Ada
? h?r t?r?fd?n su il? ?hat? olunmu?, materik? nisb?t?n kicik, suyun qabarması zamanı bel? su s?thind?n yuks?kd? olan, t?bii yolla yaranan quru torpaq sah?si. Okeanlarda, d?nizl?rd?, caylarda, goll?rd? qrup halında (arxipelaq) v? ya t?k-t?k olur.
M?n??yin? gor? adalar uc qrupa bolunur:
- Materik m?n??li adalar. Bunlar tektonik prosesl?r n?tic?sind? Yer qabı?ının cokm?si v? ya parcalanması n?tic?sind? materikd?n ayrılan hiss?l?rdir. M?s?l?n, Qrenlandiya, Saxalin, Kalimantan,
Yaponiya adaları
,
Madaqaskar
, ?ri-Lanka v? sair
- Vulkanik m?n??li adalar. Bunlar puskurm?l?r n?tic?sind? ?m?l? g?l?n adalardır. M?s?l?n, Azov, ?slandiya, Kanar v? s. adalar litosfer tavalarının k?narla?ması, Kuril, Aleut, Marian v? s. adalar z?nciri is? materik v? okean tipli litosfer tavalarının toqqu?ması n?tic?sind? ?m?l? g?lmi?dir.
- M?rcan adaları. Bunlar m?rcan polipl?rinin s?d?fl?rinin qalıqlarından, orta illik temperaturu 20 d?r?c? C-d?n yuxarı olan tropik sularda yaranan adalardır. M?s?l?n, Kuk, Fici, Karolina adaları v? s. ?n iri m?rcan adası Avstraliyanın ??rqind? yerl???n Boyuk S?dd rifidir.
Qurunun 9,9 mln km²-i adalardır. Sah?sin? gor? ?n boyuk adalar
Qrenlandiya
(2 176 km²),
Yeni Qvineya
(829 min km²),
Kalimantan
(734 min km²), Madaqaskar (590 min km²),
Buffin torpa?ı
(478 min km²) adalarıdır. ?n boyuk ada olan
Qrenlandiya
?razic? ?n kicik qit? olan
Avstraliyadan
c?mi uc d?f? kicikdir.
Ada da?ları hundurluyu ad?t?n 100 m-d?n 1?2 km-d?k olan t?crid olunmu? yuks?klikl?rdir. Planda nisb?t?n uzunsov, oval, dair?vi v? b. formalarda olur. Ada da?ları m?n??yi haqqında iki fikir vardır:
- Ada da?ları a?ınmadan sonra qalmı? relikt da?larıdır;
- Ada da?ları lokal yeni da??m?l?g?lm? sah?l?ridir.
Ada dayazlı?ı adanı fasil?siz zolaqla (10 m-d?n 10 km-d?k) ?hat? ed?n dayaz, azmeyilli, hamarlanmı? dib s?thidir. Boyuk adaların (m?s., Yeni Zelandiya, Madaqaskar) ada dayazlı?ı, kicik adaların qit? dayazlı?ına analoji olur v? sahil dayazlı?ını ?m?l? g?tirir. Sinonim: ada ?elfi.
Ada fosforitl?ri isti d?nizl?rin kicik adalarında qu? quanosunun (ifrazat) pozulması n?tic?sind? ?m?l? g?l?n acıqr?ngli, massiv, sıx, torpaqvari, kavernalı, oolitvari kutl?dir. B?zi adalarda (Nauru v? b.) istismar edilir.
Faunasının xususiyy?tl?ri adanın m?n??yi v? onun materik? uzaq-yaxınlı?ı il? ?laq?dardır. Materikd?n uzaqda vulkan n?tic?sind? yaranmı? okean adalarının faunası cox kasıbdır; cunki bel? adaların faunası hava il?, yaxud uz?n ??ya ustund? kec?n heyvanlar hesabına yaranır. Materik adalarında endemik novl?r cox olur;
m?m?lil?r
materikl?rd?n kicik,
qu?lar
v?
surun?nl?r
is? cox zaman iri olur. Ada faunası insan f?aliyy?ti n?tic?sind? cox tez d?yi??r?k, ?vv?lki ??klini v? xarakterik ?lam?tl?rini itirir.
Ada florası adanın t?crid d?r?c?sind?n, mudd?tind?n v? floranın inki?af ??raitinin xususiyy?tind?n asılıdır. Ada florasının novl?ri materikl?rl? muqayis?d? sayca az olur. Materik? yaxın adalarda (m?s. Yapon adalarında) endemikl?r nisb?t?n azdır. Materik m?n??li iri adaların (
?ndoneziya
, Filippin adaları) florası, novl?rinin sayına gor? cox vaxt materik novl?rind?n geri qalmır, ad?t?n, endemikl?rin inki?af s?viyy?sin? gor? onlardan ustun olur.
Yay v? qı? temperatur ları nisb?t?n az f?rql?n?n iqlim.
- M?kt?blinin co?rafiya lu??ti. Bakı: 2006, s?h.5?6
- Geologiya terminl?rinin izahlı lu??ti. Bakı: Nafta-Press. 2006. 679.