| Bu m?qal?d?ki m?lumatların
yoxlanılabil?r
olması ucun ?lav? m?nb?l?r? ehtiyac var
.
Daha ?traflı m?lumat v? ya m?qal?d?ki probleml?rl? ba?lı muzakir? aparmaq ucun
m?qal?nin muzakir? s?hif?sin?
diqq?t yetir? bil?rsiniz. Lutf?n m?qal?y?
etibarlı m?nb?l?r
?lav? ed?r?k
bu m?qal?ni t?kmill??dirm?y? kom?k edin. M?nb?siz m?zmun probleml?r yarada v? silin? bil?r. Probleml?r h?ll edilm?mi? ?ablonu m?qal?d?n cıxarmayın.
|
Butan
Butan
(
dzonqxa:
Druk Yul
) v? ya r?smi adı il?
Butan Krallı?ı
(
dzonqxa:
Druk Yul Kap
? ?jdaha olk?si) ?
C?nubi Asiyada
dovl?t. Butan ?imal v? ?imal-q?rbd?
Cin
, c?nub, c?nub-q?rb v? ??rqd?
Hindistanla
h?ms?rh?ddir. Paytaxtı v? ?n boyuk ??h?ri
Thimphu
??h?ri, umumi sah?si 38,394 kvadrat kilometrdir. Butanın
d?niz? cıxı?ı
yoxdur.
C?nubi Asiyada dovl?t. ?imal-q?rbd? v? ?imalda Cinl?, c?nub-q?rbd?, c?nubda v? ??rqd? Hindistanla h?ms?rh?ddir. Sah. 46,65 min km². ?h. 758,7 min (2013). Paytaxtı Thimphu ??h?ridir. R?smi dil dzonqke (bhotiya) dili, pul vahidi nqultrumdur. ?nz. c?h?td?n 20 dzonqa (?yal?t?) bolunur. Butan BMT-nin (1971), SAARK-ın (C?nubi Asiya regional ?m?kda?lıq assosia- siyası; 1985), BVF-nin (1981), BY?B-in (1981), UTT-nin (mu?ahid?ci qismind?) uzvudur.
Butan
unitar
dovl?tdir. ?dar?etm? forması m?hdud monarxiyadır; formal yazılı konstitusiyası yoxdur. 1998-ci ilin iyulunda dovl?t qurulu?unun islahatı kecirilmi?dir. Kral hokum?t ba?cısı v?zif?sind?n imtina etmi?, dovl?t ba?cısı v?zif?sini, h?mcinin dovl?t t?hluk?sizliyi il? ba?lı ?n muhum m?s?l?l?rin h?lli zamanı s?lahiyy?tl?rini ozund? saxlamı?dır. Qanunverici hakimiyy?t krala v? parlament? ? Milli m?clis? (Sonqdu) m?xsusdur. 3 illik s?lahiyy?t mudd?tin? malik olan Milli m?clis 150 uzvd?n ibar?tdir; 105 uzv umumi seckil?r yolu il? secilir; 10 yeri rahibl?rin numay?nd?l?ri tutur; 35 uzvunu dovl?t maraqlarını t?msil etm?k ucun monarx t?yin edir (nazirl?r, Kral m??v?r?tci ?urasının uzvl?ri, dig?r r?smi ??xsl?r). Kral m??v?r?tci ?urası 9 uzvd?n ibar?tdir: 2 n?f?r rahibl?rd?n, 6 n?f?r Milli m?clis t?r?find?n secilir, s?dri is? kral t?yin edir. Kral m??v?r?tci ?urası v? Nazirl?r ?urası Milli m?clis qar?ısında m?suliyy?t da?ıyır. ?craedici hakimiyy?ti kral v? Nazirl?r ?urası h?yata kecirir. Milli m?clisin gizli s?sverm? yolu il? secdiyi nazirl?ri kral 5 il mudd?tin? t?yin edir; onlar bir d?f? t?krar secil? v? t?yin oluna bil?rl?r, lakin iki mudd?td?n artıq v?zif?d? qala bilm?zl?r. Partiyaların v? h?mkarlar ittifaqlarının f?aliyy?ti qada?an edilmi?dir.
Butanın ?razisi 40.994 km²-dir .
[2]
2005-ci ild? aparılmı? siyahıya almaya ?sas?n olk?nin 672.425 n?f?r ?halisi var.
?halinin etnik t?rkibi: Budanlılar %50, Nepal m?nb?lil?r %35, yerli v? koc?ri q?bil?l?r %15. ?hali: 2, 279,723 (?yul 2006 m?lumatları)
Ya? qurulu?u: 0-14 ya?: %38.9 (ki?i 458,801; qadın 426,947)
15-64 ya?: %57.1 (ki?i 671,057; qadın 631,078)
65 ya? v? uz?ri: %4 (ki?i 46,217; qadın 45,623) (2006 m?lumatları)
?hali artım nisb?ti: %2.1 (2006 m?lumatları)
Muhacir nisb?ti: 0 muhacir/1,000 ?hali (2006 t?xmini)
Cinsiyy?t nisb?ti: do?umlarda: 1.05 ki?i/qadın
15 ya? altı: 1.07 ki?i/qadın
15-64 ya?larında: 1.06 ki?i/qadın
65 ya? v? uz?ri: 1.01 ki?i/qadın
c?mi ?halid?: 1.07 ki?i/qadın (2001 m?lumatları)
Korp? olum nisb?ti: 98.41 olum/1,000 do?an korp? (2006 t?xmini)
Ortalama h?yat sur?si: C?mi ?hali: 54.78 il
ki?i: 55.02 il
qadın: 54.53 il (2001 m?lumatları)
Ortalama u?aq sayı: 4.74 u?aq/1 qadın (2006 t?xmini)
HIV/AIDS ? x?st?likl?rin? yaxalanan yetkin sayı: %0.01-d?n az (2001 m?lumatları)
HIV/AIDS ? x?st?likl?ri da?ıyan insan sayı: 100-d?n az (2001 m?lumatları)
Dinl?r: Lama Budistl?ri %75, Hindistan v? Nepal Hindil?ri %25
Butan knyazlı?ında ?halinin 75 faizi (ilk novb?d? olk?nin ?sas xalqı-bxoti) qırmızıpapaq
lamaizm?
etiqad edirl?r. Olk?nin c?nubunda Nepaldan v? Hindistandan g?l?n
induizm
dininin ardıcılları (?halinin 25 %)da vardır.
Butanın tarixi 7-ci ?srd? Tibetd?n buddizmin yayılması il? sıx ba?lıdır. Sonrakı bir nec? ?sr ?rzind? Butanın munbit vadil?ri Tibetd?n g?lm?l?r t?r?find?n m?skunla?mı?dır. Butanda Tibet lamaları t?r?find?n cox sayda monastırın ?sası qoyulmu?dur. Onlardan ?n iril?ri 16-cı ?sr? aiddir v? Tibet buddizminin bir nec? qolu il? ba?lıdır. Butan dovl?ti 17-ci ?srin ?vv?ll?rind? buddizmin muxt?lif c?r?yan v? m?kt?bl?rinin duny?vi v? dini hakimiyy?t u?runda mubariz?si gedi?ind? meydana g?lmi?dir. Butanın banisi Tibet rahibi ?abdrunq Nqavant Namqyal (1594-1651) hesab olunur. O, Butanda dualist hakimiyy?t sistemini yaratmı?, idar?cilik uzr? s?lahiyy?tl?ri duny?vi (deb rac?) v? dini (dharma rac?) ba?cılar arasında bolu?durmu?du. Lamaizmin hakim drukpa karcupa m?kt?binin t?msilcil?ri olan Butanın sonrakı dini hokmdarlarına t?b??l?ri ?abdrunqun inkarnasiyaları kimi sitayi? edirdil?r. Monastır-qalaların (dzonqların) ba?cıları xeyli d?r?c?d? must?qillikl?rini saxlayırdılar. T?dric?n Butanda hakimiyy?t ?yal?tl?ri idar? ed?n iri feodal-s?rk?rd?l?rin ?lin? kecdi. 1907-ci ild? onların ?n nufuzlusu Uqyen Vanqcuk (1861-1926) ilk duny?vi irsi monarx elan edildi. 1933-cu ild? dharma rac? v?zif?si q?ti olaraq l??v edildi. Butan ?n?n?vi olaraq Tibetin siyasi t?sir dair?sin? daxil idi v? 1910-cu il?d?k ondan vassal asılılı?ında qalırdı. Avropalılar Butan haqqında ilk m?lumatları 1626-cı ild? Portuqaliya missionerl?rind?n aldılar; 1772-ci ild? ingilisl?r Butanla r?smi ?laq?l?r qurdular. Hindistanda must?ml?k? a?alı?ı sistemini yaradan B.Britaniya, t?dric?n Butanı da n?zar?ti altına alaraq ozunun protektoratına cevirdi. Hindistandakı ingilis idar?sinin Butan hakiml?ri il? imzaladıqları bir sıra muqavil?y? (?n muhuml?ri 1841, 1865, 1910) ?sas?n Assam v? Benqaliya il? s?rh?dd?ki da? kecidl?ri Butandan alındı, xarici siyas?t? r?hb?rlik ingilisl?rin ?lin? kecdi, Butan hakimin? is? kompensasiya kimi 1865-ci ild?n h?r il 50 min (1910 ild?n ? 100 min) rupi h?cmind? maliyy? yardımı verilm?sin? ba?landı. Hindistan istiqlaliyy?t qazandıqdan sonra (1947) Hindistan hokum?ti Butan il? “Dostluq haqqında muqavil?” (1949, 8 avqust) ba?ladı.
Muqavil?y? gor?, Butan daxili siyas?td?, o cuml?d?n mudafi? m?s?l?l?rind? tam must?qilliyini saxlayaraq xarici siyas?td? Hindistanın m?sl?h?tl?rin? ?m?l etm?y? razılıq verdi. 1865-ci ild? zorla alınmı? Devangiri mahalı Butana qaytarıldı, Butan hakimin? veril?n maliyy? yardımı 500 min rupiy?d?k artırıldı. 1950-ci ild?n CXR-in Butana ?razi iddiaları ir?li surm?si il? ?laq?dar olk?nin ?imal s?rh?di boyunca Hindistan qarnizonları yerl??dirildi. 1950-ci ill?rd? Hindistan onu Butanla birl??dir?n yollar c?kdirdi, bu da krallı?ın t?crid olunmasına son qoydu (avropalıların Butana g?lm?sin? yalnız 1974-cu ild?n icaz? verildi). Hindistanın d?st?yi il? krallı?ın numay?nd?lik institutlarının formala?dırılması prosesi ba?ladı. Kral Ciqme Dorci Vanqcukun (1929-1972) hakimiyy?ti dovrund? Kral m??v?r?tci ?urası yaradıldı, 1953-cu ild? qism?n secil?n Milli m?clis (Sonqdu) f?aliyy?t? ba?ladı. Butanda nizami ordu yaradıldı, quldarlıq l??v edildi, Thimphu olk?nin daimi paytaxtı oldu, SES-in v? Butanın m?rk?zi rayonlarından Hindistan s?rh?din? yolun tikintisin? ba?lanıldı. Kral islahatları, ilk novb?d? torpaq islahatı iri torpaq sahibl?rinin v? ruhanil?rin bir hiss?sinin muqavim?ti il? uzl??di. Lakin “yuxarıdan” islahatların kecirilm?si kursu d?yi?m?di. 1960-cı ill?rin sonlarında monastırların aldıqları torpaq rentası dovl?t t?minatı il? ?v?z olundu, monastırların bir qismi ba?landı, rahibl?rin sayı is? ixtisar edildi. Yeni kral Ciqme Sinqay Vanqcuk (d. 1955) konstitusiyalı monarxiya institutlarının formala?dırılmasını davam etdirdi. ?vv?ll?r yaradılmı? Nazirl?r ?urası 1990-cı ill?rd? Sonqdu t?r?find?n t?yin olunma?a ba?ladı. 1998-ci il qanunu Sonqduya ⅔ s?s coxlu?u il? kralı hakimiyy?td?n uzaqla?dırmaq huququ verdi. 2002-ci ild? Butanda 21 ya?ına catmı? butun ??xsl?r ucun umumi secki huququ t?tbiq edildi. 2004-cu ilin dekabrında Konstitusiya layih?si i?l?nib hazırlandı. 2006-cı il dekabrın 14-d? Butanın dorduncu kralı Ciqme Sinqay Vanqcuk o?lu Ciqme Khesar Namqyalın (d. 1980) xeyrin? taxtdan ?l c?kdi. 1988-ci ild? Butan kralı hinduizm t?r?fdarları olan etnik nepallıların nufuzunun z?ifl?dilm?sin? yon?ldilmi? bir sıra qanunlar q?bul etdi. Bu da 1990-cı ild? olk?nin c?nubunda Assam v? Q?rbi Benqaliyanın sol quvv?l?ri t?r?find?n d?st?kl?n?n bir qrup nepallının ba?cılı?ı il? kral ?leyhin? cıxı?lara s?b?b oldu. Cıxı?lar polis t?r?find?n yatırıldı. Nepal azlıqlarının huquqlarının m?hdudla?dırılması v? 1990-cı ild?n sonra nepallıların bir qisminin Butandan kocm?si Nepal-Butan munasib?tl?rinin k?skinl??m?sin? g?tirib cıxartdı. Hindistan v? BMT-nin i?tirakı il? Nepal v? Butan arasında qacqınların (100 min n?f?r) qayıtması m?s?l?sin? dair danı?ıqlar n?tic? verm?di. 1990-cı ill?rin sonlarında Butana Hindistanın ?imal-??rq rayonlarından separatist t??kilatların doyu?cul?ri soxuldular. 2003-cu ild? ordu onlara qar?ı muv?ff?qiyy?tli ?m?liyyat kecirdi. Demokratik islahatlar u?runda cıxı? ed?n Butan konqresi partiyası v? Butan xalq partiyası kral t?r?find?n l??v olundu. Butan konqresi oz f?aliyy?tini xaricd? davam etdirir. Hindistan v? Butan arasındakı munasib?tl?r? v? Butanın xarici siyas?tin? Hindistanın siyasi emissarı n?zar?t edir. Butan 1971-ci ild? Hindistanın d?st?yi il? BMT-y? uzv q?bul olundu. Az sonra Butana yardım gost?rilm?si uzr? BMT proqramı q?bul edildi. 1980-ci ill?rd?n BVF v? BY?B olk?y? yardım gost?rm?y? ba?ladı. 1973-cu ild?n Butan Qo?ulmamaq h?r?katının i?tirakcısıdır. 1990-cı ill?rd? Butanın Nyu-York v? Cenevr?d? BMT yanında diplomatik missiyaları t?sis edildi, Nyu-Dehlid? (Hindistan) v? C?nubi Asiyanın dig?r dovl?tl?rind? s?firlikl?ri acıldı.
Relyef, geoloji qurulu? v? faydalı qazıntılar. Butanın ?razisi ??rqi Himalay da?larının c?nub yamacının c?tin kecil?n yuks?k da?lıq hiss?sind?dir. S?thi
Brahmaputra
hovz?si caylarının d?rin d?r?l?ri il? k?skin parcalanmı?dır. C?nub s?rh?di boyu dar zolaq ??klind? da??t?yi
alluvial
duz?nlikl?r (duarlar) uzanır. Olk?nin c?nub hiss?sini t?p?li onda?lıqlar, m?rk?zini Kicik Himalay da?larının submeridional qolları (hund. 4840 m-?d?k), ?imalını is? Boyuk Himalay da?larının qolu (Kula-Kanqri d. 7554 m., Butanın ?n yuks?k noqt?si) tutur. Tektonik c?h?td?n Butanın ?razisi Kaynozoyun Alp-Himalay mut?h?rrik qur?a?ına aiddir. D?mir, qur?u?un v? mis filizl?rinin, da?- duz, mika v? m?rm?rin kicik yataqları m?lumdur.
?razisinin boyuk hiss?sinin iqlimi rutub?tli mussondur. Orta temperatur qı?da 15 °C, yayda 30-36 °C, illik ya?ıntının miqdarı 2000?5000 mm-dir. Da?arası d?r?l?rd? iqlim mulayim rutub?tlidir. Qı?da orta temperatur ?4 °C-d?n ?16 °C-y?- d?k, yayda 15-26 °C-dir. Yuks?kda?lıqda iqlim soyuqdur. Ya?ıntı (ild? t?qr. 50 mm), ?sas?n, qı?da qar ??klind? du?ur. Qar x?tti 4600 m-d?n kecir. 677 da? buzla?ı var. Daxili sular. Cayları (Manas, Sanko?, Vonq-Cu, Nqamo v? s.) Brahmaputra hovz?sin? aiddir. Yuxarı axınları buzlaqlarla, orta axınları is? qar v? ya?ı? suları il? qidalanır. Musson movsumund? da?qınlar olur. ?imalında coxsaylı buzlaq goll?ri var. Torpaqlar, bitki ortuyu v? heyvanlar al?mi. Butanın ?razisinin t?qrib?n 65%-ini 3300?3800 m-?d?k yuks?klikd? bit?n me??l?r tutur. Butanın c?nubunda yarpa?ınıtok?n ? h?mi??ya?ıl me??l?r (kastanopsis, ?ima, a?acab?nz?r qıjılar), b?zi yerl?rd? yarpa- ?ınıtok?n sal me??l?ri yayılmı?dır. Olk?nin m?rk?zi hiss?si ucun s?ciyy?vi olan 1800?2600 m yuks?klikd? h?mi??ya?ıl palıd v? yarpa?ınıtok?n a?ac cinsl?rind?n (a?caqayın, toza?acı v? s.) ibar?t me??l?r daha yuks?kd? iyn?yarpaqlı me??l?rl? (Himalay ?amı, kuknar, Himalay tsuqası, a??am) ?v?z olunur. Me??nin yuxarı s?rh?di, ?sas?n, rododendronlardan (50 nov- d?n cox) v? ardıclardan ibar?tdir. 4000?4600 m yuks?klikd? Alp c?m?nlikl?ridir.
Movqe:
C?nub Asiya
, q?rbind? v? c?nubunda Hindistan, ?imalında Cin s?rh?ddir.
Co?rafi movqes(n)i: 27 30 ?imal paraleli, 90 30 ??rq meridianı
X?rit? movqesi: Asiya
Sah?si: c?mi: 38,394 km²
Quru: 38,394 km²
Su: 0 km²
S?rh?dl?ri: c?mi: 1,075 km
S?rh?d qon?uları:
Cin
470 km,
Hindistan
605 km
Sahil ?eridi: 0 km (quru il? cevrili)
D?nizl?ri: yox (quru il? cevrili)
?qlimi: Muxt?liflik gost?rm?kd?dir. ?imal duz?nlikl?rd?
tropik iqlim
hakimdir. Orta qisimd?ki vadil?rd? qı?lar soyuq, yazlar isti kec?r. Himalaylarda is? qı?lar s?rt, yazlar s?rindir.
?razi qurulu?u: ?razi umumiyy?tl? da?lıqdır, bir nec? m?hsuldar duz?nlik v? a?acsız coll?r i?tirak etm?kd?dir.
D?niz s?viyy?sind?n yuks?kliyi:
?n alcaq noqt?si: Drangme Chhu 97 m
?n yuks?k noqt?si: Qula Kangri 7,553 m
T?bii qaynaqları: Taxta-?alban, alcıta?ı, kalsium karbur, hidro guc
?razi istifad?si: ?kincilik ucun ?lveri?li: %2.3
daimi ?kinl?r: %0.43
dig?r: %97.27 (2005 m?lumatları)
Sulanan ?razi: 400 km² (2003 m?lumatları)
T?bii f?lak?tl?r: S?rt fırtınalar; ya?ı? movsumu boyunca artmaqda olan torpaq suru?m?l?ri.
?qtisadiyyata umumi baxı?: 8 Avqust 1949-cu ild? must?qillik qazanan Butanın xarici ?laq?l?rini Hindistan icra etm?kd?dir. Xaricd?n aldı?ı kom?yin boyuk qismi d? Hindistandan g?lm?kd?dir. Butan ? Hindistan ?laq?l?ri hava n?qliyyatında v? yol istehsalında giri?il?n i?birliyi il? daha da gucl?nmi?dir. Butan 70li ill?rd? mubadil? iqtisadiyyatını buraxıb pul sistemin? kecmi?dir. ?halinin boyuk ?ks?riyy?ti ?kincilikl? m???ul olmaqdadır. Budist Budan Krallı?ı monarxiyanı v? Budist h?yat formasını qoruya bilm?k ucun qapılarını texnoloji inki?aflara ba?lı tutmu?du.
GSY?H: Satınalma Gucu paritesi ? 2.9 milyard $ (2003 m?lumatları)
GSY?H ? real boyum?: %5.9 (2005 m?lumatları)
GSY?H ? adam ba?ına: Satınalma Gucu paritesi ? 1,100 $(2000 m?lumatları)
GSY?H ? sektorlara gor?: ?kincilik: %25.8
s?naye: %37.9
xidm?t: %36.3 (2004 m?lumatları)
?nflyasiya nisb?ti (istehlakcı qiym?tl?rind?): %7 (2005 m?lumatları)
Sektorlara gor? i?gucu da?ılımı: ?kincilik %93, xidm?t %5, s?naye v? ticar?t %2
Budc?: g?lirl?r: 346.6 milyon $
S?naye: sement, me??b?yilik m?hsulları, meyvesel qidalar, spirtli icki/ic?c?k, kalsium karbur
??sizlik nisb?ti: %9.3 (1996 m?lumatları)
Elektrik istehsalı: 2.05 milyard kWh (2004)
Elektrik istehsalı ucun qaynaqlar: Cins yanacaqlar: %0.05
hidro: %99.95
nuv?: %0
dig?r: %0 (2004)
Elektrik istehlakı: 526.5 milyon kWh (2004)
Elektrik ixracatı: 1.4 milyard kWh (2004)
Elektrik idxalatı: 20 milyon kWh (2004)
?kincilik m?hsulları: duyu, misir, sitrus meyv?l?ri, hububat; sud m?hsulları, yumurta
?xracat: 154 milyon $ (2000 m?lumatları)
?xracat m?hsulları: alcıta?ı, taxta-?alban, ?l s?n?tl?ri m?hsulları, sement, meyv?, elektrik (Hindistana), qiym?tli da?lar, ?dviyyatlar
?xracat ortaqları:
Yaponiya
%32.3,
Almaniya
%13.2,
Fransa
%13.1,
C?nubi Koreya
%7.6, AB? %7.5,
Tayland
%5.6,
?taliya
%5 (2005)
?dxalat: 269 milyon $ (2000 m?lumatları)
?dxalat m?hsulları: Yanacaq v? ya?lama madd?l?ri, hububat, ma?ın v? ehtiyatları, vasit?l?r, parcalar, duyu
?dxalat ortaqları: Hong Kong %66.6,
Meksika
%20.2, Fransa %3.8 (2005)
Xarici borc m?bl??i: 593 milyon $ (2004)
Pul vahidi:
Butan nqultrumu
(BTN);
Hindistan rupisi
(INR)
Pul vahidi kodu: BTN; INR
Maliyy? il: 1 ?yul ? 30 ?yun
D?miryolları: 0 km
Quru yolları: c?mi: 8,050 km
Asfalt: 4,991 km
Asfalt olmayan: 3,059 km (2003)
Kanallar: yox
Limanları: yox
Aeroportlar: 2 (2006 m?lumatları)