Firidun b?y Koc?rli
Firidun b?y ?hm?d b?y o?lu Koc?rli
Do?um tarixi	26 yanvar 1863 ( 1863-01-26 )
Do?um yeri	?u?a , ?u?a q?zası , Bakı quberniyası , Rusiya imperiyası
V?fat tarixi	may 1920 [1] (57 ya?ında)
V?fat yeri	G?nc? , G?nc? q?zası , Az?rbaycan SSR
H?yat yolda?ı	Badis?ba Koc?rli
T?hsili	?u?a ??h?r m?kt?bi , Zaqafqaziya Mu?lliml?r Seminariyası ( 1879 ? 1885 )
F?aliyy?ti	?d?biyyat t?nqidcisi , siyas?tci
?s?rl?rinin dili	Az?rbaycan dili
Mukafatları
Firidun b?y Koc?rli Vikim?nb?d?
Vikianbarda ?laq?li mediafayllar

Firidun b?y Koc?rli ( 26 yanvar 1863 , ?u?a ? may 1920 ^[1] , G?nc? ) ? Az?rbaycan maarifcisi, pedaqoq, metodist, ?d?biyyat?unas, publisist, Az?rbaycan ?d?biyyat tarixciliyi elminin banisi. ^{[2] [3] [4]}

H?yatı v? t?hsili [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Firudin b?y Koc?rli 26 yanvar 1863 -cu ild? ?u?a ??h?rind? anadan olub. 1872 ? 1876 -cı ill?rd? ?u?ada Mirz? K?rim Mun?inin m?dr?s? m?kt?bind? t?hsil almı?dır. Daha sonra 1876-cı ild? ?u?adakı rus m?kt?bin? daxil olur ^[5] . 1878 -ci ild? Aleksey Cernyayevski Zaqafqaziya mu?lliml?r seminariyasına t?l?b? toplamaq m?qs?di il? bu m?kt?b? g?lir Firidun b?yi d? t?hsil almaq ucun Qoriy? aparır ^[2] . 1879 ? 1885 -ci ill?r ?rzind? o Zaqafqaziya mu?lliml?r seminariyasında t?hsil alır. T?hsil aldı?ı mudd?td? mu?lliml?ri A.O.Cernyayevski v? M.Kipiani il? yaxın munasib?t saxlayır ^[6] .

F?aliyy?ti [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

1885 -ci ild? seminariyanı bitirdikd?n sonra ?r?van gimnaziyasına t?yinat alır. ^[7] 1885?1890-cı ill?rd? ?r?vanda f?aliyy?t gost?rdiyi dovrd? gimnaziyada ana dili, husnx?tt f?nl?rini t?dris etmi?, pansion mur?bbisinin kom?kcisi v?zif?sini da?ımı?dır ^[8] . Pedaqoji sah?d? muv?ff?qiyy?tl?rin? gor? d?f?l?rl? mukafatlandırılmı?dır. Ona "Kollecski sekretar", "Titulyar sovetnik" v? "Statski sovetnik" rutb?l?ri verilmi?dir. 1893 ?1894-cu ill?rd? yenid?n ?r?van gimnaziyasında f?aliyy?t gost?rir. 1895-ci ild? is? ?r?van ??h?rini t?rk edir. El? h?min ild? Qori Mu?lliml?r Seminariyasının "tatar ?ob?si"-nin Az?rbaycan dili v? ??ri?t mu?llimi t?yin edilir. 1918-ci il? q?d?r Qorid? pedaqoji f?aliyy?tini davam etdirir. 1897-ci ild? V?kilovlar n?slind?n olan Badis?ba xanım Koc?rli il? ail? h?yatı qurur ^[9] . 1910-cu ild? Qori Seminariyasının Az?rbaycan ?ob?sinin muv?qq?ti t?limatcısı sonradan is? seminariyanın Az?rbaycan ?ob?sinin inspektoru v?zif?sin? t?yin olunmu?dur. 1916?1917-ci ill?rd? seminariyanın Az?rbaycana kocurulm?si ucun t???bbus gost?rmi?, t?klifl?r ir?li surmu?dur. Siyasi prosesl?r? qo?ularaq, " Musavat " partiyasına uzv olmu?dur ^[2] .

1918-ci ild? Qori Mu?lliml?r Seminariyasının Az?rbaycan ?ob?sini t?dris l?vazimatı v? avadanlı?ı il? birlikd? oz x?rcin? Qazax ??h?rin? kocurmu?, bunun ?sasında Az?rbaycan Mu?lliml?r Seminariyası yaradılmı?dır. Firidun b?y Koc?rli seminariyanın direktoru t?yin olunur. 17 sentyabr tarixind?n Qazax Mu?lliml?r Seminariyasında ilk d?rsl?r ba?layır. Sonradan Qazaxda ilk u?aq evi acır. 1918-ci il 28 may tarixind? Az?rbaycan Xalq Cumhuriyy?ti Milli ?urasının uzvu secilir, v? ?stiqlal b?yannam?sini imzalayır ^[10] . 1919-cu il fevralın 1-d? Musavat partiyasının s?yyar burosunun M?rk?zi Komit?sinin t???bbusu il? t??kil edilmi? Qazax ?ob?sin? s?dr secilir. Sovet i??alına q?d?r Qazax Mu?lliml?r Seminariyasına r?hb?rlik edir ^[6] .

Yaradıcılı?ı [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

1884-cu ild? Qori mu?lliml?r seminariyasında t?hsil alark?n "T?limi-Sokrat" ?s?rini yazıb. ?r?van gimnaziyasında calı?dı?ı ill?rd? Zohrabzad? il? birlikd? "T?limi-lisani-turku" adlı d?rslik t?rtib etmi?dir. 1886-cı ild? ilk teatr tama?asını qoymu?dur. 1890-cı ild? is? ?r?vanda "Musyo Jordan v? d?rvi? M?st?li ?ah" komediyasını tama?aya qoyub. 1891-ci ild? "T?limi-Sokrat" adlı kitabı Ba?casarayda "T?rcuman" m?tb??sind? 1892-ci ild? is? A.S.Pu?kind?n t?rcum? etdiyi "Torcu v? balıq" m?nzum na?ılı ?r?van ??h?rind? kitab halında capdan cıxmı?dır. M.Y.Lermontovun "Uc xurma a?acı" v? A.Koltsovun "A ki?i, niy? yatıbsan?" ?eirl?rinin t?rcum?sind?n ibar?t kitabı ?u?ada cap edilmi?dir ^[11] . "Tatar komediyaları" adlı ilk elmi m?qal?si "Novoye obozreniye" q?zetind? d?rc olunmu?dur. 1898-ci ild? "?r?b ?lifbası v? onun qusurları" silsil? m?qal?si "Qafqaz" q?zetind? d?rc olunur. 1900-cu ild? Mu?lliml?r Seminariyasının Umumdunya Paris s?rgisind? Qori Seminariyasından numayi? etdiril?n eksponatlar sırasına F.Koc?rlinin kitabları da daxil edilir. 1903-cu ild? Tiflisd? "Az?rbaycan tatarlarının ?d?biyyatı" kitabı rus dilind? cap edilir. El? h?min ild? M.F.Axundovun " Aldanmı? k?vakib " povestini rus dilin? cevirir. 1904-cu ild? A.P.Cexovun "At familiyası" hekay?sini t?rcum? edib, kicik bir muq?ddim? il? " ??rqi-Rus " q?zetind? d?rc etdirir ^[6] . 1906-cı ild? " Molla N?sr?ddin " jurnalının n??r? ba?lamasını t?qdir ed?r?k, jurnalın birinci uc aylıq f?aliyy?ti bar?d? icmal hazırlayıb, "Tiflisskiy listok" q?zetind? d?rc etdirir. " ?r?ad " q?zetind? "Bir darulmu?llimin kifay?tdir" adlı m?qal? il? cıxı? ed?r?k, Az?rbaycanda must?qil Mu?lliml?r Seminariyası yaradılması m?s?l?sini qaldırır. C?lil M?mm?dquluzad?nin "Usta Zeynal" kitabcası haqqında eyni adlı m?qal?ni "Znaniye" q?zetind? cap etdirir. 1911-ci ild? M.F.Axundzad?nin anadan olmasının 100 illik yubileyi munasib?til? Tiflisd? keciril?n t?nt?n?li yı?ıncaqda m?ruz? il? cıxı? edib. "Mirz? F?t?li Axundov" adlı kitabı cap olunub ^[12] . 1912-ci ild? u?aqlar ucun yazdı?ı "Balalara h?diyy?" kitabı Bakıda "Kaspi" m?tb??sind? cap olunur. 1913-cu ild? yazdı?ı "Az?rbaycan ?d?biyyatı tarixi" adlı uc cildlik ?s?rini tamamlamı?dır ^[13] . 1920-ci ild? "V?t?n dili"nin I hiss?sinin yenid?n i?l?nm?sind? xidm?tl?ri olmu?dur. Onlarla d?rsliy? duz?li? etmi?, n?z?ri materialı, hekay?l?ri artırmı?, metodika v? stilistikasını z?nginl??dirmi?dir. Olumund?n sonra 1925-ci ild? "Az?rbaycan ?d?biyyatı tarixi materialları" kitabının I hiss?si 1926-cı ild? is? kitabın II hiss?si cap edilmi?dir ^[13] . U?aqlar ucun yazdı?ı "Balalara h?diyy?" kitabı is? 1967,1972 v? 2013-cu ill?rd? cap edilmi?dir ^[2] .

Olumu [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

1920-ci ilin mayında Qazax kommunistl?ri Koc?rlini v? dig?r " Musavat " funksionerl?rini "xalqa x?yan?td?", "milli nifaq tor?tm?kd?", "torpaq v? mulk z?bt etm?kd?", general-qubernator ?.Xoyskinin etibarlı ??xsl?ri olmaqda ittiham etdil?r ^[2] . Qazax ?nqilab Komit?sinin G?nc? Fovq?lad? Komit?sin? t?qdimatına ?sas?n, ?dib h?bs olunmu?, 20-ci diviziyanın 7-ci xususi bolm?si xususi ?ob?sind? ?ahidl?r dindirilm?d?n, verilmi? izahatlar n?z?r? alınmadan gull?l?nm?si haqqında q?rar cıxarılmı?dır. Q?rar 7-ci xususi bolm?nin r?isi Liberman v? fovq?lad? komissar H?mid Sultanov t?r?find?n t?sdiq edilmi?, hokm yerin? yetirilmi?dir. ^{[14] [15]}

Gull?l?nm? haqqında cıxarılmı? q?rar ^[16] :

M?n, iyirminci diviziyanın xususi ?ob?sinin h?rbi must?ntiqi bu gun Firidun b?y Koc?rlinskinin ?ksinqilabcı kimi ittihamnam?si uzr? i?in? baxaraq v? Qazax ?nqilab Komit?sinin ona verdiyi xasiyy?tnam?ni n?z?r? alaraq bildirir?m ki, mutt?him Koc?rlinski ozunun hakimiyy?tind?n v? boyuk s?lahiyy?tind?n istifad? ed?r?k z?hm?tke? xalqa zorakılıq gost?rmi?dir. Koc?rlinski Qazaxda "Musavat" partiyasının s?dri olark?n mill?tcilik ehtiraslarını qızı?dırmı?dır. N?tic?d? qon?u mill?tl?r arasında toqqu?malar ba? vermi?dir. Onun verdiyi izahat hec d? inandırıcı deyildir... M?tt?him Koc?rlinskinin ?ahidl?rin dindirilm?si haqqında ?riz?sini n?tic?siz qoymaq (r?dd etm?k) lazımdır. Onun g?l?c?kd? azadlıqda qalması Qazax q?zasında ?ksinqilabi h?r?katın ba? verm?sin?, f?hl? v? k?ndlil?rin gunahsız olaraq qanlarının tokulm?sin? s?b?b ola bil?r. Q?rara alınır: mutt?him Koc?rlinski gull?l?nsin. T?sdiq edir?m: 7№-li Xususi bolm?nin r?isi Liberman T?sdiq edir?m: Fovq?lad? komissar H.Sultanov .

Mukafatları [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

1899-cu ild? III d?r?c?li " Muq?dd?s Anna " ordeni il? 1902-ci ild? is? II d?r?c?li " Muq?dd?s Stanislav " ordeni il? t?ltif edilmi?dir ^[2] .

?rsi [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Firudin b?yin irsinin ara?dırılması, Az?rbaycan Milli H?r?katı il? ?laq?sinin olmasına gor? sovet dovrund? xusus?n d? Stalinin hakimiyy?ti dovrund? dem?k olar ki mumkunsuz idi. ?lk d?f? 1957-ci ild? B?kir N?biyev onun irsini ara?dırmı?dır. O, arxiv materialları toplayaraq Firudin b?yin sa? qalan t?l?b?l?ri il? goru??r?k 1960-cı ild? "F.Koc?rlinin h?yat v? yaradıcılı?ı" movzusunda namiz?dlik dissertasiyasını mudafi? etmi?dir ^[17] . 12 sentyabr 1967-ci ild?n Respublika U?aq Kitabxanası Firidun b?y Koc?rlinin adını da?ıyır ^[18] . 2013-cu ild? Firudin b?y Koc?rlinin anadan olmasının 150 illik yubileyi kecirilmi?dir. ^[19] .

Firudin b?y Koc?rlinin fikirl?ri [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Bir mill?tin malını, dovl?tini v? h?tta v?t?nini ?lind?n alsan olub itm?z, amma dilini alsan fot olar, ondan bir ni?an qalmaz [2] .

?g?r bir xalqı m?hv etm?k, onu adam toplusuna cevirm?k ist?yirsinizs?, mu?llimini savadsız, h?kimini is? k?msavad el?yin. Biri onun ba?ını, o biri canını zay el?sin.

Mu?llimlik a?ırdır, ancaq pak v? muq?dd?s xidm?tdir. Seminariyada aldı?ınız elm v? t?rbiy?ni el? yuks?k v? hundur m?qamda saxlayın ki, nuru ?trafı da i?ıqlandıra bilsin.

H?r bir xalqın maddi yoxsullu?u, iqtisadi du?kunluyu onun zehni yoxsullu?unun, m?n?vi du?kunluyunun n?tic?sind? meydana cıxır.

M?n, balalara h?diyy? olmaq ucun xalqımızın yaratdı?ı na?ıl v? hekay?l?rd?n, m?s?l v? tapmacalardan v? bir cox m?nzum?l?ri toplayıb bu kitabı t?rtib etdim ki, onlar unudulub xatir?l?rd?n cıxmasın.

H?r mill?tin ozun?m?xsus ana dili var ki, onun m?xsusi malıdır. Ana dili mill?tin m?n?vi diriliyidir, h?yatının may?si m?nzil?sind?dir. Ananın sudu b?d?nin may?si oldu?u kimi, ananın dili d? ruhun qidasıdır, h?r k?s oz anasını v? V?t?nini sevdiyi kimi, ana dilini d? sevir.

?sl ?d?biyyat h?yati h?qiq?tl?ri ?ks etdirm?kl? yana?ı c?miyy?ti, xalqı qabaqcıl ideyalarla silahlandırmalıdır, onun azadlıq mubariz?sin? kom?k etm?lidir: h?qiqi ?air mill?t v? V?t?n yolunda canlar f?da etm?k lazım is? v?t?n o?lanlarının ur?yin? yandırıcı od salıb, onları h?r qisim f?dakarlı?a v? cannisarlı?a ?ovqm?nd etm?lidir.

N? q?d?r bir qovm v? tayfa elmsiz v? m?rif?tsiz olsa, bir o q?d?r onun ?d?biyyatı z?if v? bim?zmun olacaqdır. H?tta cox tayfalar vardır ki ?d?biyyat n? oldu?unu bilm?zl?r. Bunlar dunya uzund? cox mudd?t ya?amayıb puc v? zay olurlar. T?r?qqi v? s?ad?t fikrind? olan v? ?d?bi zind?ganlıq arzusuna du??n qovm v? mill?t g?r?kdir ?n ?vv?l oz ana dilinin vuss?t v? quvv?t tapma?ına s?y v? himm?t gost?rsin v? ?d?biyyati-milliy?sinin asari-n?fis? v? t?snifati-m?mduh? il? z?nginl??dirsin.

Ey qarda?lar, h?yatın q?drini biliniz, oyanınız, h?r?k?t ediniz, qapı-bacalarınızı acınız, eviniz? i?ıq du?sun, ufun?tli v? a?ır havası d?yi?ilsin. Gozl?rinizin tozunu silib diqq?t il? ?trafa baxınız, h?r k?s i?l?yir, calı?ır, h?yatdan n?fb?rdar olur.

Biz dilimizi bilmirik v? bunda t?qsir bizd?dir, dilimizd? deyil. Fars v? ?r?b? meyil v? r??b?timiz o q?d?r cox olubdur ki, oz dilimizd? olan sozl?ri atıb ?v?zin? ?cn?bi dill?rin q?liz ibar?l?rini v? sozl?rini goturmu?uk v? goturduyumuz sozl?ri v? ibar?l?ri oz dilimizin ?iv?sin? uydurmayıb eyni halı il? dilimiz? qarı?dırmı?ıq v? n?qabil pin?cil?r kimi ?limiz? h?r n? du?ubs?, paltarımıza yamamı?ıq. Bizim q?zetl?rd? cap olunan m?qal?l?r, teleqram t?rcum?l?ri, h?tta elanlar o q?d?r dola?ıq v? c?tin dild? yazılır ki, oxuyanlar ba?a du?m?yir v? ba?a du?m?dikl?ri halda q?zet? oxumaqdan r??b?tl?ri k?silir. Dilin ?iv?sini itirm?k v? uslubunu pozmaq boyuk f?saddır. M?rhum H?s?nb?y M?likovun “?kinci” q?zetinin nomr?l?ri ?liniz? du?s?, oxuyub bu m?tl?bin bar?sind? bir az fikir el?yin [2] .

Firudin b?y Koc?rli haqqında fikirl?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Firidun b?y Koc?rli Az?rbaycan ?d?biyyatının t?dqiqiyl? yegan? m???ul bulunan qiym?tdar bir muh?rrir, mu?llim v? alim idi. M?h?mm?d ?min R?sulzad?

Firidun b?y Koc?rli folkloru came?d?ki insanların t?rbiy?si, ayılması v? savadlanması ucun muhum vasit?l?rd?n hesab edirdi, ona gor? d? xalq ?d?biyyatının toplanması v? n??ri ucun calı?ırdı. Cavad Hey?t

Firidun b?yin t?kc? bir mu?llim kimi deyil, h?m d? oz xalqının ?d?biyyatını sev?n alovlu v?t?nda? kimi Az?rbaycan ?d?biyyatını t?bli? etm?si m?nim q?lbimd? n?cib hissl?r oyadırdı. Firidun b?y haqqında hamı bel? fikird? idi ki, o son d?r?c? boyuk adamdır. Boyukluyu d? ondadır ki, do?uldu?u torpa?a, m?nsub oldu?u xalqa ? onun ?d?biyyatına ideal d?r?c?d? sadiqdir. ?li S?bri Qasımov

Firidun b?y Koc?rli ?n muqt?dir, ?n sevgili ?dibl?rimizd?n biridir. Bu ??xs ?d?biyyat tariximizi yazmaqla butun kecmi?imizi diriltdi. ?airl?rimizin ulvi ruhlarını canlandırdı v? h?yatifikriyy?mizi t?bii yoluna saldı. Cox heyf ki, Firidun b?y h?zr?tl?rinin cox az ?s?rl?ri oxuculara mal oldu. ?n guzid?si “Az?rbaycan turkl?rinin ?d?biyyat tarixi” h?l? t?b olunmayıb qalır. Bu kitabı ??rq?unas bir ?cn?bi yazsa idi Avropada onun il? boyuk ad qazanardı. Gor?s?n b?s bizim aramızda Firidun b?y Koc?rli c?nabları kimi adamların ?m?l? g?lm?sini niy? ?ux v? h?v?s il? qar?ılamırıq? Yusif V?zir C?m?nz?minli

Firidun b?yin ?d?biyyat t?dqiqatı Az?rbaycan ?d?biyyat?unaslı?ı ucun cox qiym?tli v? tarixi xidm?tdir. Onun say?sind? q?dim dovrun bir cox ?airl?ri v? ?s?rl?ri meydana cıxarılıb xalqa tanıdılmı?dır. Yen? onun t?dqiqatı say?sind? boyuk-kicik Az?rbaycan ?airl?ri haqqında, vaxtında ilk t?s?vvur hasil edilmi?dir. Onun ?s?rl?ri uzun ill?r q?dim ?d?biyyat tarixcil?ri ucun m?nb? v? v?sait olmu?dur. Bir institutun gor? bilm?diyi i?i F.B.Koc?rli t?kba?ına gormu?dur. Mir C?lal

?d?bi ictimaiyy?timizin Koc?rli yaradıcılı?ı il? yaxından maraqlanması tamamil? t?biidir. Cunki XIX ?srin sonu, XX ?srin birinci rubund? geni? ?d?bi, ictimai, elmi-pedaqoji f?aliyy?t gost?rmi? Koc?rlinin z?ngin irsi ?d?biyyatımızın h?min dovru haqqında geni? t?s?vvur yarada bil?n qiym?tli m?nb?l?rd?ndir. Firidun b?y Koc?rli Az?rbaycan ?d?biyyat?unaslı?ı tarixind? ilk d?f? olaraq ?dib v? ?airl?rimizin boyuk bir qismini ?hat? ed?n ?d?biyyat tarixini yazmı?dır. Bu ?s?rd? 129 ?airin ?d?bi irsi v? onlardan boyuk bir qisminin t?rcumeyi-halı verilmi?, ?s?rl?ri haqqında orijinal fikirl?r soyl?nmi?dir. Firidun b?y Koc?rlinin h?m t?nqidi m?qal?l?rind?, h?m d? t?dqiqatcılıq f?aliyy?tind? bariz ??kild? n?z?r? carpan xususiyy?tl?rd?n biri v? dem?k olar ki, ?n ba?lıcası, onun muasirlik problemini h?mi?? diqq?t m?rk?zind? saxlamasıdır. B?kir N?biyev

Firidun b?y Koc?rlinin g?l?c?k haqqında sa?lam bir romantikası vardı. O, b?z?n uzunu sinf? tutaraq, u?aqlara yanıqlı bir s?sl? dey?rdi ki, siz? baxark?n m?n Az?rbaycan xalqının gun??li g?l?c?yini t?min ed?c?k xo?b?xtl?r n?slini gorur?m. Oxuyun, balalarım, xalqımızın nicat yollarında ona dayaq olun. Mehdixan V?kilov

Firidun b?y Koc?rli m?nim q?lbimd? h?ssas bir insan, q?r?zsiz ?d?biyyatcı, yorulmaz bir maarifci kimi ?b?di iz buraxmı?dır. Bizim el ?d?biyyatımız o q?d?r vus?tlidir ki, onu yazmaqla qurtaracaq ?eyl?rd?n deyil. Mill?timizin istedad v? m?har?ti-fitril?rin? v? ?hvali-ruhiyy?sin? a?ina olmaq ist?y?nl?r moht?r?m Firidun b?y Koc?rlinin “Balalara h?diyy?” kitabcasında istifad? ed? bil?rl?r. O, camaatımızın arasından na?ıl, m?s?l, tapmaca v? ?eirl?ri bir yer? toplamaqla korp?l?rimiz? boyuk h?diyy? etmi?dir [2] [7] . Abdulla ?aiq

Biblioqrafiya [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

?s?rl?rinin n??ri [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

T?rcum?l?ri [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

T?rtib etdiyi v? on soz yazdı?ı kitablar [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Haqqında yazılan kitablar [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Yazdı?ı m?qal?l?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

• ?r?vandan m?ktub /Firidun b?y Koc?rli //K??kul.- 1890.- №104.- 20 aprel ^[20] .
• "Musyo Jordan v? M?st?li ?ah" komediyasının tama?aya qoyulması haqqında /Firidun b?y Koc?rli //K??kul.- 1890.-20 aprel.
• Bir adama cavab /Firidun b?y Koc?rli //??rqi-rus.- 1903.- №42.- 9 iyul.
• Cavab /Firidun b?y Koc?rli //??rqi-rus.- 1903.- №23,24,25.- 25, 28, 30 may.
• Horm?tli "??rqi-rus" ruznam?sin? bir nec? sozl?r/Firidun b?y Koc?rli //??rqi-rus.- 1903.- №17.- 9 may.
• Qaraba? (?u?a) mus?lman mu?lliml?rinin himm?ti:[?u?ada g?nc mu?lliml?rin hazırladıqları "Hacı Qara" tama?ası haqqında] /Firidun b?y Koc?rli //??rqi-rus.- 1903.- №52.- 3 avqust.
• Qaraba?dan (?u?a), Tiflisd?n ??h?r m?kt?bl?rin? d?rs ver?n mu?lliml?rin ictimai r?yi n?di /Firidun b?y Koc?rli //??rqi-rus.- 1903.- №38.- 29 iyun.
• Qaraba?dan Zaqafqaziya darulmu?lliminin Tiflis? n?ql olunması /Firidun b?y Koc?rli //??rqi-rus.- 1903.- №64.- 31 avqust.
• Mu?lliml?r ictimai /Firidun b?y Koc?rli //??rqi-rus.- 1903.- 29 iyun.
• 17-ci nomr?nin mab?di /Firidun b?y Koc?rli //??rqi-rus.- 1903.- №18.- 11 may.
• Cavan mu?lliml?r /Firidun b?y Koc?rli //??rqi-rus.- 1904.- 11 iyun.
• C?miyy?ti-xeyriyy? /Firidun b?y Koc?rli //??rqi-rus.- 1904.- 19 avqust.
• ?d?biyyat. Anton Cexovun hekay?l?rind?n /Firidun b?y Koc?rli //??rqi-rus.- 1904.- №104,105.- 16,18 iyul.
• ?d?biyyatımıza dair m?ktub /Firidun b?y Koc?rli//??rqi-rus.- 1904.- №252.-18 dekabr.
• Goz?l bir kitab /Firidun b?y Koc?rli //??rqi-rus.- 1904.- №64.- 2 iyun.
• Sulh v? barı?ıq /Firidun b?y Koc?rli //??rqi-rus.- 1904.- 28 dekabr.
• T?briknam?l?r /Firidun b?y Koc?rli //??rqi-rus.- 1904.- 28 iyul.
• T??ssuf /Firidun b?y Koc?rli //??rqi-rus.- 1904.- 9 dekabr.
• T?z? kitab: [M?qal? "Otello" faci?sinin yeni n??ri munasib?til? yazılmı?dır] /Firidun b?y Koc?rli //??rqi-rus.- 1904.- №108.- 20 iyul.
• Uc gunluk s?f?r /Firidun b?y Koc?rli //??rqi-rus.- 1904.- 20 noyabr.
• Muharib? v? sulh: rus-yapon dovl?tl?ri arasında ba?lanan sulh muqavil?si haqqında /Firidun b?y Koc?rli //H?yat.- 1905.- №86.-18 oktyabr.
• Bir darulmu?lliminin kifay?tmidir? /Firidun b?y Koc?rli //?r?ad.- 1906.- №213.- 11 sentyabr.
• Bir mu?llimin biz? c?vabı: [k?nd mu?lliml?rinin oz v?zif?l?rini layiqinc? yerin? yetirm?m?l?ri haqqında] /Firidun b?y Koc?rli //?r?ad.- 1906.- №78.- 23 mart.
• C.?.N?bati /Firidun b?y Koc?rli //R?hb?r.- 1906.- №1.
• Cavan?ird? kazakların r?ftarı /Firidun b?y Koc?rli//?r?ad.- 1906.- №87.- 27 mart.
• Ehtiyatlı olmaq kim? lazımdır?: [Tiflisd? keciril?n erm?ni-mus?lman m?clisi haqqında] /Firidun b?y Koc?rli //?r?ad.- 1906.- №52.- 2 fevral.- S.2.
• ?d?biyyatımıza dair /Firidun b?y Koc?rli //R?hb?r jurnalı.- 1906.- №2.- S.8?11.
• ?qil ?qild?n otk?m olar /Firidun b?y Koc?rli //?r?ad.- 1906.- №62.- 7 mart.
• ?dar?y? m?ktub /Firidun b?y Koc?rli //Acıq soz.- 1906.- №289.- 22 sentyabr.
• ?dar?y? m?ktub: [m?qal? erm?ni-mus?lman qır?ınından b?hs edir] /Firidun b?y Koc?rli //D?v?t-Qoc.- 1906.- №13.- 17 iyul.
• Qaraba?da Cavan?ir mahalının ?hvalu ovzasina dair: [?air Zakir haqqında] /Firidun b?y Koc?rli //?r?ad.- 1906.- №43?44.- 10,12 fevral.
• M?i??timiz? dair (bir para b?yanat) /Firidun b?y Koc?rli //?r?ad.- 1906.- №108.- 9 may.
• M?i??timiz? dair: (Birtay buynuz okuz) : [m?qal?d? car m?murlarının ?dal?tsizlikl?rin? qar?ı cıxma?a ca?ırılır] /Firidun b?y Koc?rli //?r?ad.- 1906.- №65.- 11 mart ^[21] .
• M?i??timiz? dair: Mus?lmancılıq /Firidun b?y Koc?rli //?r?ad.- 1906.- №143.- 19 iyun.
• M?i??timiz? dair: (bir para b?yanat) /Firidun b?y Koc?rli //?r?ad.- 1906.- №1.- 28 aprel.
• M?i??timiz? dair: (Qaranlıqda qalanlarımız) [Az?rbaycan dovl?t m?murlarının xalqa ?ziyy?t verm?l?ri haqqında] /Firidun b?y Koc?rli //?r?ad.- 1906.- №55.- 2mart ^[22] .
• M?i??timiz? dair: (Yarımcıqlarımız): "Anlayanın nok?ri, anlamazın quluyam, dad yarımcıq ?lind?n": [Az?rbaycan dovl?t m?murlarının ozba?ınalı?ı haqqında] /Firidun b?y Koc?rli //?r?ad.-1906. №63.-8mart.
• M?i??timiz? dair: El ucun a?layan gozsuz qalar: [Ha?ım b?y V?zirovun h?bs olunması haqqında] /Firidun b?y Koc?rli //?r?ad.- 1906.- №86.- 10 aprel.
• M?i??timiz? dair: ?c?lsiz ol?nl?rimiz: [Zulfuqar b?y Hacıb?yovun d?fni v? k?ndl?rd? h?kim qıtlı?ı haqqında] /Firidun b?y Koc?rli //?r?ad.- 1906.- №108.- 9 may.
• M?i??timiz? dair: T?lim xeyir ed?nl?rimizin c?zası: [?r?vanda rus-mus?lman m?kt?binin mudiri Ha?ım b?y V?zirovla ora c?maatının r?nсid?liyi haqqında] /Firidun b?y Koc?rli //?r?ad.- 1906.- №129.- 2 iyun.
• Mu?lliml?r ictimain? dair: ??in ibtidası: [Bakıda ca?ırılan mu?lliml?r iclası haqqında] /Firidun b?y Koc?rli //?r?ad.- 1906.- №202.- 23 avqust.- S.2.
• Mu?lliml?r necun Bakıya qayıdır /Firidun b?y Koc?rli //?r?ad.- 1906.- №63.- 8 mart; №87,88.- 12,13 aprel.
• Niy? mu?lliml?r k?ndl?rd?n qacırlar? /Firidun b?y Koc?rli //?r?ad.- 1906.- №76.- 20 mart.
• Seyid ?bdulqasım N?bati /Firidun b?y Koc?rli //R?hb?r.-1906.- №3.
• ?u?a faci?sin? dair: [Qaraba?ın erm?ni-mus?lman i?ti?a?ı n?tic?sind? viran? qalması haqqında] /Firidun b?y Koc?rli //?r?ad.- 1906.- 31 iyul.
• Vaqif v? Vidadi v? bunların dostlu?u /Firidun b?y Koc?rli //R?hb?r.-1906.- №3.
• V?t?n m?h?bb?ti /Firidun b?y Koc?rli //?r?ad.- 1906.- №77.- 22 mart.
• Yen? mu?lliml?r k?ndl?rd?n qacırlar /Firidun b?y Koc?rli //?r?ad.- 1906.- №85.- 9 aprel.
• Vaqif v? Vidadi v? bunların dostlu?u /Firidun b?yKoc?rli //D?bistan.- 1907.-№1.-26 yanvar.-S.7?11; R?hb?r.-1907.-№5.
• ?d?biyyatımıza dair: [Qazax ?airi Kazım a?a Salik haqqında] /Firidun b?y Koc?rli //?r?ad.- 1908.- №29.- 8 mart.
• Gurcu ?airi Akaki Seretelinin yubileyin? dair: [?airin 50 illik yubileyi munasib?til?] /Firidun b?y Koc?rli //T?r?qqi.- 1908.- №121,125.- 8?12 dekabr.
• M?i??timiz? dair: annotasiya /Firidun b?y Koc?rli //T?r?qqi.- 1908.- 19 fevral.
• M?i??timiz? dair: [bu silsil? m?qal?l?rd? mu?llif Az?rbaycan klassikl?rinin, xusus?n Qasım b?y Zakirin ?s?rl?rind?n istifad? yolu il? dovrun bir sıra yaramazlıqlarını, ictimai ?dal?tsizlikl?ri t?nqid edir] /Firidun b?y Koc?rli //T?r?qqi.- 1908.- №104,109.- 17, 23 noyabr; №115.- 1 dekabr
• M?i??timiz? dair: [m?qal?d? butun m?nzum parcalar S.?.?irvaninin "Qafqaz mus?lmanlarına xitab" adlı ?eirind?n goturulmu?dur] /Firidun b?y Koc?rli //T?r?qqi.- 1908.- №137.- 28 dekabr.
• M?i??timiz? dair: [m?qal?d? ?d?bi m?s?l?l?r haqqında maraqlı mulahiz?l?r verilmi?dir] /Firidun b?y Koc?rli //T?r?qqi.- 1908.- №131.- 19 dekabr.
• M?i??timiz? dair: [Novruz bayramı haqqında] /Firidun b?y Koc?rli //T?r?qqi.-1908.- №117.- 3dekabr.
• Biz? yazıyorlar. Axıskadan /Firidun b?y Koc?rli //T?r?qqi.- 1909.- №118.- 31 may.
• ?d?biyyatımıza dair /Firidun b?y Koc?rli //S?da.- 1909.- №35.- 26 noyabr; 3 dekabr.
• ?d?biyyatımıza dair: (milli ?airimiz Abbas a?a Qaibzad?y? n?zir?) /Firidun b?y Koc?rli //S?da.- 1909.- 26 noyabr; 2,3 dekabr.- №45,46.
• M?i??timiz? dair annotasiya /Firidun b?y Koc?rli //T?r?qqi.- 1909.- №210.- 16 sentyabr.
• M?i??timiz? dair: (Bizim v? xaricil?rin intiligent firq?si) /Firidun b?y Koc?rli //T?r?qqi.- 1909.- №224.- 5 oktyabr.
• M?i??timiz? dair annotasiya /Firidun b?y Koc?rli //T?r?qqi.- 1909.- 27 yanvar.
• M?i??timiz? dair: Mu?lliml?rimiz v? onların halı /Firidun b?y Koc?rli //T?r?qqi.- 1909.- №28,36,40.- 5,15,19 fevral; №20.- 27 yanvar.
• M?i??timiz? dair: H?qiqi goz?llik v? h?r?k?tsiz nisfimiz /Firidun b?y Koc?rli //T?r?qqi.- 1909.- 26 aprel, 29 iyul- 4 avqust.- S.169,173.
• M?i??timiz? dair: Koc?ril?rin ovza v? ?hvalı /Firidun b?y Koc?rli //T?r?qqi.- 1909.- 1,8,14 noyabr.- S.203,208.
• M?i??timiz? dair: (Dunyada b?la n?d?n tor?yir?) [L.N.Tolstoyun u?aqlar ucun yazdı?ı "Dunyada b?la n?d?n tor?yir?" adlı hekay?si n?z?rd? tutulur] /Firidun b?y Koc?rli //T?r?qqi.- 1909.- №63.-26 mart ^[23] .
• M?i??timiz? dair: (F?qir t?l?b?l?rin halına yanmaq) /Firidun b?y Koc?rli //T?r?qqi.- 1909.- №210.- 16 sentyabr.
• Nikolay Vasilyevic Qoqol: Anadan olmasının yuzillik yubileyi munasib?til? yazılmı?dır /Firidun b?y Koc?rli //T?r?qqi.- 1909.-18, 19 mart.
• S?n?ti u?urluq ucun /Firidun b?y Koc?rli //T?r?qqi.- 1909.- 18,19 mart.
• Zaqafqaziya seminariyası /Firidun b?y Koc?rli //T?r?qqi.- 1909.- 14 aprel.- S.2?3.
• B?rad?rim C?lild?n cap olunma?ını iltimas edir?m: [M.?.Sabir haqqında] /Firidun b?y Koc?rli //Molla N?sr?ddin.- 1911.- №19.- 22 may.
• [1] /Firidun b?y Koc?rli //Haqq yolu.- 1911.- №1.- 14 dekabr ^[24] .
• Humm?t lazımdır /Firidun B?y Koc?rli //?r?ad.- 1911.- №41.- 18 oktyabr.
• V?fati-?air: [M.?.Sabirin v?fatı munasib?til?] /Firidun b?y Koc?rli //M?lumat.- 1911.- №29.- 3 avqust.
• Yalancı dostluq annotasiya /Firidun b?y Koc?rli //?r?ad.- 1906.- 5,11 oktyabr.
• Bakı ??h?ri rus-mus?lman m?kt?binin 25 illiyi /Firidun b?y Koc?rli //M?kt?b.- 1912.- №21.- S.323?327. ?d?biyyatda yenilik /Firidun b?y Koc?rli //Nicat.- 1912.- №26.
• ?zhari-t??ssuf annotasiya /Firidun b?y Koc?rli //?r?ad.- 1912.- №23.- 27 yanvar.
• Seyid ?bdulqasım N?bati /Firidun b?y Koc?rli //M?kt?b.- 1912.- №13.
• Sultan M?cid Q?nizad? /Firidun b?y Koc?rli //M?kt?b .- 1912.- №21.- S.327?330. 1913
• Ana dili: [m?qal?d? "Molla N?sr?ddin" jurnalının ?d?bi dil sah?sind? apardı?ı siyas?tin b?zi m?s?l?l?rin? toxunulmu?dur] /Firidun b?y Koc?rli //Molla N?sr?ddin.- 1913.- №22,23.- 16 sentyabr,12 oktyabr.
• Balalara h?diyy? v? yaxud Qafqazda birinci kitab /Firidun b?y Koc?rli //?qbal.- 1913.- №391.- 23 may. 1914.
• ?smayıl b?y Qasprinski /Firidun b?y Koc?rli //?qbal.- 1914.- №749.- 28 sentyabr. 1915.
• Almanların t?lim v? t?rbiy?si /Firidun b?y Koc?rli //Yeni ?qbal.- 1915.- №188.- 21 dekabr.
• M?i??timiz? dair annotasiya /Firidun b?y Koc?rli //Yeni ?qbal.- 1915.- №193.- 28 dekabr.
• Seyid ?bdulqasım N?bati /Firidun b?y Koc?rli //M?kt?b.- 1915.- №13. 1916.
• Almanların t?lim v? t?rbiy?si /Firidun b?y Koc?rli //?qbal.- 1916.- №231.- 11 fevral.
• M?i??timiz? dair (ehtiyac) /Firidun b?y Koc?rli //?qbal.- 1916.- №215.- 24 yanvar.
• M?i??timiz? dair (xanımlarımız) /Firidun b?y Koc?rli //?qbal.- 1916.- №222.- 1 fevral.
• M?i??timiz? dair (T?z? il v? movludi-r?sul) /Firidun b?y Koc?rli //?qbal.- 1916.- №208.- 15 yanvar.
• T??ssuf annotasiya /Firidun b?y Koc?rli //?qbal.- 1916.- №218.- 27 yanvar. 1917.
• ?zhari-t??ssuf annotasiya /Firidun b?y Koc?rli //Acıq soz.- 1917.- 15 iyun ^[2] .

Xarici kecidl?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

• Firudin b?y Koc?rli haqqında s?n?dli film
• Firudin b?y Koc?rli haqqında verili?
• Firudin B?y Koc?rlinin "Usta Zeynal" hekay?si

?d?biyyat [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

• Az?rbaycan ?d?biyyatı tarixi. 3 cildd?, II cild, Bakı, 1960.
• B.N?biyev. Gork?mli t?nqidci v? ?d?biyyat?unas. Bakı, 1963.
• K.Talıbzad?. XX ?sr Az?rbaycan t?nqidi. Bakı, 1966.
• ?.B?kta?i. "Az?rbaycan ?d?biyyatı tarixinin materialları" haqqında. Bakı, 1978.
• "Firidun b?y Koc?rli". Az?rbaycan u?aq ?d?biyyatı munt?x?batı (XIX?XX ?srl?r). Uc cildd?. II cild. Bakı: Nasir, 2002. ? s?h. 217?316.
• ?.N?zirli, Qorid?n g?l?n qatar: [s?n?dli povest] red. T.M?mm?dov; r?ssam E.?smayılov.- Bakı: Az?rn??r, 1993.- 207 s.
• Firidun b?y Koc?rlinin ??xsi arxivi /t?rt. M?h?mm?d Adilov; red.: A.Ramazanov, R.V?liyev; AMEA M?h?mm?d Fuzuli ad. ?lyazmalar ?n-tu; ??ki Regional elmi M?rk?zi.- Bakı: Nurlan, 2005.- 286 s.
• Zaqafqaziya Mu?lliml?r Seminariyası Az?rbaycan ?ob?si-130 [Fotoalbom] /t?rt.: H.?hm?dov, ?.?sayev, M.?lyasov, A.Rust?mov; red.H.Bayramo?lu.- Bakı: ABU, 2009.- 59 s.

?stinadlar [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]