Diqq?t ? psixi f?aliyy?tin mu?yy?n obyekt uz?rin? yon?lm?si v? m?rk?zl??m?si.

Diqq?t idrak prosesl?rind?n f?rqlidir ^[1] . Diqq?t f?aliyy?t zamanı insanın idrak prosesl?rin? qo?ulur, onların daha muv?qq?tiyy?tli c?r?yanı ucun z?min yaradır. Cunki butun idrak prosesl?ri secici xarakter da?ıyır, mu?yy?n obyekt? yon?lmi? olur. Bu m?nada diqq?t cisim v? hadis?l?rin ?ksi olmayıb, psixi f?aliyy?t obyektinin aydın ?ks olunmasını t?min edir. Dem?li diqq?tin ?sas v?zif?si insanın ?uurlu f?aliyy?tinin secici xarakter da?ımasını t?min etm?kdir.

Diqq?t mur?kk?b psixi hadis? kimi xarakteriz? olunur.

Movcud f?aliyy?t? uy?un g?l?n t?sirl?r secilir, dig?r ikinci d?r?c?li k?nar t?sirl?r? ?h?miyy?t verilmir.

?drak f?aliyy?ti ba?a catana q?d?r psixi f?aliyy?t h?min obyekt uz?rind? m?rk?zl??dirilir.

F?aliyy?tin gedi?ini t?nziml?yib, ona n?zar?t edilir.

• Diqq?tin g?rginliyi mu?yy?n xarici ifad?l?r? malik olur. G?rgin diqq?t zamanı orqanizm mu?yy?n uy?unla?ma v?ziyy?ti alır. G?rgin diqq?t zamanı artıq h?r?k?tl?r dayandırılır, tam sakitlik halı yaradılır. Dem?li, insanın diqq?ti onun f?aliyy?ti strukturu il? t?yin edilir, h?min f?aliyy?tin gedi?ini ?ks etdirir v? ona n?zar?t mexanizmi kimi xidm?t edir.
• Diqq?tin fizioloji ?sasını ba?a du?m?k ? ?. P. Pavlovun k??f etdiyi sinir prosesl?rinin induksiyası qanuna gor? ba? beyin qabı?ının bir sah?sind? yaranan oyanma prosesl?ri ba?qa sah?l?rd? l?ngim? yaradır v? ya ?ksin?, qabı?ın bir sah?sind? yaranan l?ngim? ba?qa sah?l?rd? oyanmanın ba? verm?sin? s?b?b olur. Dem?li, mu?yy?n an ?rzind? beyin qabı?ında yuks?k oyanma oca?ı (optimal oyanma) movcud olur. Pavlov bel? sah?ni beyin qabı?ının yaradıcı ?ob?si adlandırmı?dır.
• Diqq?tin fizioloji ?sasını aydınla?dırmaq ? A. A. Uxotnomskinin ir?li surduyu dominatlıq prinsipin? gor?, beyind? h?mi?? ustun oyanma oca?ı (dominant oyanma) olur ki, o, beyin? g?l?n butun oyanmaları sanki ozun? do?ru c?kir v? bunun say?sind? h?min oyanmalar uz?rind? daha cox hakim olur. Ustun oyanma oca?ı yuks?k oyanma oca?ından ozunun yuks?k davamlılı?ı il? f?rql?nir.

Diqq?t insan f?aliyy?tinin butun sah?l?rina xidm?t edir.

Qar?ıya qoyulmu? ?uurlu m?qs?dl? ?m?l? g?l?n v? mu?yy?n iradi s?y t?l?b ed?n diqq?t? ixtiyari diqq?t deyilir. ?xtiyari diqq?tin yaranması insanın xususi niyy?ti v? m?qs?dil? ba?lıdır ^[2] . ?xtiyari diqq?t f?aliyy?t prosesind? ?m?l? g?lir v? f?aliyy?tin t?nzim edilm?sin? yon?lmi? olur. ?xtiyari diqq?t obyekti mu?yy?n sistem uzr?, h?m d? ?traflı oyr?nm?y? imkan verir. ?xtiyari diqq?td? cisim v? hadis?l?r insan uz?rind? deyil, ?ksin?, insan onların uz?rind? hakim olur. ?nki?af prosesind? ixtiyari diqq?t ?n ?vv?l u?aqların boyukl?rl? unsiyy?ti vasit?sil? ifad? olunur. U?aq inki?af etdikc? t?dric?n davranı?ını oz ??xsi ?mrl?rin? ?sas?n must?qil olaraq qar?ıya m?qs?d qoymaq yolu il? qurur. F?aliyy?tin butun novl?rind? davamlı ixtiyari diqq?tin ?m?l? g?lm?si bir sıra ??rtl?rd?n asılıdır.

1. Borc v? m?suliyy?ti aydın d?rk etm?k.
2. M?qs?di aydın d?rk etm?k.
3. ?? ??raitinin olması.
4. ?lav? maraqların yaranması.

Hec bir xususi m?qs?dl?, niyy?tl? ba?lı olmayan v? iradi c?hd t?l?b etm?y?n diqq?t? qeyri?ixtiyari diqq?t deyilir. Qeyri?ixtiyari diqq?t heyvanlarda da vardır. Cunki qeyri?ixtiyari diqq?t bilavasit? cisim v? hadis?l?rin t?siri n?tic?sind? ?m?l? g?lir. Qeyri?ixtiyari diqq?t cisim v? hadis?l?rin bilavasit? t?sirind?n asılı olsa da, onu hec d? ?trafda ba? ver?n h?r bir qıcıqlandırıcı ?m?l? g?tirmir. Qeyri?ixtiyari diqq?tin ?m?l? g?lm?si ucun t?sir ed?n qıcıqlandırıcılar bir sıra xususiyy?tl?r? malik olmalıdır.

Quvv?tli s?s , guclu i?ıq , k?skin iy diqq?ti qeyri?ixtiyari olaraq c?lb edir. Onların t?siri bilavasit? qıcıqlayıcının mutl?q quvv?sind?n deyil, nisbi quvv?sind?n asılıdır. ?ki qıcıqlayıcıdan hansı daha quvv?tlidirs?, diqq?ti o c?lb ed?c?k. ?g?r qıcıqlayıcıların quvv?si b?rab?rdirs?, onda diqq?t gah bu, gah da ba?qa qıcıqlayıcıya yon?lir.

Yeni ?yani v?sait, yeni ma?ın modeli, sinifd? yeni ?agirdin olması v? s. qeyri?ixtiyari sur?td? diqq?ti c?lb edir. ?traf al?md? ba? ver?n yenilikl?r d?rhal b?l?dl??m? refleksi ?m?l? g?tirir.

H?r?k?tsiz cisiml?r, ad?t?n diqq?ti ya c?lb etmir, ya da xususi m?qs?d olduqda diqq?ti h?min obyekt uz?rin? yon?lir. H?r?k?tin ba?lanması v? ya k?silm?si d? diqq?ti c?lb edir. Qeyri?ixtiyari diqq?t h?m d? insanın emosional v?ziyy?tind?n asılı olaraq ?m?l? g?lir. Buraya insanın sa?lamlıq d?r?c?si, ?hvalı, t?labatı, maraqları v? s. aiddir.

?xtiyarid?n sonrakı diqq?t ?uurlu m?qs?dl?rl? ba?lıdır, y?ni niyy?tli olaraq ba? verdiyin? gor? h?min diqq?ti qeyri?ixtiyari diqq?tl? eynil??dirm?k olmaz. Dig?r t?r?fd?n, onu ixtiyari diqq?tl? d? eynil??dirm?k olmaz, cunki artıq burada diqq?ti saxlamaq ucun sonrakı prosesl?rd? iradi c?hd t?l?b olunmur. ?xtiyarid?n sonrakı diqq?t ixtiyari olaraq ba? verir v? qeyri?ixtiyari davam edir.

Diqq?tin h?r bir xususiyy?ti ayrı-ayrı adamlarda ozun?m?xsus ??kild? t?zahur edir.

Yalnız bir obyekt? yon?lmi? diqq?t m?rk?zl??mi? diqq?t hesab olunur. Diqq?tin m?rk?zl??m?si h?r hansı bir f?aliyy?t?, i??, obyekt? d?rin v? f?al maraqla ba?lıdır. Mu?yy?n bir obyekt, bir f?aliyy?t uz?rind? diqq?t n? q?d?r quvv?tli m?rk?zl??s?, onu daha aydın d?rk etm?k v? f?aliyy?ti muv?qq?tiyy?tl? icra etm?k olar.

Diqq?tin h?cmi eyni zamanda ?hat? olunan, aydın d?rk edil?n obyektl?rin miqdarı il? mu?yy?n edilir. Diqq?tin h?cmi obyektl?rin duzulu?und?n, formasından, r?ngind?n v? s. asılıdır. Diqq?tin h?cmi diqq?tin g?rginlik d?r?c?sini xarakteriz? etm?y? imkan verir.

Diqq?tin paylanması eyni vaxtda iki muxt?lif v? daha artıq i?i yerin? yetirm?k bacarı?ı il? xarakteriz? olunur. Diqq?tin paylanması icra olunan i?l?rin bir-biril? n? d?r?c?d? sıx ?laq?d? olmasından da asılıdır. ?g?r gorul?n i?l?r eyni bir f?aliyy?tin t?rkibin? daxil olub bir sistem ?m?l? g?tirirs?, diqq?tin paylanması asanla?ır. Diqq?tin paylanması ya?dan da asılıdır.

Diqq?tin davamlılı?ı onun umumi bir m?qs?d? tabe olan obyektl?r uz?rind? uzun mudd?t v? fasil?siz olaraq saxlanmasında ifad? olunur. Diqq?t mu?yy?n f?aliyy?tin umumi istiqam?tind?n k?nara cıxmırsa, davamlı diqq?t sayılır. Diqq?tin davamlılı?ı t?sir ed?n obyektl?rin v? icra olunan i?l?rin r?ngar?ngliyind?n, yeniliyind?n, z?nginliyind?n, dinamikliyind?n asılıdır. Diqq?tin davamlılı?ı f?aliyy?t prosesind? insanın f?allı?ından asılıdır. Diqq?tin davamlılı?ına insanın mara?ı, yor?unluq d?r?c?si v? s. t?sir edir.

Diqq?tin t?r?ddudu insan ?uurunun ?sas obyektd?n k?nar obyekt? kecm?si v? yen? d? ?sas obyekt? qayıtmasında ifad? olunur. Diqq?tin t?r?ddudu ad?t?n, h?r 2?3 saniy?d?n bir ba? verir. Diqq?tin n?z?r? carpan t?r?ddudu olmadan 20?25 d?qiq?, b?z?n daha artıq mudd?t? g?rgin diqq?tl? eyni bir i? uz?rind? calı?maq olar.

Diqq?tin kecirilm?si onun ?uurlu sur?td? bir obyektd?n ba?qa obyekt? v? ya f?aliyy?td?n ba?qa f?aliyy?t? yon?ldilm?sidir. Bu, f?aliyy?tin umumi istiqam?tinin d?yi?m?si il? ?laq?dardır.

Diqq?tin yayınması onun hazırda qar?ıda duran m?qs?dl? ?laq?si olmayan cisim v? hadis? uz?rin? yon?lm?sind? ifad? olunur.