Bu m?qal?ni vikil??dirm?k lazımdır. Lutf?n, m?qal?ni umumvikipediya v? redakt? qaydalarına uy?un ??kild? t?rtib edin.

Alman klassik f?ls?f?si ? ?mmanuel Kantdan ba?layaraq Alman klassik f?ls?f?si ?n?n?vi metafizikadan subyektin oyr?nilm?sin? do?ru u?urlu addımlar atma?a ba?lamı?dır.

Yen? d? Kantdan ba?layaraq f?ls?fi bilik sah?sind? cox boyuk d?yi?iklikl?r, o cuml?d?n a?ırlıq m?rk?zinin subyektin v? onun f?aliyy?td? olan t?bi?tinin oyr?nilm?sin? yon?ldilm?si il? ba?lı olmu?dur. Alman klassik f?ls?f?sinin inki?afının kuliminasiya momenti Hegel (1770? 1831) f?ls?f?si olmu?dur. Hegelin Kantı tez? tez t?nqid etm?sin? baxmayaraq, onun sistemi Kantın f?ls?fi sistemi olmadan meydana g?l? bilm?zdi. Umumiyy?tl?, XIX ?sr f?ls?f?sin? Hegelin t?siri olduqca boyuk olmu?dur. XIX ?srin sonunda Amerika , ?ngilt?r? , umumiyy?tl? Avropanın butun aparıcı filosoflarının ?ks?riyy?ti, dem?k olar ki, hegelci olmu?lar. Hegel f?ls?f?si siyasi n?z?riyy?l?r? d? boyuk t?sir gost?rmi?dir. M?lum oldu?u kimi, Karl Marks g?ncliyind? hegelci olmu? v? butun omru boyu oz yaradıcılı?ında hegelcilik cizgil?rini saxlamı?dır. T?sadufi deyildir ki, hegel f?ls?f?si Marksizmin ?sas m?nb?l?rind?n biri olmu?dur. "Hegel f?ls?f?sini ?sl ?h?miyy?ti v? inqilabi xarakteri d? m?hz ondan ibar?tdir ki, o, insan t?f?kkuru v? h?r?k?ti n?tic?l?rinin son? q?ti xarakteri haqqındakı h?r cur t?s?vvur? bird?f?lik son qoydu. F?ls?f?nin d?rk etm?li oldu?u h?qiq?ti Hegel daha, bird?f?lik k??f edildiyin? gor? ancaq ?zb?rl?nm?si lazım g?l?n d?yi?ilm?z hazır mudd?alar yı?ını ??klind? t?s?vvur etmirdi; indi h?qiq?t idrak prosesini ozund?n, elmin uzun tarixi inki?afından ibar?t idi ki, burada elmi biliyin a?a?ı pill?l?rind?n getdikc? daha yuks?k pill?l?rin? qalxır, lakin hec vaxt el? bir noqt?y? catmır ki, burada mutl?q h?qiq?t deyil?n ?eyi taparaq, daha ir?li ged? bilm?si v? burada elm ucun ancaq ?ll?rini qoyub tapdı?ı bu mutl?q h?qiq?ti seyr etm?kd?n ba?qa bir i? qalmasın. H?m d? t?kc? f?ls?fi idrakda deyil, h?r bir ba?qa idrak da h?mcinin ?m?li h?r?k?t sah?sind? d? i? bel?dir. ?drak kimi tarix d? hec zaman b???riyy?tin mu?yy?n bir muk?mm?l v? ideal v?ziyy?tind? q?ti ba?a cata bilm?y?c?kdir; muk?mm?l c?miyy?t , muk?mm?l " dovl?t ",? bunlar ancaq x?yalda movcud ola bil?n ?eyl?rdir. ?ksin? tarixin gedi?ind?n bir? birini ?v?z ed?n butun ictimai qaydalar ancaq b???r c?miyy?tinin a?a?ı pill?d?n yuks?k pill?y? sonsuz inki?afının kecici pill?l?rind?n ibar?tdir. H?r bir pill? z?ruridir v? bel?likl?, onun h?min pill?ni do?urmu? olan zaman v? ??rait ucun b?ra?ti vardır. Lakin bu pill? onun oz ic?risind? t?driciliyini itirir v? oz b?ra?tind?n m?hrum olur. Bu pill? oz yerini daha yuks?k pill?y? t?rk etm?y? m?cburdur, o da habel? oz novb?sind? suqut edir v? m?hv olur". Hegel akademik filosof olmu?dur v? omru boyu f?ls?f?ni t?dris etmi?dir. Hegel bel? hesab edirdi ki, dunyanın ?sasında t?kc? deyil, butov, tam durur. H?m d? dunya t?kc?l?rin, atomların, yaxud ruhların m?cmusu deyildir. Bu cur m?cmunu yalnız illuziya hesab etm?k lazımdır. Dunyada butovd?n, tamdan ba?qa real hec n? yoxdur. Lakin bu butov Hegeld? Parmenidd?ki v? Spinozadakı varlıqdan f?rql?nirdi. Cunki o, bunu sad? substansiya hesab etmirdi, ?ksin? mur?kk?b sistem ( orqanizm ) sayırdı. M?kan v? zaman (t?kc? predmetl?r kimi) real deyil, ancaq butovun t?r?fl?ridir. Hegelin "gerc?k olan h?r ?ey ?ql? uy?undur, ?ql? uy?un olan h?r ?ey gerc?kdir" kimi m??hur mudd?asına gor?, inki?af s?viyy?sind? ?vv?ll?r gerc?k olan h?r ?ey qeyri? gerc?k olur, oz z?ruriliyini ya?amaq huququnu v? ?ql? uy?unlu?unu itirir. Olub getm?kd? olan gerc?kliyin yerini yeni, ya?ama?a qadir gerc?klik tutur,? ?g?r kohn? kifay?t q?d?r d?rrak?li olub muqavim?t gost?rm?s?, dinc yolla tutur. Bu z?rur?t? qar?ı muqavim?t gost?rs? zorla tutur" (F. Engels ). Hegel? gor? butov, tam n?dir? Hegel ozu onu Mutl?q adlandırır. Mutl?q? ruhdur. (xatırladaq ki, mutl?q Spinozada materiya xass?sin? malik idi. Hegel mutl?qin bu xass?sini inkar edir). Hegelin metafizikası iki muhum momentl? f?rql?nir. Bunlar onun m?ntiqi v? dialektikasıdır. M?ntiq Hegelin sistemi dem?kdir. Hegelin sisteminin klassik ??rhini F. Engels ozunun "L. Feyerbax v? klassik alman f?ls?f?sinin sonu" ?s?rind? vermi?dir. Biz d? burada h?min ??rhl? kifay?tl?nirik."… Hegel sistem qurmalı idi, f?ls?f? sistemi is?, q?rarla?mı? ad?t? gor?, bu v? ya ba?qa cur mutl?q h?qiq?tl? ba?a catmalı idi. Hegelin ozu,? bu ?b?di h?qiq?tin m?ntiqi (muvafiq sur?td?? tarixi) prosesinin ozund?n ba?qa bir ?ey olmadı?ının xususil? ozunun " M?ntiq " ?s?rind? qeyd ed?n h?min Hegelin ozu? bu proses? son qoyma?a m?cbur olur, cunki Hegel g?r?k oz sistemini n?hay?t bir ?eyl? qurtaraydı. "M?ntiq"d? bu sonu Hegel yen? d? ba?lan?ıc ed? bil?r, cunki orada son noqt?, mutl?q ideya? o q?d?r mutl?qdir ki, Hegel onun haqqında ?sla hec bir ?ey dey? bilmir,? ozunu t?bi?t? "ozg?ninl??dirir" (y?ni cevrilir), sonra is? ruhda? y?ni t?f?kkurd? v? tarixd?,? yenid?n oz? ozun? qayıdır. Lakin butun f?ls?f?nin sonunda ba?lan?ıca bu cur qayıtmaq ucun yalnız birc? yol qalırdı. Tarixin sonunu m?hz bel? t?s?vvur etm?k lazım idi: b???riyy?t lap bu mutl?q ideyanı d?rk etm?y? g?lib cıxır v? elan edir ki, mutl?q ideyanın h?min d?rk edilm?si Hegel f?ls?f?sind? ?ld? edilmi?di". Mutl?qin mahiyy?tini m??hur rus filosofu V. A. Solovyov bel? ??rh edirdi: "Hegel? gor? allah ancaq filosofluq ed?n ?qldir. Bu ?ql yalnız muk?mm?l f?ls?f?d? ozunun mutl?q kamilliyin? catır". Sxematik olaraq mutl?q ideya prosesini bel? verm?k olar:

1. Mutl?q ideya ? ozunu ozg?l??dir?r?k, yaradır
2. T?bi?t
3. Ruh ? (f?ls?fi ?ql, idrak)

Qeyd etm?k lazımdır ki, Hegel? gor?, t?bi?t v? ruh mutl?q ideyanın, butovun ozunu ozg?l??dirm?si olsa da bel? eyni zaman ?kslikl?r kimi movcuddur. Materiyanın mahiyy?ti onun a?ırlı?ıdır. Onun m?qs?di is? ondan k?nardadır; ruhun mahiyy?ti? azadlıqdır: onun m?qs?di is? ozund?dir. "Ruh ozund? varlıqdır". Ruhun tarixi inki?afında uc m?rh?l? olmu?dur. Bunlar ??rq , yunan? roma v? alman m?rh?l?l?ridir.

• Adil ?s?dov "Z?ka nuru" proqramı uzr? "Dahil?r" seriyasından ?mmanuel Kantla ba?lı cıxı? etmi?dir 1 . 2. 3. 4. 5. 6.