Kainat ? zaman , m?kan v? onların butun t?rkib hiss?l?rini ?hat? edir. ^{[1] [2] [3] [4]} Kainata planetl?r , t?bii peykl?r , cırtdan planetl?r , ulduzlar , qalaktikalar , qalaltikalararası bo?luqlar, ?n kicik subatom z?rr?cikl?r v? butun materiya v? enerji daxildir. Mu?ahid?olunan kainat ın diametri hal-hazırda 28 parsek v? ya 93 milyard i?ıq ilidir . Kainatın olcul?ri m?lum deyil v? sonu olub-olmadı?ı bilinmir. ^[5] Mu?ahid?l?r v? fiziki n?z?riyy?l?rin inki?afı kainatın t?rkibi v? t?kamulu bar?d? n?tic? cıxarma?a imkan verib.

Ulduzlar kainatın mu?ahid? edil?n hiss?sind?ki cisiml?rdir. H?r boyuk qalaktikada t?qrib?n bir nec? yuz milyard ulduz , Metaqalaktikada is? t?qrib?n 100000 qalaktika oldu?undan, kainatdakı ulduzların sayı 10 ¹⁹ -dan coxdur. ^[6]

Q?dim zamanlardan insanlar kainatı oyr?nm?y? ba?layıblar. Onlar s?maya baxıb ulduzlar haqqında muxt?lif fikirl?r ir?li surmu?dul?r. H?l? o zamanda ya?ayıb yaradan Biruni teleskop olmadan bel? ulduzlar haqqında d?qiq m?lumatlar vermi?dir. ?lk teleskopu is? elmd?n k?nar, amma "yandırıcı" guzgu h?v?skarı olan Yakob Metenus duz?ltmi?dir. O, bir gun borunun bir ucuna cok?k, o birin? is? qabarıq linza b?rkitm?k q?rarına g?lir v? n?tic?si durbin olur. Bel?likl?, ilk durbin Niderlandda XVII ?srin ?vv?ll?rind? ixtira edilmi?dir. Bundan sonra durbinin bir nec? mu?llifi d? olmu?dur. Onlar da elmd?n k?nar adamlar idil?r, lakin onlar birbirind?n x?b?rsiz bu durbinl?ri duz?ltmi?dil?r. Onlardan birini Middelsbur adlı ??h?rciyin sakini olan ?ohan Leppersqey duz?ltmi?dir. Bu teleskop 1608-ci ild? numayi? etdirilmi?dir. 1610-cu ild? Qalileo Qaliley bundan x?b?r tutub, ozu teleskop duz?ltm?k fikrin? du?ur v? cox kecmir ki, o n?z?ri du?unc?l?ri ?sasında teleskop duz?ldir. Qalileyi teleskopun ixtiracısı saymaq olmaz, lakin o, elmi ?saslarla teleskop duz?ltmi? ilk alim oldu. Birlinzalı teleskopun sxemini is? ilk d?f? alim, muh?ndis, r?ssam v? heyk?ltara? olan Leonardo da Vinci (1452?1519) vermi?dir.

?n maraqlısı da odurki, bu hadis? Qaliley teleskopla mu?ahid?l?r? ba?layandan 100 il ?vv?l olmu?dur. Leonardo da Vincinin ?lyazmalarında iki linzalı teleskopun sxemi d? a?kar edilmi?dir, lakin onun ozunun teleskop duz?ltm?si v? goy cisiml?ri uz?rind? mu?ahid?l?r aparması m?lum deyil. XIX ?srin ortalarında spektral analiz k??f olundu. Bu analiz spektroskop adlanan cihazla aparılır. Mu?ahid?l?r zamanı mu?yy?n edilmi?dir ki, koz?rmi? b?rk v? maye cisml?r goy qur?a?ının zolaqları ??klind? olan butov spektr verir. Bildiyimiz kimi, i?ıq dal?a ??klind? yayılır v? h?r bir r?ngin d? bir-birind?n f?rqli dal?a uzunlu?u olur. Bu usulla da goy cisml?rinin fiziki t?bi?ti v? kimy?vi t?rkibi oyr?nilir. Spektral analiz vasit?sil? ozu i?ıq ver?n v? ya h?r hansı ulduzun i?ı?ını ?ks etdir?n obyektin atmosferini oyr?nm?k olar.

Bu zaman, i?ı?ın butov spektrind? tutqun x?tl?r ?m?l? g?lir ki, onların vasit?sil? obyektin atmosferind?ki qazların t?rkibini t?yin etm?k mumkundur. Goy cisml?rini oyr?nm?k ucun optik teleskoplarla yana?ı, radioteleskoplardan da geni? istifad? olunur. Optik teleskoplar goy cisml?rind?n g?l?n i?ı?ın qeyd olunmasına ?saslanırsa, radioteleskoplar kainatdakı obyektl?rin ?ualandırdı?ı elektromaqnit dal?alarının oyr?nilm?sin? ?saslanır. Guzgulu radioteleskopların diametri onlarla metr? catır. T?rp?nm?z radioteleskopların diametri is? bir nec? yuz metr ola bil?r. Bel? teleskoplarla kainatın ?n uzaq noqt?sind?ki obyektin fiziki t?bi?tini, h?r?k?tini, kimy?vi t?rkibini v? temperaturunu oyr?nm?k mumkundur. Radar adlanan cihazın kom?yi il? biz? yaxın olan goy cisml?rin? siqnal gond?rm?k v? onlardan ?ks olunan radio dal?aları q?bul etm?k mumkundur. Radio dal?aların cism? gedib qayıtması vaxtına gor? cism? q?d?r olan m?saf?ni d? olcm?k olar. Gun?? sistemind?ki b?zi planetl?r? q?d?r m?saf? bu usulla t?yin edilmi?dir. Goy cisml?rinin radioteleskoplarla v? radarlarla oyr?nilm?si il? radioastronomiya ?sri ba?ladı.

Kainatın g?l?c?yi haqqında muxt?lif mulahiz?l?r movcuddur. Bu mulahiz?l?r ?sas?n iki istiqam?td? aparılır: birinci istiqam?t? ?sas?n Kainat h?mi?? geni?l?nm?kd? davam edir, ikincisin? ?sas?n is?, Kainatın sonu f?lak?tli "kollap" (sıxılma) il? bit?c?k.

?stiqam?tl?rin secilm?si Kainatın madd?sinin orta sıxlı?ı il? mu?yy?n edilir.

Qeyd ed?k ki, yalnız qalaktikaların kutl?si n?z?r? alındıqda Kainatın orta sıxlı?ı ucun ${\displaystyle \rho =3\cdot 10^{-31}q/sm^{3}}$ alınır, lakin Kainatda qalaktikalardan ba?qa sonmu? ulduzlar, qara d?likl?r, ionla?mı? qazlar v? s. kimi materiya da movcuddur. Bundan ?lav?, madd?nin c?tin mu?ahid? edil? bil?n "gizli" kutl?sinin movcudlu?u da istisna olunmur. Butun bunları n?z?r? almaqla hesablanan orta sıxlı?ın qiym?ti bohran sıxlıqdan boyuk olur.

1980-ci ild? neytrononun sukun?t kutl?sinin sıfırdan f?rqli oldu?u a?kar edilir. Bu fakt Kainatın t?kamul modelinin t?kmill??dirilm?sind? muhum rol oynadı. Bel? ki, Kainatda neytrononun miqdarı ba?qa z?rr?cikl?d?n daha coxdur. Ona gor? d? neytrononun kutl?sini n?z?r? almaqla, Kaiantın orta sıxlı?ı ucun alınan qiym?t bohran sıxlıqdan daha boyuk olur. Bu o dem?kdir ki, Kainatın geni?l?nm?si n? vaxtsa sıxılma il? ?v?z olunacaq v? son d?r?c? boyuk sıxlı?a malik sinqulyar hala g?l?c?k.

Orta sıxlı?ı bohran sıxlı?ından kicik olarsa onun g?l?c?k h?yatı birinci istiqam?t uzr? davam ed?r. Muasir mulahiz?l?r? ?sas?n bu istiqam?t bir nec? m?rh?l?y? bolunur.

?lk m?rh?l?, 10 ¹⁴ il davam edir. Kainatın ?sas madd?si (?vv?lc? hidrogen, sonra is? heliumun yanması hesabına) ulduzlarda tuk?nir. Hidrogen-helium yanaca?ı qurtardıqdan sonra, novb? il? daha a?ır elementl?ri yanır v? ulduz oz f?aliyy?tini dayandırır. Muxt?lif ulduzlarda bu proses muxt?lif sur?tl? gets? d?, 10 ¹⁴ il ?rzind? butun ulduzlar sonur.

Novb?ti m?rh?l?d?, sonmu? ulduzlar qravitasiya qar?ılıqlı t?sir hesabına yaxınla?maqla kinetik enerjil?rini bir-birin? verir. ?lav? enerji alan ulduzlar qalaktikanı t?rk edir. Ona gor? d? bu m?rh?l? qalaktikaların "ulduz buxarlanması" m?rh?l?si adlanır. Enerjisini itir?n ulduzlar is? qalaktikanın m?rk?zin? yı?ılır. N?tic?d?, qalaktikanın m?rk?zind? ifrat kutl?li qara cuxur yaranır.

Kainatın ya?ı 10 ¹⁸ il olduqda protonlar da?ılma?a ba?layır, onun ya?ı 10 ³⁰ il olduqda is? bu da?ılma ba?a catır. Kainat t?dric?n elektron-pozitron qazı, neytron v? fotonlarla dolur. Hesablamalara gor? bu proses 10 ¹⁰⁰ il davam ed?c?k.

Kainatın sonuncu m?rh?l?si qara d?likl?rin kvant "buxarlanması" m?rh?l?si adlanır.

Qeyd ed?k ki, Kaiantın orta sıxlı?ı d?qiq m?lum olmadı?ına gor? onun taleyini mu?yy?n ed?n istiqam?ti secm?k c?tindir. Ona gor? d? Kainatın g?l?c?yi haqqında mulahiz?l?rd? h?r iki istiqam?t n?z?r? alınır. Kollapsdan sonra Kainatda n? ba? ver?c?yi d? acıq qalır. Y?ni yenid?n Boyuk partlayı? olub-olmayaca?ı elmi subutunu h?l? ki, tapa bilm?yib.

Astronomiya il? ?laq?dar bu m?qal? qaralama halındadır. M?qal?ni redakt? ed?r?k Vikipediyanı z?nginl??dirin.

Vikisitatda Kainat il? ?laq?dar sitatlar var.