxcıvan portalı    Tarix portalı    Memarlıq portalı