F?rhad
G?nc? ??h?rind? " F?rhad " heyk?li
?s?r	Xosrov v? ?irin
Uy?unla?dırma	yox
M?lumat
Cinsi	ki?i
Olum tarixi	VII ?sr
Pe??si	da?yonan [d]

F?rhad - Nizami G?nc?vinin " X?ms? "sinin ikinci m?sn?visi olan " Xosrov v? ?irin " poemasının q?hr?manlarından biridir. Poemada ?irin? a?iq olan F?rhadın sevgisi cavabsız qalır v? o, faci?vi ??kild? olur.

XII ?srin mot?b?r tarixi s?n?di, 520 ( 1126 )-ci ild? q?l?m? alınan “Kitabi-mucm?l?t-t?varix v-?l-qis?s” ?s?rind? (mu?llifi nam?lumdur) Xosrovun c?h-c?lalından, ?irin haqqında veril?n maraqlı m?lumatdan ?lav?, Xosrovun B?hramdoxt adlanan dig?r bir m??uq?sinin d? adı c?kilmi?, h?mcinin F?rhad haqqında b?hs olunmu?dur. F?rhadın tarixi bir ??xsiyy?t oldu?una i?ar? ed?n mu?llif burada onu h?m muh?ndis-memar, h?m d? sep?hbod ^[1] adlandırır. ?li ?kb?r ??habi is? qeyd edir [3] ki, bu m?s?l? a?labatandır, cunki, kecmi?d? F?rhad adını ancaq ??kanil?rin ?ahları, ?ahzad?l?ri, s?rk?rd?l?ri v? dig?r dovl?t xadiml?ri da?ıyarmı?. Firdovsinin “ ?ahnam? ”sind? d? Xosrovun s?rk?rd?l?ri arasında F?rhad adlı bir qo?un ba?cısı qeyd edilir. “Kitabi-mucm?l?t-t?varix v-?l-qis?s” ?s?rinin mu?llifi bu haqqda oz fikrini bel? ifad? edir: “...onun (Xosrovun) h?r?mxanasında on iki min n?f?r qadın ya?ayırdı. Rum qeys?rinin qızı M?ry?m, B?hramdoxt, Gurduy? v? dunya goz?li olan ?irin onlardan idi. Sip?hbod F?rhad ona a?iq olur...N?tic?d?, izl?ri indi d? Bisutun da?ında qalan i?l?r gorm?y? m?cbur edilir.” [4]

Q.Y.?liyev? gor?, F?rhad tarixi yox, ?fsan?vi bir ??xsiyy?tdir ki, Nizami onun obrazını sabitl??dirmi?dir. ^[2]

Nizami F?rhadı kubar n?sild?n yox, z?hm?tke? ail?d?n goturmu?, e?q al?mind? ?ah il? z?hm?tke?i qar?ı-qar?ıya qoymu?, bununla da “Xosrov v? ?irin” poemasında maraqlı bir ziddiyy?t yaratmı?dır. H?m ?irinin Xosrovu sevm?si, h?m d? F?rhadın ?irin? vurulub, h?yatının sonuna q?d?r a?iqi-sadiq olması e?q al?mi ucun yuks?k bir numun?dir.

F?rhad h?m muh?ndis, heyk?ltara?-s?n?tkar, h?m d? ?irin? vurulmu? bir a?iqdir. F?rhad el?, e?q ?siri oldu?u ilk gund?n ozunu tamamil? unudur, butun qedr?t v? bacarı?ı il? calı?ır ki, ?irinin vusalına yeti?sin. Bu m?qs?dd?n otru, da?ları kulungunun z?rb?si il? toza cevirir, arx qazıb, hovuz tikir, Bisutun da?ını yarır, qdr?tli v? must?bid hokmdar Xosrovun gozunun icin? baxaraq, sevgilisin? e?q elan etm?kd?n c?kinmir.

Faci? burasındadır ki, ?irin F?rhadı sevmir, ona yalnız mahir bir s?n?tkar kimi horm?t b?sl?yir. Gorduyu i?l?ri ??xs?n mu?ahid? etm?kd?n otru Bisutun da?ına gedib, onu t??viq edir. Bu hadis? F?rhadın irad?sini, qolunun qudr?tini artırırsa, Xosrovda qısqanclıq v? h?s?d hissini gucl?ndirib ??kki-?ubh?ni, ?ahın kin v? q?z?bini artırır. Hokmdar F?rhadı huzuruna ca?ırıb onunla ??xs?n sohb?t edir. Bu sohb?t zamanı F?rhad, Xosrov kimi moht???m bir hokmdarı m??lub edir. Xosrov hiyl? qurub, F?rhadın olumun? ??rait yaradır. Nizami F?rhadı o q?d?r saf v? t?mizdir ki, ?irinin onu sevib sevm?diyini bilm?d?n, e?q yolunda canını qurban verm?y? razıla?ır.

Ba?lan?ıcda Nizami F?rhadı bir muh?ndis, s?n?tkar kimi t?qdim edir. ?irin Q?sri-?irin? sud catdırmaq ucun arx c?kdirm?k haqqında ?apurla m?sl?h?tl???nd? ?air ?apurun dili il? F?rhadı ?irin? bel? t?qdim edir:

“F?rhad adlı bir cavan vardır, Usta muh?ndisdir, bir s?n?tkardır.” [3]

Nizami F?rhadın m?n??yi, haralı oldu?u haqqında hec bir m?lumat vermir, ?apurun dili il? F?rhadı ?irin? t?qdim etdiyi zaman ancaq onunla Cind? eyni ustadın yanında birg? t?hsil almalarına i?ar? edir:

“Biz Cind? onunla ya?ıd olmu?uq, Bir yerd? oxuyub ya?a dolmu?uq.” [3]

Nizami F?rhadı M?c?sti elmin? yekun vuran, ??lidis h?nd?s?sinin sirl?rini aca bil?n bacarıqlı muh?ndis, m?har?tli r?ssam v? l?yaq?tli bir heyk?ltara?dır. H?l? ?air F?rhadı ?apur t?r?find?n ?irin? t?qdim ed?rk?n onun s?n?tkarlı?ı haqqında a?a?ıdakı fikri ifad? edir:

“Qızıl bir r?ng alır i?ind?n gull?r, Da?lara d?mirl?, Cin n?q?i c?k?r.” [4]

F?rhad hec bir c?tinlikd?n qorxmur, ?irin ona da?dan arx c?kilm?si z?rur?tini soyl?y?nd? da?capan d?rhal bu t?klifl? razıla?ıb, tap?ırı?ı yerin? yetir?c?yin? soz verir, arxı c?kib bitirm?kl? d? v?din? ?m?l edir.

F?rhadla ?irinin macırasını e?id?n Xosrov r?qibini aradan qaldırmaq m?qs?di il? Bisutun da?ını yarma?a, geni? bir yol acma?a m?cbur ed?nd?, F?rhad ?irin? catmaq x?trin? bu imkan dair?sind?n xaric olan tap?ırı?ı q?bul edir. O, h?l? Bisutun da?ını yarmazdan ?vv?l sıldırım bir qaya uz?rind? ?irinin, Xosrovun v? ??bdizin ??klini n?q? edir.

Nizami F?rhadı h?m d? cox h?yalı v? utancaqdır. O, ilk d?f? ?irinl? uzb?uz g?lib goru??nd? ?irinin goz?l camalına o q?d?r a?iq olur ki, h?tta ba?ını qaldırıb onun uzun? bel? baxa bilmir. ?irinl? danı?ma?a c?sar?ti catmır. F?rhad ozunu o q?d?r itirir ki, ?irinin ona n? soyl?diyini bel? d?rk ed? bilmir. ?irininnbuyru?una razılıq ?lam?ti olaraq ancaq barmaqlarını gozl?ri uz?rin? qoyur, bayıra cıxıb cariy?l?rd?n ?irinin n? deyib, n? ist?diyini oyr?nir. ^[5]

H?min utancaq, ?irinin qar?ısında dili tutulan F?rhadı Nizami yeri g?l?nd? qudr?tli natiq, c?sar?tli hazırcavab, odlu bir k?lam sahibi, sevgisi yolunda ba?ından kecm?y? hazır olan h?qiqi a?iq v? qorxmaz igid kimi t?svir edir. F?rhadla Xosrovun mubahis?si ba?dan-aya?a kuhk?nin c?sur, mohk?m m?ntiq v? kamal sahibi oldu?unu subut edir. Xosrovun h?r bir sualına tutarlı v? c?sar?tli cavab verib, sonda qudr?tli v? moht???m bir hokmdarı m??lub edib soz meydanından cıxarır. ^[6]

A?ıl v? z?kasına, danı?ıq bacarı?ına, biliyin?, du?unc? v? hazırcavablı?ına baxmayaraq, ?air b?z?n onu h?r deyil?n? inanan, h?r k?s? etibar ed?n bir ??xs kimi verir. El? ill?r boyu birg? t?hsil aldı?ı ?apuru kifay?t q?d?r tanımaması, onun butun dedikl?rin? ur?kd?n inanması, Xosrov kimi r?qib muqabilind? ?irin? a?iq olmasının ozu d? onun bir nov F?rhadın sad?lovhluyun?, hadis?l?ri duzgun qiym?tl?ndirm?diyin? subutdur. Yaxud Bisutun da?ını yarması ??rti il? Xosrovun ?irini ona verm?si v?din? inanması da onun h?r deyil?n soz? inanmasından ir?li g?lir. H?mcinin uydurma qara x?b?ri alark?n, yoxlamadan, aramadan inanmaq, a?ır d?rd v? k?d?rd?n olm?k F?rhadın h?dd?n artıq t?miz ur?kliliyin?, s?mimiyy?tin?, h?ssaslı?ına ?saslanır. ^[7]

V?h?inin “ F?rhad v? ?irin ” poemasının ?sas q?hr?manı F?rhaddır. ?s?rin natamamlı?ına baxmayaraq, V?h?i bu poemada F?rhad obrazını xeyli muk?mm?l v? h?rt?r?fli t?svir ed? bilmi?dir. ^[8]

V?h?i, el? ba?lan?ıcdan f?rhadı polad irad?li da?yonan bir usta kimi t?svir edir. ?irin n?z?rd? tutdu?u q?sri tikdirm?k ucun iki n?f?r m?har?tli usta tapılıb g?tirilm?sin? gost?ri? ver?nd? V?h?i ?irinin dili il? o s?n?tkarların s?ciyy?sini bel? b?yan edir.
B?nna haqqında:

“Birinci hun?rli bir s?n?t sahibi ki, ?lind?n goz?l bir bina tikm?k g?lsin. Layih?l?ri h?nd?s? ?sasında qurulub, Hec bir artıq-?ksiyi olmasın. [9]

Da?yonan haqqında:

Sonra d?mir ur?kli, polad canlı olsun ki, Z?hm?t c?km?y? belini ba?lasın. Canı b?rklikd? da?ı uz?n olsun, Cevik olub ?l-ayaqdan da iti olsun. [9]

Bununla da V?h?i ?vv?lc?d?n F?rhadın n? kimi xususiyy?tl?r? malik olaca?ı haqqında fikir soyl?yir.

V?h?inin F?rhadı h?ddind?n artıq gozu-konlu tox, qızıl-gumu?? etinasızdır. ?irinin xidm?tcil?ri n?z?rd? tutulan s?n?tkarı tapıb, onlarla gor?c?kl?ri i? v? alacaqları ?m?k haqqı bar?sind? danı?ıq aparanda b?nna yerin? yetir?c?yi i? qar?ılı?ında ancaq qızılla maraqlanır, ona ist?diyi miqdarda qızıl veril?c?yi t?qdird?, tap?ırı?ı q?bul ed?c?yini sozyl?yir. F?rhad is? gor?c?yi i? qar?ılı?ında qızıldan imtina edir. V?h?inin F?rhadı h?l? hec ?irinin uzunu gorm?mi?, onun adını e?itm?mi?, kim oldu?unu bilm?mi?, hec bir fikir v? m?qs?d? ?saslanmadan muzd almaqdan imtina edir. ?m?k qar?ılı?ında qızıl alma?ı ozun? ayıb hesab edir. Lakin, h?min dovr ucun bu cur t?f?kkur hec d? t?bii v? adi deyildi. ^[10]

F?rhad ?irinl? uzb?uz g?ldikd? ilk baxı?dan ona m?ftun olur. Da?capan butun varlı?ı, butun vucudu il? ?irinin husn camalına heyran olur. Nizamid? oldu?u kimi, V?h?inin F?rhadı da, o q?d?r sad?lovh, x?yalp?r?st v? m?sumdur ki, ozunun ?irin? tay olmadı?ını n?z?rd? tutmayaraq, ona vurulur. Lakin, bu u?ursuz e?qin n? il? n?tic?l?n?yini du?unmur. O, ozunu p?rvan? kimi ?ol?y? vurur, bu at??in e?qin b?rab?rind? hec n?d?n qorxmayaraq sevgi meydanına atılır.

Vusal ?irazi d? n?zm? c?kdiyi hiss?d? F?rhadın obrazını s?l?fi kimi t?svir edir. Vusalın F?rhadı da goz?l bir r?ssam, bacarıqlı bir heyk?ltara?dır. O, h?l? ?sas i?? ba?lamazdan ?vv?l ?irinin t?svirini Bisutun da?ının sıldırım bir qayasında h?kk edir. Vusalın F?rhadı da polad ?zmli v? mohk?m irad?lidir. ?irin onunohd?sin? qoydu?u i?in c?tinliyind?n danı?anda F?rhad oz saf e?qinin qudr?tin? ?saslanaraq ona cavab verir:

“Da? da? yox ki, polad bir da? olsa da, E?qinin gucu il? onu kokund?n qazaram.” [9]

Vusal F?rhadı cinli bir butp?r?st kimi t?svir edib, onun dilind?n bel? soyl?yir:

“M?n cinliy?m, cinlil?r d? butp?r?stlikd?, Bad?d?ki s?rxo?luq kimi m??hurdurlar.” [9]

Dig?r bir yerd? ?irin onun h?qiq?t?n d? butp?r?st oldu?unu d?qiql??dirm?k ist?y?nd?, F?rhad goz?lin sualına bel? cavab verir:

“F?rhad ona soyl?di, b?li, bel?dir, M?n cinliy?m, cinlil?r d? butp?r?stdirl?r.” [9]

F?rhad, bir nec? d?f? ozunun Cind? , Butxan?d?, Br?hm?n t?limi ?sasında boyuyub p?rv?ri? tapması, butl?r? p?r?sti? etm?si haqqında fikir soyl?yir. ?irin? bildirir ki, ?g?r bu vaxta kimi cansız-ur?ksiz butl?r? p?r?sti? etmi?dirs?, bundan sonra, ?irini ? canlı v? ur?kli butu oz m?budu bilib, ona sitayi? ed?c?kdir.

Sabir ?irazi n?zm? c?kdiyi hiss?d? ?vv?lc? F?rhadı cox utancaq v? h?yalı biri kimi t?svir edir. H?tta, ?irin onu x?lv?t? ca?ırıb mua?iq? etm?k ist?rk?n, F?rhad susur, utandı?ından qızarır, h?yasından ba?ını yuxarı qaldıra bilmir. F?rhadın utandı?ını gor?n ?irin, ba?qa t?dbir gorur, onu uzaq, s?falı bir c?m?n? d?v?t edir, orada h?r cur ??rait yaradır. Butun gec?ni onunla t?klikd? qalır. F?rhada tam azadlıq, ist?diyi kimi h?r?k?t etm?k imkanı verir. Ancaq Sabirin F?rhadı ozunu ilahi bir ?eq, ruhani bir m?h?bb?t yolcusu kimi gost?r?r?k, ?irin? yaxın durmur.

N?vai F?rhadı r??ad?tli, c?ngav?r v? igid kimi t?svir edir. Onun Xosrovla goru?unu iki r?qibin uz-uz? g?lm?si kimi t?r?nnum edir. F?rhad il? Xosrovun mulakim?sini iki b?rab?r huquqlu s?rk?rd?nin danı?ı?ı kimi verir. F?rhad Xosrovun qar?ısında ?sir olsa da, oz m?nliyini, vuqar v? m?tan?tini itirmir. Xosrovun suallarına lazım bildiyi kimi cavablar verir. ^[11]

Nizaminin ?s?rind?n f?rqli olaraq, N?vainin ?s?rind? ?irin F?rhadı sevir v? ona sadiqdir. ?apur m?hbus F?rhadla goru?ub, ?laq? saxlayır. Onun ruh?n v? cism?n c?kdiyi ?zabları M?hinbanuya danı?ır. Banu is? ?irinin ?zablarından b?hs edir.

N?vai F?rhadın simasında oz xalqının simvolunu, ist?k v? arzularının r?mzi olan bir q?hr?manı t?c?ssum etdirir. ?air butun arzularını bu c?sar?tli insanın sarsılmaz mubariz?sind? ?ks etdirib, bu ideal sur?tin nakam e?q v? m?h?bb?t faci?sini gost?rir. ?air, F?rhad obrazında butun musb?t xususiyy?tl?ri toplayır. Onu ilk g?ncliyind?n elmi sev?n, c?sar?tli, c?ngav?r, q?l?ml? yana?ı, balta v? kulungl? d? carpı?an, da? yonub binalar tik?n, maddi abid?l?r yaradan bir ??xs kimi oxucularına t?qdim edir. ^[12]

F?rhad, XVII ?sr Az?rbaycan ?airi Kovs?rinin "?irin v? F?rhad" poemasının da ?sas q?hr?manıdır. Kovs?rinin F?rhadı Cin xaqanının n?slind?ndir. O, muk?mm?l t?lim-t?rbiy? gormu?dur, memarlıq v? da?yonma i?in? boyuk h?v?s gost?rir. F?rhad e?q sevdasına giriftar olduqdan sonra, oz qudr?t v? imkanlarından yox, ??xsi l?yaq?t v? bacarı?ından istifad? etm?kl? sevgilisin? catmaq ucun ??rqd?n q?rb? yola du?ur. Burada bir mudd?t ozunu sovd?kar kimi q?l?m? vers? d?, tezlikl? xaqan n?slind?n oldu?u a?kara cıxır. Lakin, ??rait yenid?n onu adsız ya?ama?a m?cbur edir. ?irini ozun? m?ftun edirs? d?, bu, uzun surmur, daha qudr?tli bir r?qib meydana cıxır, F?rhadın butun arzularını puc edib, zorakılıq yolu il? ?irini ozu il? M?dain? aparır. F?rhad da ?ld?n cıxmı? m??uq?sinin ardınca ?ran paytaxtına, Xosrovun sarayına yola du?ur:

“Ur?yi q?m yuku da?ıyaraq m?nzilb?m?nzil, Karvanın ardınca yola du?du.”

H?l? M?dain? gedib catmamı?dan ?vv?l Kovs?ri F?rhadı birba?a Bisutun da?ına gedir. F?rhad bu sehrli da?ın h?r da?ında, h?r qayasında bir nakamın izini tapır. H?r addımında bir sevda ??hidinin m?zarını gorur, heyr?tl? oz-ozun? bel? bir sual verir:

“Gor?s?n bu k?d?rl?r yurdu, Hansı bir yor?unun yeri v? m?kanıdır.”

Sanki, Bisutunun h?r da?ı, h?r qayası nakam bir m?h?bb?tin dili il? F?rhada cavab verir:

“M?h?bb?t cı?ırdı ki, bu e?q yoludur, H?r addımba?ı bir sevda ??hidinin yata?ıdır.”

F?rhad Bisutunu t?rk edib, var quvv?si il? calı?ıb, ?apur v? ?irinl? ?laq? yaratsa da, qudr?tli bir hokmdar, ?yya? bir despotun ?lind?n goz?l ?irini geriy? qaytarmaq c?hdi u?ursuzlu?a ducar olur. Lakin F?rhad bu haqqda ?vv?lc?d?n du?unmur. O, canını ?sirg?m?d?n Xosrovun meydanına atılır. Ciddi konfliktl?r v? carpı?malar da bundan sonra ba?layır. Lakin, F?rhad t?hluk?d?n c?kin?n v? kimd?ns? qorxan deyildir. Kovs?ri oz q?hr?manının ?uca?t v? m?rdliyini bel? t?svir edir:

“Yax?ı adlanan n? ki var, O goz?l g?ncin vucudunda toplanmı? idi. F?hmi, idrakı, biliyi yuks?k idi. H?r i?d? onunumun? gost?rirdil?r. M?rdlikd?, ?uca?td? Rust?m kimi idi. Murv?td?, k?r?md? Hat?m kimi idi... Qolunun quvv?ti il? aslanı xatırladırdı. ?gidlikd? v? ?uca?td? n?ziri yox idi.”

Dig?r t?r?fd?n F?rhad cox sad?dil v? safur?klidir. F?rhadın m?hz bu kimi xususiyy?tl?rind?n istifad? ed?r?k Xosrov onu Bisurunu yarma?a m?cbur edir. Kovs?ri F?rhadı o q?d?r t?miz v? t?m?nnasızdır ki, Bisutunu yarmaq qar?ılı?ında ?irinin vusalına yeti?m?k ??rtini d? ir?li surmur. Xosrovun Bisutunu yarmaq t?klifini ??rtsiz q?bul ed?r?k ancaq a?ır, mohk?m bir balta ist?yir v? da?ı yarma?a ba?layır:

“F?rhad da baltanı ?lin? alıb, Bisutunu yarma?a bel ba?ladı.” [13]

Kovs?ri F?rhadı da ilk novb?d? ?irinin misilsiz bir heyk?lini yonur, onun qar?ısında diz cokub s?cd? edir. O da Nizami F?rhadı kimi da?la-da?la danı?ır. Goyl?r? s?s salır. Qart da?ları ?zib toza cevir?c?yin? and icir. Burada da F?rhad ?irini atı il? birlikd? boynuna qaldırıb Bisutundan Q?sri ?irin? q?d?r aparır. Butun ?s?rl?rd? t?svir olunan F?rhadlar kimi m??uq?si xatirin? h?r cur c?tinlikl?r? sin? g?rir.

F?rhadın olum s?hn?sini Kovs?ri t?xmin?n Nizamid? oldu?u kimi t?svir etmi?dir. Hokmdarı must?qim?n F?rhadın q?tlind?n c?kindir?n Buzurgumid t?dbir tokub saxta qara x?b?ri F?rhada catdırır. Saf ur?kli F?rhad yalan x?b?r? inanıb d?rhal oz canına q?sd edir. Bu s?hn?d? ancaq kicik detallar d?yi?mi? olsa da, ?sas etibaril? Nizami s?hn?l?ri t?krar olunur.

S?m?d Vur?unun “ F?rhad v? ?irin ” dramının ?sas q?hr?manı olan F?rhad Az?rbaycan xalqının bacarıqlı, v?t?np?rv?r o?ludur. O, mahir bir s?n?tkar, gork?mli bir s?rk?rd? v? s?daq?tli a?iqdir. S. vur?un F?rhadı bir insan kimi t?svir etmi?dir, onu ideallıq, noqsansızlıq goyl?rind?n endirmi?, ona daha h?yati, daha t?bii bir xarakter vermi?dir.

A.Ar?aruni yazır ki, S?m?d Vur?un F?rhadı n? igid bir s?rk?rd?, n? f?dakar bir a?iq n? d? ardıcıl bir s?n?tkar kimi ozunu gost?r? bilmi?dir. ^[14] ?air oz q?hr?manını bu uc boyuk sif?t v? s?ciyy?nin hec birinin r?mzi v? numay?nd?si kimi t?msil etdir? bilm?mi?dir. Onun sur?ti n?inki muk?mm?l v? dol?un t?svir olunmu?dur, ?ksin?, h?r uc sah?d? F?rhad obrazı naqisdir. ^[15]

?s?rd? F?rhadın s?rk?rd?lik l?yaq?ti v? bacarı?ı da ciddi n?z?r? carpmır. M?hinbanu qo?unu gedib M?dain darvazalarına q?d?r cıxdı?ı zaman s?rk?rd? F?rhad bu q??b?d?n n?inki istifad? ed? bilmir, ?ksin? aldanır, silahı yer? qoyub r?qibi Xosrovun qar?ısında t?slim olur, onun buyru?u il? t?bi?tl? mubariz?y? giri?ir, Bisutun da?ını yarma?a ba?layır.

S?m?d Vur?unun ?s?rind? F?rhadın ?irin? m?h?bb?ti d? s?mimi v? dol?un verilm?mi?dir. Onun F?rhadı ?irin? b?sl?diyi m?h?bb?ti qar?ısında f?dakarlıq yerin? qorxaqlıq gost?rmi?, “tokul?c?k qanlar” haqqında du?unmu?dur.

M. A. Dada?zad? 1941 -ci ild? F?rhad sur?tinin b?zi noqsanlarından b?hs ed?r?k yazır ki, S. Vur?un F?rhad il? ?irinin munasib?tl?rind?, bu iki q?hr?manın xarakterind? dramatik c?h?td?n ?saslandırılmayan hallara yol vermi?, xusus?n F?rhadı butovlukd?n, daxili ardıcıllıq v? dramatizmd?n m?rhum etmi?dir. ^[16]

S?m?d Vur?un F?rhadın rolunu n? q?d?r boyudub, onu gah s?rk?rd?, gah s?n?tkar, gah da f?dakar bir a?iq kimi t?r?nnum ets? d?, F?rhad Xosrovun b?rab?rind? Yen? d? Nizami ?s?rind?ki sad?, ?m?kci bir insan kimi, tragik bir q?hr?man olaraq qalmı?dır. ^[17]

	≪ Nizami G?nc?vi ≫
	≪ ?d?biyyat ≫

• Q. Beqdeli ? ??rq ?d?biyyatında Xosrov v? ?irin movzusu, Bakı , Elm, 1970
• Heshmat Moayyad - FARH?D , Encyclopædia Iranica , 15 dekabr 1999.

• Nizami G?nc?vi
• Az?rbaycan ?d?biyyatı
• Fars ?d?biyyatı
• Turkiy? ?d?biyyatı