Erm?ni ?nqilabi Federasiyası
,
Da?naksutyun
(
erm.
??? ??????????? ??????????????
;
Hay He?apoxakan Da?naksutyun
) ? ?n iri v? mut???kkil erm?ni siyasi t??kilatlarından biri. 1890-cı ild?
Tiflisd?
yaradılıb. Erm?ni diasporunun oldu?u butun olk?l?rd? buroları f?aliyy?t gost?rir. Hazırkı ali ?ura s?dri
??xan Sa?atelyandır
.
Partiyanın ?sası uc erm?ni mill?tcisi Rostom Zoryan, Simon Zavaryan v? Xristofor Mikayelyan t?r?find?n qoyulub. T??kilat ilk vaxtlar "Erm?ni inqilabcılarının ittifaqı" adlanırdı.
Da?nakların m?qs?di, silah v? guc t?tbiqi il?
Osmanlı ?mperiyasının
??rqind? erm?ni dovl?ti qurmaq idi.
1891-ci ild? n??r olunan v? Da?naksutyunun m?tbu orqanı olan "Dro?ak" (bayraq) q?zetind? da?naklar oz proqramları bar?d? bunları yazırdılar:
"Bizim partiyamız oz m?qs?dl?rin? yalnız diplomatiya yolu il? nail olmaq ist?y?nl?rl? hec cur razıla?a bilm?z. Bizim diplomatlarımız oz mara?ından v? guclul?rin mara?ından cıxı? edir. Avropa bizim ucun deyil, qoy erm?nil?r bilsinl?r ki, erm?ni torpa?ı qanla suvarılmasa onlar hec bir ?ey ?ld? ed? bilm?zl?r. Dig?r t?r?fd?n partiya Erm?nistanın proletariatın kom?yi il? azad olunaca?ına inanmır, cunki Turkiy? ??raitind? bu mumkun deyil. Torpaq m?s?l?si ?n vacib m?s?l?l?rd?n biridir, torpaq o torpaqda i?l?y?n? m?xsus olmalıdır".
Da?naksutyunun qurucuları: R. Zoryan, X. Mikaelyan, S Zavaryan
1892-ci ild? partiyanın adı d?yi?dirilir v? partiya indiki adı il? adlanma?a ba?layır. H?min il partiyanın proqramı da d?rc edilir:
M?qs?d: Da?naksutyunun m?qs?di usyanlar yolu il? iqtisadi v? siyasi azadlıqlar ?ld? etm?kdir. Partiya h?r bir insanın b?rab?r huquqa malik oldu?u prinsipind?n ir?li q?l?r?k, maddi nem?tl?rin b?rab?r bolunm?sinin t?r?fdarıdır.
- G?l?c?k Erm?nistanda umumi maraqlara xidm?t ed?n, xalq hokum?ti umumi b?rab?r v? birba?a s?sverm? yolu il? secilm?lidir.
- ?st?nil?n vasit?l?rl? h?yatın v? i? yerl?rinin t?min edilm?si.
- Muxt?lif dinl?r v? mill?tl?r qanun qar?ısında b?rab?rdir.
- Soz v? m?tbuat azadlı?ı.
Vasit?l?r: Erm?ni inqilab ittifaqı oz m?qs?dl?rin? catmaq ucun silahlı d?st?l?r yaradır, bu d?st?l?r hokum?t?, el?c? d? t?k erm?nil?rin yox, h?m d? assiriyalıların,
kurdl?rin
v? sulhsev?r
turkl?rin
?ziyy?t c?kdiyi umumi v?ziyy?t? qar?ı da mubariz? aparır. Bu istiqam?t cox boyuk ?h?miyy?t k?sb edir. Butun bu qrupları umumi mubariz? ucun birl??dir? bilm?s?k d?, ?n azından onların erm?nil?r? qar?ı muxalif?tini neytralla?dıra bil?rik.
- Da?nak partiyasının ?sas prinsipl?rinin v? m?qs?dl?rinin t?bli?atı.
- Silahlı d?st?l?ri t??kil etm?k, el?c? d? onları ideoloji v? praktik c?h?rd?n hazırlamaq.
- Xalqı silahlandırmaq.
- ?nqilabi komit?l?ri v? onlar arasında sıx ?laq?l?ri t??kil etm?k.
- Hakimiyy?t numay?nd?l?ri, s?l?mcil?r, satqınlar v? h?r cur istismarcılara qar?ı terror t?tbiq etm?k.
- Xalqı quldur v? soy?uncuların hucumundan qorumaq.
- Adamların v? silahların gond?rilm?si ucun yollar v? vasit?l?r tapmaq.
- Dovl?t idar?l?rinin da?ıdılması v? talan edilm?si.
?sas t??kilati prinsip kimi yerli komit?l?rin muxtariyy?ti utunluk t??kil edirdi. H?r hansı bir rayonun bir nec? komit?si, rayonun m?rk?zi komit?sini secirdi. Partiyanın ba?ında buro dururdu, ?vv?l
Rusiya
v?
?randa
, sonra
Avropada
, daha sonra is? Osmanlı ?mperiyasında komit?l?r quruldu. Rusiya ?mperiyasında partiyanın yaradılmasından d?rhal sonra,
Qarsda
,
Aleksandropolda
(indiki Gumru),
?r?vanda
, Tiflisd?,
Bakıda
,
?u?ada
,
Yelizavetpolda
(indiki G?nc?) v?
Rostovda
komit?l?r t??kil olundu.
O zaman da?nakların ?sas f?aliyy?ti Osmanlı ?mperiyasının erm?nil?r ya?ayan ?razil?rin? "
f?dail?r
" ucun silah v? sursatın gond?rilm?sind?n, h?mcinin yerli erm?ni ?halisinin, silahlandırılmasından v? turk hokum?tin? qar?ı qaldırılmasından ibar?t idi.
XIX ?srd? da?nakların kecirdiyi ?n m??hur terror aktı 1896-cı ild? Osmanlı bankına t??kil etdikl?ri hucum idi. Lakin
?stanbulda
yerl???n q?rb dovl?tl?rinin s?firlikl?rinin mudaxil?si n?tic?sind?, Osmanlı hokum?ti hucumda i?trak ed?n terrorcuların Avropaya getm?sin? razılıq verir.
XX ?srin ?vv?l?rind?n etibar?n da?naklar Rusiya ?mperiyasında oz f?aliyy?tl?rini aktivl??dirir. 1905-ci ild? az?rbaycanlılara qar?ı tor?dil?n qır?ınlarda da?naklar da aktiv i?trak edir, bu m?qs?dl? onlar ?vv?ll?r Turkiy?y? gond?rdikl?ri "f?dail?ri" geri ca?ırır. Da?naklar Bakı qubernatoru Naka?idzeni "mus?lmanlara kom?k edir" b?han?si il? q?tl? yetirir, qubernatoru sonradan "general Dro" kimi tanınan Drastanat Kamayan q?tl? yetirir.
AB?
turkoloqu Tadeu? Svatxovskinin fikrinc? 1905?1906-cı ill?r ?rzind? erm?nil?r az?rbaycanlıların ya?adı?ı 158 ya?ayı? m?nt?q?sin? hucum edirl?r. 1905-ci ild? da?naklar ?stanbulda sultan
II ?bdulh?mid?
sui-q?sd t??kil edir, t?saduf natic?sind? sultana z?r?r d?ymir, lakin partlayı? n?tic?sind?, 26 n?f?r h?lak olur 58 n?f?r yaralanır.
1906-cı ild?
Sofiyada
keciril?n koqresd? da?naklar Rusiyanın siyasi h?yatında aktiv i?tirak etm?yi q?rara alırlar.
Osmanlı ?mperiyasında "g?nc turkl?r" hakimiyy?t? q?ldikd?n sonra da?naklar mu?yy?n mudd?t d? olsa yeni qurulmu? turk hokum?ti il? silahlı mubariz?d?n c?kinir.
1910?11-ci ill?rd?
Sankt-Peterburqda
terrorculuqda gunahlandırılan da?naklar uz?rind? kecirilmi? m?hk?m? prosesi n?tic?sind? 52 n?f?r h?bs c?zasına layiq gorulur, 4 n?f?r is? Sibir? surgun? gond?rilir. Bu proses zamanı da?naklarım mudafi?cil?ri sıralarında
Aleksandr Kerenski
d? var idi.
Birinci dunya muharib?si
zamanı da?naklar Rusiyanın t?r?fin? kec?r?k
erm?nil?rd?n
ibar?t silahlı d?st?l?r yaradır v? Osmanlı imperiyasına qar?ı doyu?l?rd? i?trak edir. Bu munasib?tl? Rusiya imperiyasında da?naklara amnistiya elan edilir.
Car hokum?ti erm?nil?r? q?l?b?d?n sonra Turkiy?nin ??rqind? "Erm?ni muxtar dovl?tinin" yaradılması v?dini vermi?di. Lakin bu ?razil?rd? erm?nil?r hec vaxt coxluq t??kil etm?mi?l?r, bu m?s?l?nin h?lli ucun erm?ni silahlı d?st?l?ri mus?lman ?halinin (turkl?r v? kurdl?r) ya?adı?ı k?ndl?r? basqınlar t??kil edir, bu basqınlar n?tic?sind? on minl?rl? insan amansızcasına q?tl? yetirilir. Da?nak silahlı d?st?l?ri arxa c?bh?d? aktivl???r?k turk ordusunun t?chizatını v? rabit?sini pozma?a c?hd gost?rir v? bu i?d? b?zi u?urlara da nail ola bilirl?r. Da?naklar h?tta turk h?rbi hospitalına hucum ed?r?k, oradakı yaralı turk ?sg?rl?ri v? h?kiml?ri q?tl? yetirir. Silahlı d?st?l?rin t??kilind? v? turkl?r? qar?ı t?bli?atın aparılmasında erm?ni kils?si v? kils? xadiml?ri d? yaxından i?trak edir.
1915-ci ilin fevralında Erm?ni milli konqresind? cıxı? ed?n Da?naksutyunun h?rbi qanadının t?msilcisi, car hokum?tinin Turkiy? erm?nil?rinin ehtiyacları ucun 242 900 rubl v?sait ayırdı?ını bildirir, bu pullar Turkiy?d?ki erm?nil?ri silahlandırmaq v? usyana t??viq etm?k ucun n?z?rd? tutulurdu.
[1]
Amerika tarixcisi Corc ?ou "Osmanlı imperiyasının tarixi" kitabında bu hadis?l?r bar?d? bunları yazır:
"muharib?nin qedi?atı, erm?nil?r t?r?find?n mus?lmanların kutl?vi q?tll?ri il? mu?ayi?t olunurdu. Bir milyondan cox turk k?ndlisi oz do?ma torpaqlarından qacma?a m?cbur olmu?dur. Minl?rl? qacqın erm?nil?r t?r?find?n tik?-tik? do?ranmı?dır. Muharib?d?n ?vv?l ?rzurum, Trabzon, ?rzincan, Van v? Bitlisd? ya?ayan 3 milyon 300 min turk ?halisind?n yalnız 600 min n?f?ri qalmı?dır. Turk v? kurd k?ndlil?rinin soyqırımının ?n aktiv t??kilatcısı v? ideoloqu Da?naksutyun terror t??kilatının uzvu, "Atom" l?q?bli Artur ?ahrikyan olmu?dur
.
J. Malevilin "1915-ci il erm?ni faci?si" kitabında bu hadis?l?r bel? t?svir olunur:
"Erm?ni quldur v? terror d?st?l?ri t?r?find?n m?hv edilmi? mus?lman ?halinin sayı t?xmin?n 1 milyon 600 min n?f?r t??kil edir. Butun bu faktlar car ordusunun zabitl?rinin narazılı?ına s?b?b olmu? v? onlar erm?ni ba?k?s?nl?rin? qar?ı guc t?tbiq etm?y? m?cbur olmu?dular"
.
Rus ordusu bu ?razid?n c?kildikd?n sonra, erm?ni quldur d?st?l?ri daha da az?ınla?ır v? bu ?razid? qalmı? mus?lman ?halinin kutl?vi q?tll?rinin miqyasını boyudur, bu hal turk ordusunun ?ks hucuma kecib erm?nil?ri Qafqaza sıxı?dırmasına q?d?r davam edir. Turk ordusu t?r?find?n Qafqaza sıxı?dırılan erm?ni h?rbi d?st?l?ri, 1918-ci ilin mayında elan olunmu? v? da?naklar t?r?find?n idar? olunan
Erm?nistan
respublikasının ordusunun ?sasını t??kil edir. Bu zaman bu d?st?l?r Naxcıvanda, Z?ng?zur v? Goyc? mahallarında el?c? d? Qaraba?da az?rbaycanlıların kutl?vi q?tll?ri il? m???ul olur. H?mcinin da?naklar v? Da?naksutyun partiyasının numay?nd?l?ri Bakıda tor?dil?n qır?ınlarda da aktiv i?trak edir.
Da?naklar Erm?nistanı 1920-ci ilin noyabr ayınacan idar? edirl?r bu zaman onlar dem?k olar ki butun qon?uları il? muharib?l?r aparır, h?m
Gurcustan
, h?m
Az?rbaycan
h?m d?
Turkiy?y?
qar?ı ?razi iddiası ir?li sur?n erm?ni hokum?ti butun bu olk?l?r? qar?ı h?rbi ?m?liyyatlar aparır. Lakin da?nak hokum?tinin apardı?ı hec bir muharib? u?urla n?tic?l?nmir, Turkiy? il? apardıqları muharib? is? Erm?nistanın tamam m?hlubiyy?ti il? n?tic?l?nir, bu zaman 11-ci Qızıl Orduya arxalanan erm?ni bol?evikl?ri 29 noyabr 1920-ci ild? "usyan" qaldırır v?
Erm?nistanı sosialist respublika
elan edir. Dekabrın 2-d? da?nak hokum?ti oz istefasını elan edir. Dekabrın 2 d?n 3 n? kec?n gec?, ?r?vandakı hokum?tin istefa verm?sind?n x?b?rsiz olan da?nak hokum?tinin numay?nd?l?ri, Gumrid? Turkiy? hokum?ti il? muharib?y? son qoyan razıla?manı imzalayırlar, ozund? Turkiy?nin maraqlarını tam ?ks etdir?n v? Erm?nistanı Turkiy?nin faktiki vassalına cevir?n bu muqavil?, hec vaxt guvv?y? minm?di.
18 fevral 1921-ci ild? da?naklar usyan qaldırır v? Erm?nistanda n?zar?ti tam ?l? alır, lakin aprelin 3 sovet ordusunun ?r?vanı alması il? usyan yatırılır.
1923-cu ilin yanvarında ?r?vanda Da?naksutyunun Erm?nistanda olan uzvl?rinin toplantısında Da?naksutyun partiyasının Erm?nistanda f?aliyy?tinin dayandırılması bar?d? q?rar q?bul olunur. Erm?nistandakı m??lubiyy?tind?n sonra da?naklar oz niyy?tl?rind?n ?l c?kmir v? terror f?aliyy?tini davam etdirir. Bel? ki, Da?naksutyun partiyasının maddi d?st?yi v? t??kilatcılı?ı il?, bu partiyadan olan erm?ni terrorcuları "qara siyahıya" saldıqları v? "erm?ni xalqının du?manı" elan etdikl?ri turk v? az?rbaycanlıları q?tl? yetirm?y? ba?layır. Onlar bu q?tll?rin adını "
Nemezis ?m?liyyatı
" qoyur. Bu "?m?liyyat" n?tic?sind? T?l?t pa?a, Camal pa?a, S?id Hilmi pa?a,
Behbud xan Cavan?ir
,
F?t?li xan Xoyski
v? dig?rl?ri q?tl? yetirilir.
Da?naklardan ibar?t v? onların t??kil etdikl?ri silahlı d?st?l?r
XX ?srin 90-cı ill?rin?d?k Da?naksutyunun butun f?aliyy?ti ?sas?n Avropa, Amerika v? b?zi ?r?b olk?l?rind? c?ml??mi?di.
Qeyd etm?k lazımdır ki,
?kinci dunya muharib?si
zamanı Da?naksutyun partiyasının bir cox m??hur uzvu
Almaniyanın
t?r?find?
SSR?
v? mutt?fiql?r? qar?ı doyu?l?rd? aktiv i?trak etmi?di.
Erm?ni diasporunun maddi imkanlarından istifad? ed?r?k, Da?naksutyun Avropada, Asiyada, ?imali v? C?nubi Amerikada bir cox kils? t??kilatları, g?ncl?rl? i? uzr? t??kilatlar v? erm?ni m?kt?bl?ri yaradır. H?mcinin Da?naksutyun erm?ni diasporunun K?V-l?rinin yaradılmasında v? formala?masında da boyuk rol oynayır.
Butun bu t?dbirl?rl? yana?ı Da?naksutyun Avropada v?
AB?
-d? guclu erm?ni lobbisi yarada bilir v? bu erm?ni lobbisinin kom?yi il? bir sıra q?rb dovl?tl?rinin parlamentl?rind? qondarma erm?ni soyqırımının tanınmasına nail olur.
1970?80-ci ill?rd? da?naklar erm?ni terrorcularını v? terror t??kilatlarını aktiv d?st?kl?yirl?r, bu h?m maddi-m?n?vi, h?m d? siyasi d?st?k ??klind? olur. Bundan ?lav? a?karlanmı? faktlardan m?lum olur ki, Da?naksutyun Turkiy? v? turkl?r? qar?ı keciril?n terror aktlarının t??kilind? v? hazırlanmasında bilavasit? i?trak etmi?dir.
Da?naksutyun f?alları 70-ci ill?rd?
Livanda
ged?n v?t?nda? muharib?si zamanı da xususi aktivlik gost?rmi?, oradakı erm?ni ?halisini silahlandırmı?, h?rbi d?st?l?r t??kil etmi?dir.
1980-ci ill?rin sonunda SSR?-d? ba? qaldıran iqtisadi-siyasi probleml?r Da?naksutyunun burada aktivl??m?sin? s?b?b oldu, oz imkanlarından istifad? ed?r?k Da?naklar Avropa Amerika sonradan is? m?rk?zi Sovet m?tbuatında "
Miatsum
" ideyasını t?bli? etm?y? ba?ladılar. Lakin da?naklar t?k t?bli?atla kifay?tl?nm?yib, Erm?nistana v?
Qaraba?a
silah sursat, adamlar gond?rirdil?r. Az?rbaycan bar?d? t?hrif olunmu? yalan m?lumatların yayılmasında Da?naksutyunun n?zar?tind? v? yaxud t?sirind? olan K?V-l?rd?n aktiv istifad? adi hal alır. Da?naklar gurcu-abxaz munaqi??sind? d? aktiv i?trak edirl?r, onların i?trakı v? kom?yi il? "Mar?al Baqramyan adına erm?ni batalyonu" yaradılır, ki bu batalyon gurcu ordusuna qar?ı doyu?l?rd? i?trak edir.
1994-cu ild? Erm?nistanda
Levon Ter-Petrosyanın
?mri il? Da?naksutyunun f?aliyy?ti dayandırılır, b?zi uzvl?ri is? h?bs olunur. 1998-ci ild? prezident postunda Ter-Petrosyanı ?v?z etmi?,
Robert Kocaryan
Da?naksutyunun f?aliyy?tin? icaz? verir. Bu gun Da?naksutyun Erm?nistanda aparıcı siyasi gucl?rd?n biridir.
Da?naksutyunun t?l?bl?ri ill?rd?n b?ri d?yi?m?yib, partiya ?vv?ll?r oldu?u kimi Turkiy?d?n qondarma erm?ni soyqırımını tanıma?ı, erm?nil?r? t?zminat od?m?yi v? Turkiy?nin ??rqind? 7 vilay?ti Erm?nistana verm?yi t?l?b edir. Az?rbaycana qar?ı is? ?razi iddiaları dava edir, i??al olunmu? ?razil?rd?n savayı da?naklar kecmi? ?aumyan rayonunun (
Goranboy
rayonunun c?nub hiss?si) ?razisin? v?
Naxcıvan muxtar respublikasının
?razil?rin? iddialıdırlar.